SÖZCÜĞÜN YAPISI Sözcük oluşturmanın çeşitli yolları vardır: -Başka dilden alma -Köke, ek getirme -Farklı sözcükleri bir araya getirme Sözcüğün oluşum şekli, onun yapısını belirler Buna göre sözcüğün yapısı üç grupta incelenir : BasitTüremiş Birleşik televizyon yol-cu açık-göz

YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER 1- Basit Sözcük Yapım eki almamış sözcüklerdir. *Çekim eki alabilirler. *Kök halindedirler. Kitapları benim masama bırakmışsın sanırım. Kitap – lar – ı çoğul hal eki eki ben-im ilgi eki masa – m – a iyelik hal eki eki bırak – mış – sın ö.g.zaman şahıs eki eki san – ır – ım gen.zaman şahıs eki eki

YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER 2- Türemiş Sözcük Yapım eki alan sözcüklerdir. *Cümledeki görevlerine göre belli türleri karşılarlar. Böylece hem yapı hem görevce adlandırılırlar: Türemiş isim, türemiş fiil, türemiş sıfat… Bu köşeye bir kitaplık kurmak lazım. kitap- lık türemiş isim Bana bir silgi verebilir misin? Sil- gi türemiş isim Sınıf başkanımız çok dalgın biriydi dal-gın türemiş sıfat O her zaman büyük düşünürdü. Büyü-k türemiş zarf

Yolda çok hızlı yürürdü. Çocuklar asla sevgisiz yaşayamaz. Çok acıktım, haydi yemeğe gidelim. O her zaman yanında çalışanları gözetirdi. Şiir, özellikle gençler arasında çok tutuluyor. Yaprakların hışırtısı, kuşların cıvıltısına karışmıştı. hız-lı türemiş zarf sev-gi-siz türemiş zarf aç-ık-dı-m türemiş fiil göz-et-ir-di türemiş fiil tut-ul-(u)yor türemiş fiil hışır-tı-(s)ı türemiş isim cıvıl-tı-(s)ı-(n)a türemiş isim. Etraf bembeyaz olmuş, göz kamaştırıyordu be-m-beyaz basit isim “-siz” eki ; isimlerden zıtlık, yokluk ve bulunmama ifade eden isimler yapmaya yarayan bir ektir Varlık, çokluk bildiren “-lı –li” ekinin olumsuzu olarak kullanılır. Renk-li  renk-siz “ beyaz” sözcüğünün ilk hecesinden oluşturulan “bem” hecesi ek değildir.

SORU: Altı çizili sözcükleri yapıları bakımından inceleyiniz? Bütün sevgileri atıp içimden Varlığımı yalnız ona verdim ben Elverir ki bir gün bana derinden Ta derinden bir gün bana gel desin sev - gi - ler - i Fiil k. F  İ çoğul hal y.e. eki eki var - lık - ım - ı İsim k. İ  İ iyelik hal y.e. eki eki yalın - ız İsim k. İ  İ y.e. ben - e isim k. Hal eki de - sin Fiil k. Şahıs eki emir kipi Türemiş isim Basit zamir Basit fiil

SORU: Altı çizili sözcükleri yapıları bakımından inceleyiniz Yaşamı kendince algılayıp yorumlamak yerine, önüne konduğu gibi kabul eden insanlar, düşünce tembelidir. yaş - a - m - ı İsim k. İ  F F  İ hal y.e. y.e. eki al - gı - la - (y)ıp Fiil k. F  İ İ  F zarf-fiil y.e. y.e. y.e. yor - um - la - mak Fiil k. F  İ İ  F isim-fiil y.e. y.e. y.e yer - i - (n)e İsim k. İyelik hal eki eki düş - ün - ce İsim k. İ  F F  İ y.e. y.e.

YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER 3-Birleşik Sözcük İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan sözcüklerdir. Birleşme sırasında sözcüklerde ses aşınması ya da ses türemesi olabilir: Pazar – ertesi -> Pazartesi Sütlü- aş -> sütlaç Af olmak -> affolmak Birleşme, farklı türdeki sözcüklerin farklı biçimlerde kullanılmasıyla oluşabilir: Atatürk (eksiz iki ad) Mirasyedi (bir isim, bir çekimli fiil) Birkaç (iki sıfat) Biçerdöver (iki çekimli fiil) Çıtçıt (ikileme) Bakakalmak (iki fiil) Birleşme sırasında sözcükler anlamlarını yitirebilir: rüzgârgülü (ikinci sözcük anlamını yitirmiş) aslanağzı (iki sözcük de anlamını yitirmiş) Hissetmek HanımeliAkciğerGökdelen bal arısısuböreği (bir isim, bir fiilimsi) (birinci sözcük anlamını yitirmiş) His- etmek (b.siz ad tamlaması biçiminde)(sıfat tamlaması biçiminde) (iki sözcük de anlamını taşıyor)

Bileşik sözcükleri yapılışlarına göre şöyle sıralayabiliriz: a. İsim Tamlaması Yoluyla b. Sıfat Tamlaması Yoluyla c. İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla d. İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla e. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla f. İsim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla

a. İsim Tamlaması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “Komşunun çocuğu kuşpalazına yakalanmış.” “Onlar düğünden sonra balayına gidecekler.” “Üzerinde camgöbeği renginde bir kazak vardı.” “Bahçenin bir köşesine aslanağzı ekmişlerdi.” kuş palaz-ı: belirtisiz isim tamlaması bal ay-ı:belirtisiz isim tamlaması cam göbek-i:belirtisiz isim tamlaması aslan ağız-ı :belirtisiz isim tamlaması Bazen bu yolla oluşan isimlerin - özellikle yer isimleri – sonunda iyelik ekinin düştüğü görülür: “Edirnekapısı -> Edirnekapı” “Kadıköyü -> Kadıköy”

b.Sıfat Tamlaması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “O ne açıkgöz adamdır bilsen.” “Buradan Acıgöl’e gidebilir miyiz?” “Buralarda eskiden çok sivrisinek olurdu.” “Bu mevsim tam karatavuk avlama mevsimidir.” açık - göz sıfat isim Acı - göl sıfat isim Sivri - sinek sıfat isim Kara –tavuk sıfat isim

c. İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “Burası bağrıyanık insanların diyarıdır.” “Çocukları fazla başıboş bırakmamalıyız.” “O sütübozuk adama güvenir miyim hiç?” bağır - ı – yanık İsim iyelik sıfat baş - ı - boş İsim iyelik sıfat Süt - ü - bozuk İsim iyelik sıfat

d. İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “Odaya yeni bir çekyat alalım.” “Bu denizlerde gelgit olayı pek görülmez.” “Ekinler biçerdöverlerle biçilip ambarlara doldurulurdu.” “Onunla uyurgezer diye dalga geçerlerdi.” Çekimli sözcükler birleşerek kendi anlamlarından farklı bir anlam ifade eder, ya da tür değişikliğine uğrayıp ad ve sıfat görevinde sözcükler oluştururlar. çekyat gelgit biçerdöver uyurgezer

e. Bir İsimle Bir Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “Onun gibi mirasyedi birinden, başka ne beklenir.” “Yeni bir ateşkes imzalanacakmış.” “Bu lokantada imambayıldı güzel yapılır.” Gerçek anlamlarında düşündüğümüzde bir cümle özelliği gösterirler. mirasyedi ateşkes imambayıldı

f. İsim ve Fiilimsinin Kaynaşması Yoluyla Oluşan Bileşik Sözcükler “Bu bölgede günebakan yetişmiyormuş.” “Ahmet karakaçan ın sırtına binmiş gidiyordu.” “Böyle oyunbozan lık edersen seninle geçinemeyiz.” “Bu limana bir dalgakıran yapmak lazım.” “Onun gibi çöpçatan birini görmedim, doğrusu.” Birincisi isim soylu sözcük, ikincisi sıfat-fiil olan sözcüklerden bileşik sözcük oluşmuştur. Bunlardan başka yollarla da bileşik sözcük oluşturulabilir. Önemli olan iki ayrı sözcüğün kaynaştığını anlayabilmektir.

Birleşik Sözcüklerin Yazımı a. Anlam kayması yoluyla kurulan bileşik sözcükler bitişik yazılır: ♦ Akbaba, suçiçeği, devetabanı b. Ses değişimi yoluyla oluşmuş bileşik sözcükler bitişik yazılır: ♦ Güllaç (güllü aş) ♦ Kahvaltı (kahve altı) ♦ Niçin (ne için) c. Tür değişmesi yoluyla oluşmuş bileşik sözcükler bitişik yazılır: ♦ mirasyedi, uyurgezer, sıkboğaz d. Yardımcı birleşik eylemler, bileşme sırasında ses değişikliği olmuşsa bitişik; ses değişikliği olmamışsa ayrı yazılır: hal-olmak zan-etmek seyir-etmek kayıp-olmak fark-etmek muhtaç-olmak hallolmak zannetmek seyretmek kaybolmak fark etmek muhtaç olmak

e. Kurallı birleşik eylemler her zaman bitişik yazılın Anlayıvermek, görebilmek, uyuyakalmak, düşeyazmak f.Anlamca kaynaşmış bileşik fiiler bitişik yazılır: Vazgeçmek, başvurmak, hoşgörmek