Faktör Analitik Ayırıcı Özellik Kuramı RAYMOND CATTELL

Raymond Cattell’in yaşam öyküsü Raymond B. Cattell 1905’te İngiltere’nin Staffortshire kentinde dünyaya gelmiştir. Cattell çocukluk yıllarının aktivitelerle dolu mutlu bir dönem olduğunu belirtmiştir. Ancak bu mutlu çocukluk yılları Raymond henüz 9 yaşındayken İngiltere’nin I.Dünya Savaşına girmesiyle sona erer. Henüz 16 yaşındayken Londra Üniversitesi’nde okumak için burs kazanan Cattell fizik ve kimya eğitimi almıştır.

Gözünde canlanan I.Dünya Savaşı yılları ve yaralı askerler onun sosyal sorunlarının çözümünde etkili olabilecek bir bilim dalı olduğuna inandığı psikoloji alanında lisans üstü eğitim almasına yol açmasına yol açmıştır. Cattell, eğitimi sırasında faktör analizi metodunu keşfetmiş olan ünlü İngiliz Psikolog Charles Spearmen’ın yapma şansını bulmuştur.

Harward Üniversitesi’nde Gordon Allport ve Henry Muray’la birlikte kişilik üzerinde çalışmalar yürütürken faktör analizinin kişilik araştırmlarında etkili bir şekilde kullanabileceğini öne süren Cattell bu görüşünü 1945 yılında uygulamaya koymuştur. Yetmiş yıllık kariyeri boyunca 50’nin üzerinde kitap ve 500’den fazla makale yayınlayan Cattell, Şubat 1998 de Honolulu’daki evinde yaşamını yitirmiştir.

FAKTÖR ANALİTİK AYIRICI ÖZELLİK KURAMI:Temel Kavramlar ve İlkeler Cattell ampirik araştırma yöntemlerine dayalı tümevarımcı bir yaklaşımı benimsemiştir. Cattell’in temel hedefi faktör analizi tekniğini kullanarak kişiliğin temel özelliklerini keşfetmekti. Cattell,Allport ‘un ayırıcı özelliğin kişilik hakkındaki fikirlerine katılmaktadır.Ancak bu özelliklerin kişinin içinde var olduğu varsayımını reddetmiştir.Cattell’e göre ayırıcı özelliklerin fiziksel ya da sinirsel bir statüsü yoktur ve bu nedenle de varlıkları ancak açık davranışların titizlikle ölçülmesi ile anlaşılabilir.Cattell’de Allport gibi genel(ortak) ve özel (bireysel) ayırıcı özellikler arasında ayrım yapmıştır.

İnsanın Doğası Kişiliğin işleyişi ve gelişimi konularında da sistemli araştırma yöntemlerine ve güvenilir ve duyarlı ölçümlere dayalı bir yaklaşımın gerekliliğini savunmuş ve kişiliğin incelenmesinde faktör analizi metodunu tercih etmiştir. Faktör analizini gerçekleştirmenin ilk basamağı çok sayıda insandan veri toplamaktır. Cattell faktör analizi çalışmalarında üç farklı veri kaynağı kullanmıştır.

Bunlardan birincisi akademik performans, yaşıtlarla ilişkiler gibi günlük yaşam durumlarındaki gerçek davranışları, ya da kişiyi gerçek yaşamda yakından tanıyan kimselerin onunla ilgili değerlendirmelerine dayanan verileri (L-verisi); ikincisi kişinin kendine ilişkin gözlemlerinin, içgörülerinin ve kendi davranışları hakkındaki değerlendirmelerinin kendini ifade ölçekleri aracılığıyla ölçülmesiyle elde edilen verileri(Q-verisi); üçüncüsü ise kişinin zekasının, yeteneklerinin ya da farklı alanlardaki performansının objektif testler aracılığıyla ölçülmesiyle elde edilen verileri(T-verisi) içermektedir. Bu üç farklı veri sayesinde kişi hakkında elde edilen bilgilerin olabildiğince güvenilir olması sağlanmaya çalışılmıştır. Faktör analizi sonuçları Cattell’in kişiliğin evrensel boyutları olduğunu düşündüğü 16 temel ayırıcı özelliği ortaya çıkarmasını sağlamıştır.

Cattell’e göre(1965) kişilik, bir kimsenin belirli bir durumda nasıl davranacağını yordamamıza yarayan araçtır. Davranışı kestirmek için Cattell tarafından kullanılan genel formül:D=f (U, K) şeklindedir. Bu formül kişinin belirli bir davranışının(D), o andaki uyarıcı durum (U) ve var olan kişilik yapısının (K) bir fonksiyonu (f) olduğunu belirtmektedir.

Kişiliğin Yapısı:Ayırıcı Özelliklerin Sınıflandırılması Kişiliğin incelenmesinde ortaya koyduğu temel kavram ayırıcı özelliklerdir (Jelle ve Ziegler, 1992). Cattell’e göre ayırıcı özellikler, bir durumdan diğer duruma ya da bir andan diğerine tutarlı davranışlar göstermeye yönelik oldukça sürekli eğilimlerdir. Cattell (1950) öncelikle ayırıcı özellikleri yüzeysel ayırıcı özellikler ve kaynak ayırıcı özellikler olmak üzere ikiye ayırmıştır.

Cattell’e göre yüzeysel ayırıcı özellikler; birbiriyle ilişkili ve bir arada kümelenmiş gibi görünen ama aslında altında yatan bir kaynak ayırıcı özellik tarafından kontrol edilen gözlenebilir davranışlardır. Kaynak ayırıcı özellikler ise yüzeysel ayırıcı özelliklerin altında yatan ve onları belirleyen daha temel, kişiliğin daha derininde yer alan, anacak faktör analizi yoluyla ortaya çıkabilen ve kişiliğin yapısını oluşturan temel bloklardır.

Kaynak özellikler de kökenlerine göre yapısal özellikler ve çevresel özellikler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Yapısal özellikler ,kişini biyolojik ve fizyolojik koşullarından doğan özelliklerdir. Çevresel özellikler ise sosyal ve fiziksel çevredeki etkilerle biçimlenmiş olan özelliklerdir. Dinamik özellikler yaptığımız şeyi neden yatığımızı belirlerken, mizaç özellikleri nasıl yaptığımızı, yetenek özellikleri ise o şeyi ne denli iyi yaptığımızı belirlemektedir.

Cattell her bireyin kişiliğini oluşturan ortak özelliklerin örgütlenişinin kişiye özgü olduğunu belirmiş ve kişiliğin biricikliğini vurgulamışsa da asıl ilgisi tek tek bireylerin kişiliğini anlamak değil davranışın genel ilkelerini keşfetmek olmuştur. Cattell’in kaynak özelliklerin ölçümü için geliştirdiği 16 Faktörlü Kişilik Envanteri’nde yer alan bu faktörler aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Kaynak özelliklerin listedeki sıraları da davranışı yordamada ki güçleri ile orantılıdır ilk sırada yer alan kaynak özellik davranışı yordamada en güçlü özelliktir ve liste ilerledikçe özelliklerin davranışı yordamadaki önemi de nispeten azalmaktadır.

Cattell’in 16 Kişilik Faktörü Envanteri’nde yer alan bu boyutların 2kutuplu bir nitelik taşıdığı unutulmamalıdır. Diğer bir ifadeyle bu boyutlar 2 uçlu bir sürekliliği temsil etmektedir. Kişi bu iki uç arasında bir noktada yer alır ve bulunduğu norta kişinin o özelliğe ne derece de sahip olduğunu değil iki uçtan hangisine daha yakın olduğunu gösterir.

CATTELL’in 16 kişilik faktörü

Harf sembolü ile faktör adı Yüksek puan Harf sembolü ile faktör adı Düşük puan Cana yakın, sevgi dolu,yumuşak başlı A SICAKLIK Uzak,eleştirel,soğuk,ilgisiz Daha zeki, soyut düşünebilen B AKIL YÜRÜTME Daha az zeki, somut düşünen Sakin, duygusal açıdan kararlı, gerçekçi C DUYGUSAL KARARLILIK Duygusal açıdan daha az kararlı, çabucak sinirlenen ya da üzülen, gerçekçi olmayan Atılgan, yarışmacı, inatçı E BASKINLIK Uysal,alçak gönüllü, mahcup Kaygısız, neşeli, hevesli F CANLILIK Ciddi, ağır başlı, suskun Kurallara bağlı, ahlakçı,sorumlu G KURALLARA BAĞLILIK Kural tanımaz, ihmalkar, hercai Cüretli, gözü pek, maceraperest H SOSYAL GİRİŞKENLİK Ürkek, uzak, utangaç

İnatçı, kendine güvenen,bağımsız HASSASLIK Bağımlı, hassas, alıngan Başkalarına güvene, kabul edici L İHTİYATLILIK Şüpheci, tedbirli Hayal gücü kuvvetli, unutkan, sanatçı M DALGINLIK Geleneksel, ayakları yere basan, pratik Kurnaz, gösterişli, abartılı N İÇTENLİK Dosdoğru, yapmacıksız, sosyal açıdan beceriksiz Evhamlı, kendini suçlayıcı, sorunlu O ENDİŞE Kendinden hoşnut, güvenli,kendinden emin Tutucu, geleneksel Q1 DEĞİŞİKLİĞE AÇIKLIK Özgür düşünceli, açık fikirli, liberal Kendine güvene, becerikli, kendi kararlarını tercih eden Q2 KENDİNE YETME Katılımcı, takipçi, gruba bağlı Kontrollü, konpülsif, düzenli Q3 MÜKEMMELİYETÇİLİK Disiplinsiz, savsak, düşüncesizce davrana Gergin, engellenmiş, güdülenmiş Q4 GERGİNLİK Rahat, sakin, dingin

KİŞİLİĞİN GELİŞİMİ Kalıtım ve çevrenin kişilik gelişimi üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla bir istatistiksel analiz geliştiren Cattell, bu analiz sayesinde yalnızca kalıtımın etkisi olup olmadığını değil, hangi kişilik özelliklerinin ne ölçüde kalıtımla, ne ölçüde çevre etkisiyle biçimlendiğini de belirlemeye çalışmıştır. Cattell, genel olarak kişiliğin üçte ikisinin çevresel faktörlerce, üçte birinin ise genetik faktörlerce belirlendiğini belirtmişse de insanların davranışları üzerinde durumsal faktörlerin etkilerini de göz ardı etmemiştir.

Eleştiriler ve Değerlendirme Cattell’in kişiliğin temel bileşenlerini ortaya çıkarma,insan davranışarını matematiksel bir kesinlikle ölçme ve yordama çabaları ve iddiaları,çalışmalarını temellendirdiği faktör analizi tekniğinin sınırlılıkları ölçüsünde değerlendirilmelidir.Faktör analizi çok sayıdaki değişken arasındaki ilişkileri özetlemekle çok etkili bir istatistik teknik olmakla birlikte,bu tekniğin hipotez ölçme ve temel gerçekleri keşfetmedeki kapasitesi tartışılır niteliktedir.

Öznel spekülasyonlar yerine ampirik yaklaşıma dayalı bir kuram geliştiren Cattell’in çalışmaları sonucunda ortaya koyduğu kişilik faktörleri ve kişiliğin temel bileşenlerinin ölçümü için geliştirdiği ölçme araçları bugün de birçok araştırmacı tarafından kullanılan faydalı araçlar olmayı sürdürmektedir.