*SÜRVEYANS **SALGINLARIN EPİDEMİYOLOJİK İNCELENMESİ Öğr. Gör. Uzm. Berin BAYRAKLI BEÜ Zonguldak Sağlık Yüksekokulu Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı

*SÜRVEYANS

Sürveyans Belirli bir amaca yönelik olarak veri toplanması Toplanan verilerin bir araya getirilerek yorumlanması Sonuçların ilgililere bildirilmesinden oluşan dinamik bir süreçtir.

Sürveyans (DSÖ) Sağlık hizmetlerinde planlama yapabilmek, müdahalede bulunabilmek, bu hizmetleri değerlendirebilmek amacıyla sağlıkla ilgili verilerin; *süreğen ve sistematik olarak toplanması, *analizi, *yorumlanması, *ilgili tüm birimlere dağıtılması

Epidemiyolojik Sürveyans Sağlık verilerinin sürekli sistematik toplanması, analizi, uygulanması ve değerlendirilmesidir.

Hastalık Sürveyansı Hastalık durumlarına ilişkin verilerin rutin olarak toplanması, analizi ve yayınlanmasıdır.

Sürveyansın Amaçları Halk sağlığı önceliklerini tanımlayabilmek Hastalığın kişi, yer, zaman eğilimlerini saptamak Salgınları saptamak Hipotez oluşturabilmek Epidemiyolojik araştırmalar için vakaları tanımlamak Önleme ve kontrol programlarının etkinliğini değerlendirmek Gelecekteki sağlık ihtiyaçları ve eğilimleri belirleyerek planlamaya olanak tanımak

Sürveyans Sisteminin Kurulması

Sürveyans Verilerinin Kullanımına Örnekler Ulusal aşı kampanyalarının etkisinin değerlendirilmesi Bilinmeyen sendrom olduğunda AIDS in tanımlanması Kronik hastalıklar için obesite, fiziksel aktivite ve diğer indikatörlerin gözlenmesi

Etkin Bir Sürveyans Sisteminde Olması Gerekenler Sağlık olaylarının tespiti, kaydı, doğrulanması, bildirimi Uygun verilerin toplanması, biriktirilmesi Salgınların araştırılması, doğrulanması (epidemiyolojik, klinik ya da laboratuar) Bildirimlerin rutin analizi ve rapor oluşturma Eylem; kontrol, yanıt, politika oluşturma, geri bildirim Diğer ilişkili merkezlerle veri akışı (DSÖ ya da bölgesel)

Bir sürveyans sistemi tasarlanmasına başlamadan önce sorulması gereken sorular: Sürveyansın kapsayacağı popülasyon nedir? Hangi veriler, hangi amaçla toplanacaktır? Verileri kim sağlayacaktır? Veri toplama periyodu nasıl olacaktır? Veri akışı nasıl olacaktır? Verileri kim ve hangi sıklıkla analiz edecektir? Veriler hangi sıklıkla ve nerelere yayınlanacaktır?

Sürveyans önceliklerini seçerken yanıtlanması gereken sorular: Hastalık ya da koşulun hastalık etkisi yüksek midir? (morbidite, sakatlık, mortalite) Önemli epidemik potansiyeli var mı? (örneğin kolera, kızamık, menenjit) Ulusal, bölgesel veya uluslararası kontrol programlarının hedefi midir? Toplanan veri önemli ve maliyet-etkin bir sağlık eylemine yol açacak mıdır?

Oluşturulan sürveyans sisteminin değerlendirilmesinde sorulması gerekenler: Her bir hastalık için amaçlar iyi tanımlanmış mı? Sistem bu amaçlara uygun mu? Sürveyans politikası, stratejisi ve ilkeleri anlaşılır şekilde tanımlanmış ve standart olarak uygulanmış mı? İnsan ve finans kaynakları yeterli mi? Özel sektör dahil sağlık sektörünün arasında yeterli bir koordinasyon var mı? Sistemden elde edilecek veriler yararlı mı, kullanılabilir mi? Sistem gereksinime göre esneklik gösterebilir mi? Sistemden maksimum veri elde etmek için nasıl güçlendirilir? Sistemden elde edilecek veriler bir sağlık eylemine dönüşür mü?

Sürveyans sisteminin yapısını oluşturan elementler: Sürveyans sisteminin tanımı, bildirim ağı ve diğer bilgi-sürveyans sistemleri ile entegrasyonu, Veri toplama yöntemleri, veri akışı ve bildirim işlemelerinin tanımı, Her seviyede seçilen personelin tanımı, Hastalık sürveyansı ile ilgili laboratuar desteklerinin ve politikalarının tanımı ve gözden geçirilmesi, Veri yönetimi, analiz işlemleri ve çıktılar, Yanıt ve izleme mekanizmaları, Geri ve ileri bildirim mekanizmaları, Sürveyansla ilgili denetim ve eğitim aktiviteleri, Kaynaklar.

Sürveyans sisteminin işleyebilmesi için dikkatlice belirlenmesi gerekenler

Sürveyans yönetimi-süreci Her seviyede sorumluluk Veri/örnek akışı Sürveyans sisteminin işleyebilmesi için dikkatlice belirlenmesi gerekenler Sürveyans yönetimi-süreci Her seviyede sorumluluk Veri/örnek akışı Loistik destek (personel atamaları, eğitimi) Uygun malzeme dağıtımı (iletişim, transport, örnek kapları kitleri)

Ulusal seviyede sürveyans sisteminden maximum yarar için açık ve anlaşılır sürveyans standartları oluşturulmalı ve verilerin tüm ülkede karşılaştırılabilir olması gerekmektedir.

Standartlar Sürveyans tipi Olgu tanımları Toplanacak veriler Rutin bildirim ve minimum analiz Karar vermede verilerin kullanımı

Sürveyansın tipi Pasif surveyans Aktif surveyans Nöbetçi (sentinel) surveyans sistemi Sendromik sürveyans

Pasif sürveyans Katılımcılardan aktif olarak veri toplanmayan, bildirimin kendiliğinden yapılmasının beklendiği surveyans sistemidir. Bu sisteme göre sağlık çalışanı kendisine doldurulması ve yollanması istenen formlar doğrultusunda devamlı bir şekilde bildirim yapar. Genellikle ülke çapında kurulan bir sistem olup, tüm sağlık kurumlarını kapsamaktadır.

Aktif surveyans Surveyans sisteminde bildirim yapmakla yükümlü kişi veya birimlerin kendiliğinden rapor etmesini beklemeksizin, yetkili birimlerce düzenli olarak verilerin toplanmasıdır. Bu tip surveyans sisteminde pasif surveyans sistemine göre daha fazla faaliyet vardır.

Nöbetçi (sentinel) sürveyans Sentinel sistem rutin surveyansın uygulanamayacağı hastalıklarda ya da elverişli olmayan koşullarda ülkenin-bölgenin durumunu yakından izlemek amaçlı kullanılabilir. Bir hastalık için olguların erken saptanması veya trendler hakkında gösterge sayılabilecek bilgiye ulaşılmasında; verilerin, toplumun kalan kısmındaki duruma işaret edecek şekilde, örnek bir popülasyondan toplandığı surveyans tipidir .

Sendromik sürveyans Sürveyans altındaki bir sağlık olayının, spesifik bir hastalık tanımına göre değil, sendrom temelinde yapılmış bir vaka tanımına göre bildirilmesi (örn.; akut hemorajik ateş sendromu, üretral akıntı sendromu, genital ülser sendromu…) Tarihsel olarak salgınlarda potansiyel olguların araştırılması için kullanılmış ama biyoterorizmde ve salgınları tespitte kullanımı konusu gitgide önem kazanmaktadır.

SALGINLARIN EPİDEMİYOLOJİK İNCELENMESİ

Salgının fark edilmesi Sürveyans verilerinin rutin olarak ve zamanında analizi salgının fark edilmesi için önemli Vaka raporlarında maruz kalma bilgilerinin incelenmesi Haftalık vaka raporlarının zaman ve yer özelliklerine göre sınıflanması Sağlık örgütlerinin uyarılması Etkilenen grupların bireylerinin bildirilmesi

Olası salgınlar neden incelenir? Salgının durdurulması Yeni salgınların önlenmesi Koruma ve kontrol önlemlerinin alınması Sürveyans sisteminin performansının değerlendirilmesi Araştırma ve eğitim için fırsat yaratılması Politik baskılar Yasal zorunluluk

Salgın incelemesinde amaç Yeni çıkacak vakaları önlemek İleride tekrar ortaya çıkabilecek salgınları önlemek

Yeni ortaya çıkan hastalıklarda salgına yaklaşım Etken Bulaşma yolu Kuluçka süresi Hastalığın doğal özellikleri Riskli gruplar Risk faktörleri incelenir.

Özellikleri iyi bilinen bir hastalık salgınında yaklaşım Kontrol önlemlerinin etkisinin saptanması Yeni epidemiyolojik ve laboratuvar tekniklerinin yararlılığının saptanması öncelikli

Salgın Boyutları Bölgesel salgınlar Ulusal Salgınlar Pandemi - Bölge Sağlık Yönetimi koordine eder - Sizin doğrudan desteğiniz gerekir Ulusal Salgınlar - Kurumunuz koordine eder - Sizin koordinasyonunuz istenir Pandemi - Kurumunuz yer alır - Sizin katılımınız istenir Başka ülkede salgın İlgili ülke koordine eder Sizden destek istenir

Salgın incelemesinin basamakları

Salgın incelemesinin basamakları (1) Saha çalışması için hazırlık yapma Salgın varlığının gösterilmesi Tanının kesinleştirilmesi a. Vaka tanımının yapılması b. Vakaların saptanması ve sayılması 5. Tanımlayıcı epidemiyolojik incelemeler yapılması

Salgın incelemesinin basamakları (2) 6. Hipotez geliştirme 7. Hipotezin değerlendirilmesi 8. Hipotezin gözden geçirilmesi ve ek çalışmaların yapılması 9. Kontrol ve koruma 10. Bulguların ve sonuçların duyurulması

İncelemede kilit basamaklar İnceleme için sinyal 1. İnceleme için hazırlık yapma 2. Salgının doğrulanması ve kontrol önlemlerinin zaman kaybetmeden alınması 3.Salgının tanımlanması 5. Sonuçların paylaşılması 4. Sonuçların değerlendirilmesi

Basamak 1 Saha çalışması için hazırlık yapma

Saha çalışması için hazırlık yapma Salgını incelemeden sorumlu olan kişi uygun bilimsel bilgi, gerekli malzeme ve ekipmana sahip olmalı Deneyimli uzman bir kişiyle hastalık ve saha incelemesi hakkında durum tartışılmalı ve gerekli literatür bilgisi derlenmeli Yapılacak anket için konuya ilişkin anket formu örnekleri toplanmalı

Saha çalışması için hazırlık yapma Ön bilgi toplama Mevcut veri Uzmanlara danışma (mikrobiyolog, veteriner vb.) Kısa bir bilgi notu hazırlama İlgililerin bilgilendirilmesi Gerekli izinlerin alınması (seyahat vb.) Araştırma komisyonu Multidisipliner Sorumlu kişi (ler)in belirlenmesi İş tanımlarının yapılması

Saha çalışması için hazırlık yapma Dokumantasyon Adresler Yayınlar (literatür) Kaynak kişiler Eski anket formları… Materyal Hesap makinesi Defter Bilgisayar Fotoğraf makinesi Haritalar Lab malzemesi…

Basamak 2 Salgın varlığının gösterilmesi

Salgın nedir? Küme nedir? Bir bölgede veya özel bir grupta Belirli bir zaman diliminde Beklenenden daha fazla vaka görülmesi salgın Beklenenden daha fazla vaka olup olmasına bakılmaksızın Belirli zaman diliminde Bir bölgede vakaların toplanması küme

Salgın kararı Beklenen vaka sayısı Gözlenen vaka sayısı

Basamak 3 Tanının kesinleştirilmesi

Tanının kesinleştirilmesi Tanının kesinleştirilmesi aşamasında iki amaç vardır. 1. Kesin tanı konulmasının sağlanması 2. Laboratuvar hatalarının önlenmesi

Basamak 4 a. Vaka tanımının yapılması b. Vakaların saptanması ve sayılması

Vakaların tanımlanması, bulunması ve sayılması Vaka tanımı: Kriterler Klinik ve/veya biyolojik Kişi, yer, zaman Duyarlılığı (sensitivitesi) yüksek (olabildiğince fazla vaka bulan) Salgının başlangıcı, aktif vaka arama Seçiciliği yüksek Değişik düzeylerde (kesin, olası, şüpheli)

Basamak 5 Epidemiyolojik incelemeler yapılması

Salgının epidemiyolojik incelemesi Tanımlayıcı epidemiyoloji Analitik epidemiyoloji

Tanımlayıcı epidemiyoloji Bir salgının kişi-yer-zaman değişkenlerine göre incelenmesi Hipotezler analitik epidemiyoloji ile test etme Verinin güvenilir bilgi verici olup-olmadığı Zaman içinde seyri- coğrafik dağılımı etkilenen nüfus hakkında Nedene yönelik hipotez geliştirme

Kişi Konakçının özellikleri (yaş, cins , ırk..) Maruziyet özellikleri (meslek, ilaç, sigara...) Kimlerin risk altında olduğunu Kimlerin duyarlı olduğunu Atak hızları kullanılır

Yer Salgının yer değişkenine göre incelenmesi Salgının coğrafi boyutlarının saptanması Etiyoloji konusunda ipucu Nokta(spot) haritalar Özel atak hızları

Spot Haritalar Basittir Kümelenme tek kaynaklı veya çok kaynaklı-kişiden kişiye bulaşma Haritaların oluşturulması oturulan yere göre, çalışılan yere göre… Dezavantaj: sadece vaka sayıları gösterilir

Gazi Üniv. Tıp Fak. Halk Sağlığı A.D.

Gazi Üniv. Tıp Fak. Halk Sağlığı A.D. Vaka Sayısı Gösterimi hız o 1-10 >10 Gazi Üniv. Tıp Fak. Halk Sağlığı A.D.

Zaman Histogram Salgın eğrisi (epidemik eğri) Salgının seyrine göre o anda hangi dönemde olunduğu gelecekte neler olabileceği Şüpheli etkenle ne zaman karşılaştıkları Epidemiyolojik anketle zaman periyodu Tek kaynaklı mı? Çok kaynaklı mı?

(Sindirim sistemi yoluyla, su ve besinlerle bulaşan enfeksiyonlar) Tek kaynaklı salgın Çok sayıda hassas kişinin, patojen etken kaynağı ile aynı anda veya birbirine yakın zamanda karşılaşması sonucu meydana gelir. Vaka sayısında birdenbire, patlama şeklinde artış görülür. Gerekli önlemler alınırsa vaka sayısı süratle düşer, ancak azalma başlangıca göre daha yavaş düşer. Salgın süresi oldukça kısadır. (Sindirim sistemi yoluyla, su ve besinlerle bulaşan enfeksiyonlar)

Çok kaynaklı salgın Sağlam ve hassas kişilerin hasta veya taşıyıcılarla tek tek karşılaşması, temas etmesi söz konusudur. Vaka sayısı yavaş yavaş artar ancak genellikle tek kaynaklı salgınlardaki kadar fazla olmaz. Salgının süresi uzundur.

Hipotezin değerlendirilmesi Basamak 6, 7, 8 Hipotez geliştirme Hipotezin değerlendirilmesi Hipotezin gözden geçirilmesi ve ek çalışmaların yapılması

Hipotez geliştirme Enfeksiyon zincirinin tüm öğelerini açıklayacak biçimde geliştirilmelidir. Hastalık hakkında ne kadar bilgi sahibiyiz? Etkenin rezervuarı neresi? Nasıl bulaşabilir? Hangi araçlar bulaşmada etkilidir? Risk faktörü olarak neler bilinmektedir?

Hipotezin değerlendirilmesi Hipotezin doğruluğunun değerlendirilmesi Saptanan doğrularla hipotez karşılaştırılır. Analitik epidemiyoloji kullanılır.

Gerekli durumlarda sistematik araştırma Hastalığın boyutu Enfeksiyon için risk faktörleri Bilgi/tutum/davranış araştırmaları Çevresel ya da mikrobiyolojik… Araştırmanın genişletilmesi (Örn. Salmonella salgınında peynir sorumlu bulunursa üreticiye ulaşma vs…)

Basamak 9 Kontrol ve koruma

Kontrol ve koruma Salgında esas amaç, etkili kontrol ve koruma yöntemleri alınması Bu önlemler olabildiğince çabuk ve erken alınmalı Alınacak önlemler spesifik etken, kaynak ve rezervuara yönelik olmalı

Basamak 10 Bulguların ve sonuçların duyurulması

Raporlama İki şekilde yapılabilir: Bölge/ diğer sağlık yöneticilerine sözlü brifing Yazılı bir rapor

Rapor yazma Olay anlatılmalı (dokumante edilmeli) Veri analizine yardımcı olmalı İyi bir iletişim aracıdır Öneriler yazılabilir Eğitim materyali olarak kullanılabilir…

TEŞEKKÜRLER...