ÜNİTE : 5 DÜNYA, GÜNEŞ VE AY

UZAY VE EVREN Dünya’mızı ve diğer gök cisimlerini her yandan saran sonsuz boşluğa uzay denir. Dünya ve diğer gök cisimlerinin uzay ile birlikte oluşturduğu bütüne de evren denir. Evrende; Galaksiler (gök adaları), Yıldızlar ve yıldız sistemleri, Kuyruklu yıldızlar, meteorlar (gök taşları) Küçük gezegenler (asteroitler) bulunur.

GALAKSİ (GÖK ADALARI) Evrende çok sayıda yıldız ve yıldız sistemleri bulunur. Bu yıldızların oluşturduğu yıldız sistemlerinin meydana getirdiği yıldız kümelerine galaksi denir. Bu galaksilerden bir de Samanyolu Galaksisidir.

YILDIZ VE YILDIZ SİSTEMLERİ Çekirdeğinde meydana gelen olaylar sonunda enerji üreten (ısı ve ışık) gazlardan oluşmuş parlak cisimlere yıldız denir. Bir yıldız ve bu yıldızın etrafında dönen gök cisimlerinin meydana getirdiği topluluğa yıldız sistemi denir. Güneş sistemi bir yıldız sistemidir.

GEZEGENLER VE UYDULAR Kendisi ısı ve ışık kaynağı olmayıp, sadece yıldızlardan aldığı ısı ve ışığı yansıtan gök cisimlerine gezegen denir. Bilinen gezegenler; Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton’dur.

KUYRUKLU YILDIZLAR Kendileri ısı ve ışık üretmedikleri halde, Güneş’e yaklaştıklarında aldıkları ışıkları yansıtarak görünürler.

METEORLAR (GÖK TAŞLARI) Güneş Sistemi’nde gezegenler arasında bulunan katı gök cisimleridir. Yeryüzüne inen gök taşlarına meteorit denir. Yıldız kayması olarak adlandırılan olay gerçekte atmosfere girerken yanan meteorların yaydığı ışıktır.

GÜNEŞ DÜNYA VE AY’IN ŞEKLİ Güneş Sistemi’nin merkezinde bulunan orta büyüklükte bir yıldızdır. Güneş’ten küçük yıldızlar olduğu gibi, Güneş’ten çok büyük yıldızlarda vardır. Güneş sıcaklığı çok yüksek ve sürekli ışıldayan büyük bir gaz topu gibidir. Küre şeklinde olan Güneş’te meydana gelen ısı ve ışık enerjisi Dünya’ya ulaşarak canlılığın devamını sağlar.

DÜNYA Kutuplarda hafif basıktır. Ekvatorda şişkincedir. Dünyamızın şekli küreye benzer. Canlıların yaşadığı tek gezegen olarak bilinmektedir. Bunun nedeni; Atmosfer, su, yüzey sıcaklığının uygunluğu, gece ile gündüz sıcaklık farkının az olmasıdır.

AY Dünya’nın tek doğal uydusudur. Hem kendi çevresinde, hem de Dünya çevresinde döner. Küre şeklindedir. Kendisi ışık kaynağı değildir. Güneş’ten aldığı ışınları yansıtarak ışıklı görünür<

GÜNEŞ, DÜNYA VE AY’IN BÜYÜKLÜKLERİ Dünya yaklaşık Ay’ın 4 katı büyüklüğündedir. Güneş’in bir basketbol topu büyüklüğünde olduğunu varsayarsak; Dünya ancak bir leblebi tanesi, Ay ise yarım pirinç tanesi büyüklüğünde olur. Güneş’in Dünya’ya uzaklığı 149 500 000 km, Ay’ın Dünya’ya uzaklığı 384 000 km’dir.

DÜNYA’NIN KENDİ ETRAFINDAKİ DÖNME HAREKETİ VE SONUÇLARI Dünya kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru döner. Bir tam dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bu süreye 1 gün denir. Bu dönüş sırasında Güneş ışınlarını alarak Dünya’nın bir bölümü aydınlanır. Bu aydınlanma süresine gündüz denir. Güneş ışınlarını alamayan karanlık bölgeye de gece denir. Gündüz ve gece süreleri her zaman birbirine eşit değildir.

21 Mart ve 23 Eylül’de Dünya’nın her yerinde gündüz ve gece süreleri eşittir. 21 Aralık’tan 21 Haziran’a kadar gündüzler uzar. 21 Haziran’da en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar gündüzler kısalır. 21 Aralık’ta en uzun gece, en kısa gündüz yaşanır. Dünya, Güneş çevresindeki bir tam dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu süreye 1 yıl denir.

GÜNEŞ, DÜNYA ÇEVRESİNDE DÖNER Mİ? Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönerken Güneş’i doğudan görmeye başlayıp, batıdan kaybeder. Dünya’dan bakan bir gözlemci Güneş’i doğudan batıya doğru hareket ediyormuş gibi görür. Güneş’in gökyüzünde hareket ediyor gibi görünmesinin nedeni Dünya’nın güneş çevresinde dönerken, aynı zamanda kendi ekseni etrafında da dönmesidir. NOT: Uzay boşluğundaki tüm maddeler gibi Güneş’te hareket eder.

AY’IN HAREKETLERİ Ay; Kendi çevresinde, Dünya çevresinde ve Dünya ile birlikte Güneş çevresinde dönerek hareket eder. Dünya çevresindeki hareketini 27 gün 7 saatte tamamlayan Ay’ın kendi çevresindeki bir tam dönüşü de yaklaşık bu süre kadardır. Bu yüzden Dünya’dan Ay’ın hep aynı yüzü görünür. Dünya ile birlikte Güneş çevresinde ise 365 gün 6 saatte döner.

AY’IN EVRELERİ Ay, ışık kaynağı değildir. Güneş’ten aldığı ışıkları Dünya’mıza yansıtır. Ay, Dünya ile birlikte Güneş etrafında dönerken ışık alabilen yüzü aydınlık görülür. Bu yüzden Ay’ın aydınlık görülen yüzü farklıdır.

YENİ AY Yeni ay evresinde Ay’ın Dünya’ya bakan yüzü güneş ışınlarını almadığı için görünmez.

İLK DÖRDÜN Yeni ay evresinde yaklaşık bir hafta sonra Ay’ın Dünya’ya bakan yüzünün yarısı ışıklı görülür. Bu evreye ilk dördün evresi denir.

DOLUNAY İlk dördün halinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay’ın Dünya’ya dönük yüzünün tamamı görünür. Ay’ın bu haline dolunay evresi denir.

SON DÖRDÜN Dolunay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay’ın Dünya’ya dönük yüzünün yarısı görünür. Ay’ın bu haline son dördün evresi denir. Ay son dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra tekrar yeni ay evresine gelir.

Hazırlayan : Adem TIMARTAŞ Yeşilbayır İlköğretim Okulu 5/A Sınıf Öğretmeni