HABER CÜMLESİDİLEK -İSTEK CÜMLESİ Cümlede anlatılan işin olup olmadığını veya sözü edilenin var olup olmadığını bildirir. Bir isteği,dileği,emri,şartı,tasarıyı bildirir. Bu cümlelerde kavram,eşya,kişi,duygu ve görünüş cümlelerin göndergesidir. Dilek,şart,emir ve gereklilik anlamlarını içerir. Haber verme, bilgi aktarma amacıyla oluşturulan cümlelerdir. İstenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakkında bir niyet ve duyguyu ifade etmek amacıyla oluşturulur.

Dikkat dışa yöneliktir.Dikkat içe yöneliktir. Bir eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu, gerçekleşeceğini bildirir. Gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın gösterilen isteği ifade eder. Kişi, birine bir düşünce ve duygu açıklayacağı zaman bu tür cümleleri kullanır. Kişi duygusunu,isteğini belirtmek için kullanır. Ders kitapları, öğretici metinler, gazete yazıları, haber dergileri, televizyonun haber bültenlerindeki metinler Şiirlerde,romanlarda,tiyatro metinlerinde ve günlük hayatımızda kullanırız. Yüklemi, haber kiplerinden biriyle çekimlenmiş bir fiildir. “Karşı kıyıdakiler kavga ediyor. Koltukta uyumuşsun.” Yüklemi dilek-istek kipleriyle çekimlenir.Belli bir zaman anlamı yoktur.Eylem henüz gerçekleşmediği için gelecek zaman anlamı sezilebilir. ““Ah bir zengin olsam.”

Cümlede verilen bilgiler doğru ya da yanlış olabilir Dilek-istek cümlelerinin doğru ve yanlış olmalarına imkân yoktur, gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir husus için duyulan özlemi ifade eder. Yüklemi fiilin dışındaki sözcüklerden, yani isim grubundan da olabilir. “Yeni kurulacak uydu kentin adı Yeşil Oba’ymış. Yazarın son kitabında ilginç olaylar var.” Yüklemleri fiildir. “Kalkayım, eve gideyim, Dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır. “Kanser için yeni bir tedavi metodu geliştirildi. Üç ay sonra kentimizde büyük bir fuar düzenlenecek.” Dil göndergesel işlevde kullanılmaz.Şiirsel,alıcıyı harekete geçirme ve heyecana bağlı işlevlerde kullanılır.

Haber cümlelerinde kelime ve kelime grupları göndergesel işlevde kullanıldığında cümlenin anlamı nesneldir. Orta Anadolu karasal iklimin görüldüğü bir bölgedir. Gece gündüz arasında ısı farkı çoktur. (Nesnel) Öznel anlatımlıdır. Sandalyeyi çek, sessizce oturup bekle. Öğretmeniniz izinli, gürültü etmeden ders çalışın. Göndergesel işlev heyecana bağlı işlevle zenginleştirilirse bilgiler kişisel değerlerle (öznel) anlatılmış olur. Orta Anadolu karasal iklimin krallık alanıdır. Gündüz insanın tepesinden giren güneş gece yerini zalim bir soğuğa bırakır. (Öznel)

HABER VE DİLEK İSTEK CÜMLELERİNDE SORU Bir işin yapılıp yapılmadığını sormak, bir şeyin nedenini öğrenmek, durumla ilgili bilgi edinmek ya da kuşkuyu gidermek... gibi amaçlarla kurulan cümlelere soru cümlesi denir. Kardeşin eve geldi mi? Daha çok hangi kitapları okuyorsunuz? Olanları sana kim anlattı? Buraya nasıl geldin?

Soru cümleleri ikiye ayrılır : A)Gerçek Soru Cümlesi : Yanıt gerektiren, soruyu soranın yanıt beklediği soru cümleleridir. Gerçek soru cümleleri şu amaçlarla kurulabilir : Cümlenin öğelerinden birini ya da birkaçını öğrenmek için: Bu elbiseyi mi aldınız? Hangi kitabı ne zaman okudunuz? Eylemin yapılıp yapılmadığını sormak için : Ismarladığım kitapları alacak mısın? Anlaşılmayan bir düşünceyi, bir duyguyu sormak için, (Yineletme amaçlı sorular) : Öğretmen gelmeyecek mi dediniz? Anlaşılmayan bir soruyu anlamak için : Buraya neden mi geldim?

B)Sözde Soru Cümlesi : Yanıt gerektirmeyen, cümleye şaşma, küçümseme, inanmayış, beklenmezlik, özlem... vb. anlamlar katmak için kurulan soru cümleleridir. Önüne bakar mısın? (Azarlama) Bugün öğretmen gelir mi ki? (Olasılık) Bu yüksek notu almak sana mı kaldı? (Küçümseme) Nerede o günler? (Özlem) O zavallı kime kötülük edecek ki? (Onaylatma)

Art arda gelen soru cümlelerinde soru işareti son cümlenin sonuna konur. Cümlelere soru anlamı soru edatı,soru zamiri,soru zarfı ve soru sıfatı kullanılarak katılır: Bunu nereden aldın? Buraya nasıl geldin? Nasıl kitaplar okumaktan hoşlanırsın? Manzaranın tadını çıkarmayalım mı?

HABER VE DİLEK KİPLERİNDE OLUMLULUK- OLUMSUZLUK OLUMLU CÜMLELER Eylemin ya da yargının gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu ya da gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir. “Otobüs, yolcularını köy meydanında indirdi.” “Konuklarını bu salonda ağırlayacak.” “Bu ayakkabı çok sağlammış.” “Romanın anlatımı çok akıcıydı.” “Son günlerde biraz dalgındı.”

Olumlu Cümleler İkiye Ayrılır : Biçimce ve anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk bildiren hiçbir dil birimi kullanılmaz, yüklemin yansıttığı anlam da olumlu olur. Ne zamandır gelmenizi bekliyorduk.

Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde cümlenin kuruluşu olumsuz, anlamıysa olumludur. Seni sürekli eleştiren ve senin kuyunu kazan bu insanı nasıl bilmezsin? (bilirsin) Bu kadar çok döversen hangi çocuk yaramaz olmaz? (yaramaz olur) Bizimle gelmeyi o da istemiyor değil. (istiyor) Böyle güzel bir etkinliğe hiç katılmaz mıyım?

OLUMSUZ CÜMLELER Bir eylemin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da bir şeyin yokluğunu bildiren cümlelerdir. Aradığınız kişi burada yok. (Olumsuz ad cümlesi) Dünkü davranışlarınızı hiç tasvip etmedim. (Olumsuz eylem cümlesi) Kimse olayın nedenini bilmiyor. (Olumsuz eylem cümlesi) Söylediklerin doğru değil. (Olumsuz ad cümlesi) Çok mutsuzdu. (Olumsuz ad cümlesi)

Olumsuz Cümleler İkiye Ayrılır : Biçimce ve anlamca olumsuz cümleler :Cümlelerde olumsuzluk unsuru bulunur ve cümlelerin anlamı olumsuzdur. Mutluluğunu herkesle paylaşsan da yalnızlığını paylaşamazsın. Başarı, zannedildiği kadar kolay elde edilen bir şey değildir. Beni üzen senin yanında olmamaktır.

Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk anlamı taşıyan ek ya da sözcük kullanılmadığı halde cümleler olumsuzluk bildirir. Kim demiş onu çok sevdiğimi? (sevmiyorum) O kadar sinirli ki ona parayı kaybettiğini söyle söyleyebilirsen. (söyleyemezsin.) Ne ödev yapıyor ne de kitap okuyor.

HAZIRLAYAN: NUREFŞAN İMAMOĞLU TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ÖĞRETMENİ KAYNAKÇA: Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi