Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ

2 FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR: OLİGOPOL MODELİ Bu konuyu çalıştıktan sonra :

3 * Geleneksel Oligopol Teorileri * Cournot Modeli * Bertrand Modeli * Edgeworth Çözümü * Stackelberg Modeli * Modern Oligopol Teorileri * E. H. Chamberlin * W. Fellner * George J. Stigler FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR: OLİGOPOL MODELİ :

* Oligopol birbirlerine etki edebilecek kadar az sayıda satıcı firmanın çok sayıda alıcı (müşteri) ile karşı karşıya geldiği bir piyasa türüdür. Tam rekabet ile monopol arasında yer alan bu piyasa gerçek ekonomik hayatta en fazla görülen piyasa türüdür. * Örneğin demir çelik üretimi standartlaştırılmış üretime örnek gösterilebilir. Yine otomobil, sigara, bira gibi mallar farklılaştırılmış üretime örnek oluşturur. * Oligopolde birbirine etki edebilecek az sayıda firma olduğundan bu piyasadaki firmalardan herhangi birinin, üretim miktarı, fiyat, yada reklam konusundaki kararı, öteki firmaları yakından ilgilendirir. 4

5 Rekabetten zarar görmek istemeyen oligopolcülerin, bir monopolcü gibi hareket ederek sağlayacakları en yüksek kârı aralarında paylaşacak anlaşmalar yapmalarıdır. Bu anlaşmalar açık veya gizli olabilir, öte yandan anlaşmaların konusu fiyat, nitelik, nicelik yada reklamlar olabilir.

* İlk sistematik oligopol modeli A. Cournot’a aittir, 1838 yılında geliştirilmiştir. * En basit şekliyle Cournot’un teorisinde homojen bir malın üretildiği ve üretim maliyetinin sıfır olduğu varsayılmaktadır. Yine doğrusal bir talep fonksiyonundan hareket edilmektedir. * Rakibin reaksiyonu oligopol modelinin temelini oluşturmaktadır. * Cournot modelinde stratejik değişken olarak çıktıyı (üretimi) alır. Fiyatı tüm firmalar için sabit kabul eder. Her bir satıcı kârını maksimize edecek şekilde birbirinden bağımsız olarak piyasada faaliyetini sürdürür. * Yine tüm firmalar kendi maliyet fonksiyonunu, endüstri talebini, piyasa fiyatını ve rakiplerin üretim düzeylerini bilmektedir. 6

* Cournot modelinde firmaların kararlarını aynı anda almaları dolayısıyla dinamik bir ayarlama ve/veya ardışık bir süreci gerektirmemeleri modelin eş zamanlı çözümünü gerektirmektedir. * iki satıcı firmanın her yönüyle özdeş olan malı satmasıdır. Her iki satıcı firma 1’inci ve 2’nci firma diye gösterirsek, C 1 ve C 2 sırasıyla birinci ve ikinci firmalara ait toplam maliyet fonksiyonlarını göstermektedir. Her bir firma maksimum kârı amaçlamaktadır. TR 1 ve TR 2 de her bir firmanın toplam hasılatını göstermektedir. * Cournot'un sisteminde bir firmanın kendi üretiminde yaptığı değişiklik karşısında rakiplerin üretimlerini değiştirmeyeceği varsayılmaktadır. Her bir satıcı rakipler tarafından karşılanılmayan piyasa talebi için üretimde bulunur. Sonuç olarak dengeye firmaların bağımsız üretim kararları sonucu ulaşılır. 7

* Her bir firma için kâr * Toplam hasıla fonksiyonlarını yerine koyduğumuzda ve denklemleri q 1 ve q 2 için çözdüğümüzde her bir firma için reaksiyon fonksiyonu belirlemiş oluruz. Cournot dengesine ulaşmak içinde bu iki denklemi eşanlı (simultaneously) çözmek gerekmektedir. 8

* Firmalar piyasada ilk defa faaliyette bulunuyorlar ve birbirinden bağımsız eşanlı olarak fiyat düzeyini seçiyorlar. Bertrand modelinde firma sayısı fiyat düzeyini belirlemede önemli yer tutmaz. * Şimdi iki firmanın her yönüyle aynı malı ürettiğini, yani bunların birbirinin tam ikamesi olduğunu (tüketici fayda fonksiyonunda) varsayalım. Dolayısıyla tüketiciler daha düşük fiyat tesbit eden firmanın malına yöneleceklerdir. * Firma 1 hiç malını satamayacak dolayısıyla kârı sıfır olacaktır. Eğer Firma 1 P 2 'den çok az olmak koşuluyla bir fiyat uygularsa 9

* Bu durum her iki firmayı da fiyatı diğerinin biraz altına düşürüp tüm piyasayı ele geçirmeleri için teşvik edecek, sonuçta her iki firma için 'de dengeye ulaşılacaktır. * Sonuç olarak; tüm firmaların (modelde iki firmanın) fiyatları marjinal maliyete eşit olacaktır. Firmaların kârları sıfır olacaktır. Dolayısıyla monopolleşme çok özel bir durum olarak görülmektedir. Düopol durumunda bile tam rekabet modeli ortaya çıkmaktadır. Bu Bertrand Paradoks’u olarak isimlendirilir. 10

* Edgeworth, Bertrand Paradoksuna, firma kapasitelerinin sınırlı olduğu düşüncesinden hareketle çözüm getirmeye yönelmiştir. Çünkü firmalar ürettiklerinden fazlasını satamayacakları için böyle bir sınırlama ile karşı karşıyadırlar. * Genel olarak, kapasitenin sınırlı olması durumunda firmalar pozitif kâr sağlayacaklardır. Diğer bir anlatımla piyasa fiyatı marjinal maliyetin üzerinde olacaktır, * Kapasite kısıtı altında rekabetçi olamayan fiyat uygulamalarını görmek olasıdır. Örneğin küçük bir şehirde iki Otel olduğunu varsayalım, kısa dönemde otellerin hiçbiri kapasitesini (yatak sayısını) değiştiremiyor. Bu iki firma (otel) tek başlarına piyasa talebini karşılayamıyorlarsa sıkı bir rekabete girişmeleri anlamsızdır. Bunlar uzun dönemde de kapasitelerini çok fazla değiştirmeyeceklerdir. Çünkü aralarındaki şiddetli rekabetin her ikisine de zarar vereceği iki firma tarafından bilinmektedir. 11

* Bertrand Paradoksu ile ilgili ikinci varsayım olan zamanlamanın ekonomik gerçekleri yansıtmadığı da ileri sürülmektedir. Şöyle ki Bertrand çözümlemesinde P 1 =P 2 >c’nin denge koşulu olmayacağı, çünkü firmalardan birisinin küçük bir fiyat indirimi ile tüm piyasayı ele geçireceği kabul edilmektedir. Daha sonra ise herhangi bir gelişme olmadığı, çünkü ikinci firmanın buna reaksiyon göstermediği kabul edilmektedir. Oysa gerçek yaşamda ikinci firmada fiyat indirimine giderek tekrar piyasada faaliyetini sürdürme yollarını aramaktadır. Hatta firmaların ileride doğacak fiyat savaşını da göz önüne alarak fiyat indiriminde daha dikkatli davrandıkları gözlenmektedir. 12

* Bu modelde önce firmalardan biri (piyasada lider olarak anılan) faaliyete geçer, diğer firma bunun davranışını izler ve kendi kararını verir. Bu firmaya takipçi veya izleyici (fallower) denir. Tek periyotluk bu modelde bu iki firmanın kârlarını maksimize eden üretim düzeylerini belirlemeye çalışalım. * q L = Liderin üretim düzeyi * q F = Takipçi firmanın üretim düzeyi 13

* Kârı maksimize eden ikinci firmanın (fallower) üretim düzeyini belirlemekle işe başlamamız gerekiyor. Çünkü takipçi firma lideri gözlemledikten sonra kendi kararını veriyor. Bu nedenle kâr fonksiyonunu ilk önce takipçi firma için yazıp kârı maksimize eden üretim düzeyini bulmamız gerekiyor. * Stackelberg Modelinde lider ve takipçinin kârı; * End. Toplam Karı: 14

* Stackelberg düopolist modelini, Cournot düopolist modeli ile karşılaştırdığımızda ilginç durumlar ortaya çıkmaktadır. Şöyle ki; aynı maliyet ve talep fonksiyonlarına rağmen fiyat düzeyi Stackelberg modelinde daha düşüktür. Dolayısıyla düopolistlerden birinin daha çok bilgiye sahip olması tüketiciler açısından yarar sağlamaktadır. İkinci olarak, toplam kâr Stackelberg modelinde daha düşük olmakla birlikte, Lider firma Cournot’daki düopolist firmalardan daha avantajlı durumdadır, oysa takipçi firma (follower) daha kötü durumdadır. Bu durumda hiç bir firma takipçi durumda olmak istemeyecektir veya kaybın telafisini isteyecektir. 15

* Cournot modelinde olduğu gibi firma sayısındaki artışlar fiyatları yavaş yavaş aşağıya doğru çekmeyecektir. Ne zamanki tek bir firmanın fiyat üzerindeki etkisi ihmal edilebilecek derecede az olursa o zaman bu işlem duracaktır. Bu teorinin gerçek dünya ile bağdaştığını düşünenlere göre endüstrideki birleşmeler ve/veya anlaşmalar (gizli veya açık) bu gelişmeleri sağlayacaktır. 16

* Bir çok durumlarda aralarında anlaşma bulunan firmalar bile bu birlikte kâr maksimizasyonunu sağlamada başarılı olamıyorlar ve aralarında sık sık fiyat savaşları doğuyor. Bu nedenle oligopolistler arası anlaşmazlıklar olasıdır, fakat oligopolistlerden kartel türündeki kolektif davranış izleyenler bir derece daha avantajlıdır. * Fellner'de firma sayısıyla ilgili bir açıklama getirmemiştir. Güçlükler ve fiyat savaşı büyük ölçüde firma sayılarıyla ilişkilidir. Çünkü çok sayıdaki firmaya oranla az sayıda firmanın anlaşmaları daha kolaydır. 17

* Modern oligopol teorisiyle ilgili daha belirgin ve daha farklı teoriler aşağıdaki önermelerden hareketle geliştirilebilir: * Firmalar kendi aralarında açık veya gizli anlaşma yapabilirler. * Anlaşma, az sayıda firma olursa daha kolay yapılır. * Rekabet, firmalar arası anlaşma yoluyla sağlanabilecek kâr düzeyini aşağı çeker. * Stigler'in teorisi, istatistiksel ve bilgi (information) teorisi çerçevesinde geniş bir varsayımlar kümesinden hareket eder. Teorinin temel hipotezleri nicel ve test edilebilirdir, ayrıca bazı ampirik gözlemlerle de desteklenir. 18

* Stigler, öncelikle, oligopolistlerin anlaşmaya istekli olduklarını ve birlikte kâr maksimizasyonuna yöneldikleri varsayımını yapar. * Stigler'in teorisi anlaşma ile çerçevelenmiş olmasına rağmen, ne varsayım olarak ne de sonuç olarak oligopolistlerin birlikte kâr maksimizasyonu, monopolcü kâr maksimizasyonunu garanti etmez. 19

* Yine en başta verilen talep ve maliyet fonksiyonları her bir firma için veri alındığında, piyasa denge fiyatı Firma 1 ve Firma 2’nin üretimleri toplamı tarafından belirlenmektedir. * Dolayısıyla; * Her bir firmanın maliyet fonksiyonları ise 20

* birinci firma ve ikinci firma için kâr fonksiyonları sırasıyla * Firma kârlarını maksimize eden üretim düzeyleri ise 21

* İstikrarlı denge için bu iki reaksiyon fonksiyonu eşanlı olarak çözülür. Bu hesaplamada Firma-1’in reaksiyon fonksiyonundaki q 2 değeri ikinci fonksiyondan yerine konularak sonuç elde edilir. Şöyle ki; * Fiyat düzeyini belirlemek istediğimizde bu değeri Talep fonksiyonunda yerine koymamız gerekir. Dolayısıyla 22

23