ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ 2. BÖLÜM ARZ VE TALEP MODELLERİ

Karşılaştırmalı üstünlükler ülkeler arası fiyat farklılıklarına bağlıdır. Bu ise arz ve talep faktörlerinin birlikte etkisi ile oluşmaktadır. Ancak uluslararası ticaret teorisi genellikle arz yönünden incelenmiş ve talep faktörüne çok az yer verilmiştir. Dış ticaret yapan ülkelerin Talep koşullarına yer verilmedikçe analizlerin bazı yönlerini belirlemek olanaksızlaşır. Bunlar: 1. Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret öncesi denge noktası 2. Uluslararası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri) 3. Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (TİCARET HADLERİNİN) OLUŞUMU Uluslararası İktisat Teorisinde göreceli fiyatlar, ticaret hadleri ismini almakta ve ihraç mallarının ithal mallarıyla değişim oranı olarak tanımlanmaktadır. Ricardo’ya göre ülkelerin yurtiçi üretim maliyetleri oranı uluslararası ticaret hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak bu sınırlar arasında uluslararası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat oranının hangi düzeyde oluşacağını Ricardo modeline dayanarak açıklama olanağı yoktur. Örnek: Sabit verim koşuları altında buğday ve kağıdın iç maliyet oranları Türkiye 1 buğday:1/2 kağıt ABD 1 buğday:2 kağıt Örneğe göre Türkiye ihraç edeceği 1 birim buğday karşılığında 1/2 birimden daha az miktarda kağıt elde etmeyi öngören bir fiyattan (ticaret haddinden) ticaret yapmak istemez. Çünkü o taktirde kağıdı kendisinin üretmesi daha karlıdır. ABD ise dış ticarete başlayabilmek için ihraç edeceği 2 birim kağıt karşılığında sağlayacağı buğday miktarının da 1 birimden az olmaması gerekir. Yani ABD’nin iç maliyet oranı da bu ülke bakımından karlı ticaret alanının sınırını belirtir.

Grafik 2.1. Arz Modeline Göre Karlı Dış Ticaret Alanı ABD’nin iç maliyet doğrusu Kağıt ABD için ticaret karlı değil 4 3 2 1 İki taraf için karlı ticaret alanı Türkiye’nin iç maliyet doğrusu Türkiye için ticaret karlı değil 1 2 3 4 5 Buğday

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (TİCARET HADLERİNİN) OLUŞUMU İç maliyet doğrularının belirlediği karlı ticaret alanı içinde ticaret hadleri bir ülkenin yurtiçi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa, ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar. Ancak Ricardo’nun arz modelinden iç maliyet sınırları arasında ticaret hadlerinin gerçekte hangi düzeyde belirleneceği sonucunu çıkarma olanağı yoktur. Çünkü bunu dünya arz ve talep koşulları belirler. Dünya piyasalarında denge fiyatları arz ve talep edilen miktarları, yani ihracat arzı ile ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. Bu eşitliği sağlamayan fiyatlar denge fiyatı olamaz. Örneğin ihracat arzı ithalat talebini aşıyorsa bu fazlalığın doğurduğu baskılar sonucu uluslararası fiyatlar denge sağlanıncaya kadar düşecektir. Eğer cari ticaret hadlerinden bir ithalat talebi fazlası varsa bu kez dünya fiyatları yükselecek ve yeni bir denge oluşacaktır.

A. KARŞILIKLI TALEP KANUNU Dış ticarette talep koşullarına ilk kez yer veren düşünür John Stuart Mill’dir. Mill’e göre iki ülkeli modelde eğer ülkelerden birinin diğerinin malına karşı talebinin ne derece şiddetli olduğu bilinirse ticarette denge fiyatları belirlenebilir. Mill’in dış ticaret hadlerinin oluşumuyla ilgili açıklamaları “karşılıklı talep kanununa” dayanır. İki ülkeli modelde bir ülkenin karşılıklı talebi onun kendi malından vereceği bir birim için öbürünün malından talep edeceği miktarlarla ölçülür. Ülke belirli miktar yerli mal karşılığında ne kadar az yabancı mala razı oluyorsa ithal malına olan karşılıklı talebi o derece şiddetli demektir. Böyle bir durum ithal malına karşı büyük bir gereksinim olduğunu ifade eder.

B. TEKLİF EĞRİLERİ Karşılıklı talep teorisi uluslararası denge fiyatlarını oluşumunda talep koşullarının analize katması bakımından dış ticaret teorisinde önemli bir ilerleme sağlamıştır. Ancak bu ilerleme yeterli olmamıştır. O bakımdan karşılıklı talep teorisi Alfred Marshall tarafından geliştirilen ve teklif eğrileri olarak adlandırılan grafikle incelenmiştir. Böylece dış ticaret hadlerinin oluşumda arz ve talep etkilerine daha büyük bir açıklama getirilebilmiştir. Ülkenin belli bir miktar veya hacimdeki ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir. İthal malı birer birim artırılırken, bunların karşılığında ülkenin kendi malından önereceği miktarları gösteren eğriye ise teklif eğrisi denir. Bir teklif aynı anda üç şeyi ifade eder 1. İhraç miktarı 2. İthal miktarı 3. Uluslararası fiyat oranı

B. TEKLİF EĞRİLERİ Ticaret hacmine bağlı olarak ülkenin teklifleri de değişir. Ancak bu değişme belirli özellikler gösterir. Örneğin ithalat her defasında belli bir miktar artırılırken ülkenin her ilave birim ithal malı karşılığında kendi malından teklif edeceği miktarlar giderek azalır ve hatta bir noktada sıfıra düşer. Bu noktada toplam ihracat hacmi en yüksek düzeydedir. Bundan sonra ise ithal malı miktarı artırılmak istenirse ülkenin kendi malından teklif edeceği miktarlar toplam olarak da düşmeye başlar.

Grafik 2.2. Türkiye’nin Varsayılan Teklif Eğrisi Kağıt 5 4 3 2 1 T • D (10k:5b) • C (10 k:10b) • B (10k:15b) A (10k:20b) 1 2 Buğday

Grafik 2.3. ABD’nin Varsayılan Teklif Eğrisi Kağıt 10k:15b • 4 3 2 1 10k:20b P 10k:5b 10k:10b • R M • N U O 1 2 3 4 5 Buğday

B. TEKLİF EĞRİLERİ Teklif eğrisi, iç maliyet doğrusundan ayrıldıktan sonra giderek dikleşmekte ve belirli bir ticaret hacminden sonra tersine dönmektedir. Eğimin yükselmekte olduğu kısımda her yeni ithal malı birimi karşılığında ihraç malından önerilen miktarlar azalmaktadır. Eğrinin tersine döndüğü kısımda ise daha fazla ithal malı kabul edebilmesi için ülke teklif ettiği ihraç malının toplam miktarını azaltmaktadır. Artan ithal malı miktarlarının ülkeye sağladığı marjinal fayda azalırken ihraç malı arzı daralacağı için önerilen her ihraç malı biriminin doğuracağı marjinal fayda kaybı büyüyecektir. Bu sebeple ithal malı birimlerinin sağladığı marjinal fayda ne kadar hızla azalır veya ihraç malı birimlerinin doğurduğu marjinal fayda kayıpları ne kadar şiddetle artarsa teklif eğrisi belirli ticaret hacimlerinde o kadar dikleşecek ya da ticaret hacmi o kadar düşük olacaktır. Bir teklif eğrisi hem arz hem de talep eğrisi olmak özelliklerine sahiptir. Ticaret hacmi genişledikçe ihraç malı karşılığında aynı miktar ihraç malı arz edilmektedir (ticaret hadlerinin yükselmesi). Böylece eğrinin şekli ülkenin üretim teknolojisi, faktör donatımı, ekonomik yönetimde etkinlik vs. gibi arzla ilgili özelliklerini yansıtmaktadır.

B. TEKLİF EĞRİLERİ Teklif eğrisi analizlerindeki amaç, iki ülkeli model yardımıyla uluslararası ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyat oranının belirlenmesidir. Bu eğriler ülkelerin arz ve talep koşullarını yansıttığı için teklif eğrileri analizi bir genel denge analizi niteliğindedir. Gerçek dünyada denge fiyatları toplam uluslararası ihracat arzı ile toplam uluslararası ithalat talebini birbirine eşitleyen fiyatlardır. Bunlar öyle fiyatlardır ki, bu fiyatlardan bir malın tüm ihracatçılarının satın almak istediği miktara denk olmalıdır. İki ülkeli model açısından da bu temel koşul aynıdır.

Grafik 2.4. Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri Kağıt T (Türkiye’nin teklif eğrisi) S N • M P U (ABD’nin teklif eğrisi) R ABD iç fiyat oranı Türkiye iç fiyat oranı O Y L V Buğday

C. TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI Teklif eğrilerine dayalı modeller uluslararası ticaret analizlerine ait birçok temel bilgi içermektedir. - Ülkelerin arz ve talep koşulları - Karşılaştırmalı üstünlük yapıları - Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranı - Malların uluslararası denge ihracat ve ithalat oranları - Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançlar

D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR Teklif eğrilerinden kayma iki sonuç doğurur: - Ticaret hadleri etkisi - Ticaret hacmi etkisi Örnek: Türkiye’de halkın zevk ve tercihlerinin ithal malı kağıt yönünde değiştiği varsayılsın. Öncelikle Türkiye birim miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabul edecektir. Bu durum ise; - Teklif eğrisini sağa kaymasına. - Daha fazla ticaret yapmasına neden olacaktır.

Grafik 2.5. Talepte Kayma ve Teklif Eğrisi Kağıt T1 T S N • A P P1 M - OP başlangıç ticaret haddi - OP1 talepteki değişim sonucu oluşan yeni ticaret haddi L Buğday O

D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR Dış ticaretteki değişmeler Türkiye’nin refahı üzerine birbirine ters iki etki doğurur: Dış ticaret hacmindeki genişleme refahı olumlu, dış ticaret hadlerinde bozulma ise olumsuz yönde etkiler. Refahtaki gerçek değişmeyi bu iki etkinin sonucu belirler. Eğer ticaret hadleri etkisi sonuçta ağır basarsa ülkenin refah düzeyinde bir düşme olacaktır. Teklif eğrilerini etkileyen arz faktörleri arasında teknolojik gelişme, faktör artışları, yönetim bilgisinde ilerleme, vs. gibi bir dizi faktör vardır Örnek: İhraç malı üretiminde bir teknolojik ilerleme olursa Türkiye’nin teklif eğrisi sağa kayar. Buğday üretiminde maliyetler düştüğü ve üretim hacmi genişlediği için ülke daha fazla ticaret yapmak isteyecek, bu da dış ticaret hadlerini ülke aleyhine çevirecektir.

E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI) Ticaret ortaklarından birisi çok küçük diğeri çok büyük bir ülke ise karşılıklı talep kanununun özel bir durumu ortaya çıkar ve uluslararası ticaret büyük ülkenin iç maliyet oranından ya da ona çok yakın bir fiyattan yapılabilir. Dolayısıyla dış ticaret kazançlarının önemli bir payı küçük olan ülkeye gider.

Grafik 2.6. Önemsiz Olmanın Önemi Motor Lüksemburg ABD P Lüksemburg’un dış ticaret kazancı ABD’nin dış ticaret kazancı Tereyağı

E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (KÜÇÜK ÜLKE AVANTAJI) Küçük ülke bazı malların dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğundan onun karşılıklı talebi dünya fiyatları üzerinde hissedilir bir etkide bulunmaz. Dolayısıyla dünya fiyatları büyük ülkenin iç fiyatlarına eşit veya ona çok yakın bir düzeyde oluşur. Küçük ülke malını diğer ülkedeki yüksek fiyattan ihraç edip ithalatını ise o ülkedeki düşük fiyattan yapacağı için dış ticaret kazançlarının tamamına yakın bir bölümünden yararlanır. Ancak çok ülkeli gerçek dünyada ise belirli malların uluslararası fiyatları o malların başlıca üretici ve tüketicilerinin karşılıklı talebine bağlıdır. Ufak ülkeler ise bu şekilde oluşan fiyatları veri olarak kabullenir ve bu fiyattan dış ticaretlerini sürdürürler.

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ Teklif eğrileri yanında uluslararası ticaret teorisini talep yönünden incelemenin diğer bir yolu da toplumsal kayıtsızlık eğrilerini kullanmaktır. Kayıtsızlık eğrisi iki mallı modelde tüketicinin aynı fayda düzeyinde kalmak koşuluyla tüketebileceği değişik bileşimleri gösteren eğridir. Bir tüketicinin kayıtsızlık eğrisi geometrik olarak o tüketiciye aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösteren noktaların birleşiminden elde edilir. Kayıtsızlık eğrilerinin özellikleri: 1. Orijine dış bükeydir 2. Negatif eğimlidir 3. Kesişmezler 4. Orijinden uzaklaştıkça fayda düzeyi artar

Grafik 2.7. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri Y Malı T1 • B S1 • T2 • i2 T3 ΔY • S2 i1 D • ΔX i0 A C X Malı

2. Toplumsal Kayıtsızlık eğrileri Toplumun talep koşullarını gösteren kayıtsızlık eğrileri haritası toplumun o andaki göreceli gelir dağılımını yansıtır. Gelir dağılımı değiştikçe kayıtsızlık eğrilerinin de değişmesi gerekir. Mesela dış ticarete açılmak veya dış ticaret hacmini genişletmek toplumun gelir dağılımda değişime sebep olur. Ticaretteki gelişmeden ihracatçılar yarar sağlarken, ithalata rakip mal üreten yurtiçi üreticiler zarara uğrar. Bu sebeple dış ticarete açılma toplumdaki farklı grupların kayıtsızlık eğrilerini farklı yönde değiştirir.

2. Toplumsal Kayıtsızlık eğrileri Toplumdaki grupların gelirlerindeki farklı değişimlerin, oluşturulacak yeni kayıtsızlık eğrilerine nasıl yansıyacağına dair farklı görüşler bulunmaktadır: Normatif ekonomi kuralına göre bir toplumda ancak hiç kimsenin geliri düşürülmeden bazı kişilerin geliri artırılabiliyorsa o toplumun refahı yükseltilmiş sayılır. Bu ise gelir dağılımının hiç değişmediği veya gelirleri azalan kişilerin gelirlerindeki bu düşüşün karşılanması koşulları altında gerçekleşebilir. Zararı karşılama ilkesine göre gelir dağılımının gerçekte değişmiş olduğu durumlarda toplumun refahının arttığını söyleyebilmek için kazananların gelirlerindeki artışla zarara uğrayanların bu zararları karşılanabilmekte ve hala geriye bir gelir fazlalığı kalmakta olmalıdır.

Grafik 2.8. Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri Kağıt k3 k2 k1 b3 b2 b1 Buğday

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Kapalı Ekonomide Denge Kağıt F M • A • D i2 i1 • N i0 F A Buğday Dış ticarete kapalı bir toplum, sonsuz sayıdaki kayıtsızlık eğrilerinden herhangi birisi ile dönüşüm eğrisinin teğet olduğu noktada üretim ve tüketim dengesine ulaşmış olur. Kapalı bir ekonomide tüketim üretime eşitlenmek zorundadır.

1. Kapalı Ekonomide Denge Kapalı ekonomide marjinal ikame oranının (kayıtsızlık eğrisi) yurtiçi değişim oranına (FF doğrusu) eşitlendiği noktada tüketiciler dengeye ulaşırlar. Üretici dengesi ise dönüşüm eğrisi eğiminin (marjinal dönüşüm oranının) fiyat oranına eşitlendiği noktada gerçekleşir. Böylece marjinal ikame oranı ile marjinal dönüşüm oranının birbirine eşit olduğu noktada hem tüketici hem de üretici dengesi sağlanmış olur. Bu kapalı ekonomi durumunda toplumsal refahın maksimuma ulaşması demektir.

2. Açık Ekonomilerde Denge Açık ekonomilerde üretim ve tüketim miktarları birbirinden ayrılır. Hangi malların ne miktarda üretileceğine kar maksimizasyonu amacı doğrultusunda üreticiler karar verir. Üreticinin denge koşulu malın marjinal maliyetinin piyasa fiyatına (dış fiyatlara) eşitlenmesidir. Tüketici de fayda maksimizasyonuna göre tüketimini belirler. İki mal arasındaki marjinal ikame oranının piyasa fiyatına eşitlenmesi ile tüketici dengesi sağlanmış olur. Optimizasyon kuralı uyarınca geometrik olarak üretici dengesi, dönüşüm eğrisinin fiyat doğrusuna, tüketici dengesi de bir kayıtsızlık eğrisinin yine fiyat doğrusuna teğet olduğu noktalarda gerçekleşir.

Grafik 2.10. Açık Ekonomilerde Denge: Benzer Tercihler Kağıt Kağıt T` F` T Türkiye ABD C R H N F ihracat D` i2 ithalat D i1 G K L A I ithalat M F ihracat i2 T F` i1 T` P V E S Buğday Buğday

2. Açık Ekonomilerde Denge Uluslararası piyasa dengesini sağlayan dış ticaret hadlerinin oluşması için zorunlu koşul, bu fiyattan toplam dünya ihracatının toplam dünya ithalatına eşitlenmesidir. Model açısından TT (veya T′T′) ticaret hadlerinden Türkiye’nin buğday ihracının ABD’nin buğday ithaline, ABD’nin kağıt ihracının da Türkiye’nin kağıt ithaline eşitlenmesi gerekir. Bu koşulu sağlayan uluslararası fiyat oranı denge ticaret hadlerini ifade eder.

2. Açık Ekonomilerde Denge Türkiye Buğday Kağıt Üretim OS OL Tüketim OP OR İhracat PS (=MA) - İthalat LR (=CM) ABD OV OH OE OG GH (=IN) VE (=IK)

Dış Ticaret Kazançları Dış ticaretin sağladığı kazançlar ikiye ayrılabilir: 1. Tüketim kazançları (değişim yararları) 2. Üretim kazançları (uzmanlaşma yararları) Genellikle dış ticaret kazançlarının yalnızca üretimde uzmanlaşmadan kaynaklandığı sanılır. Ancak üretimde uzmanlaşmanın olmadığı varsayılsa bile dış ticaret ülkeler için yine de kazançlıdır. Bunlar tüketimden kaynaklanan kazançlardır.

Grafik 2.11. Tüketim ve Üretim Kazançları Sanayi T` T C` K` C F i2 i1 K D i0 F D` T` T L` L Tarım

IV.TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET Kağıt T ABD CABD N ithalat I2 EABD I1 L ihracat D Türkiye ihracat ETR CTR ithalat K i2 i1 Gıda N T İki ülkede üretim teknolojileri ve faktör donatımları aynı olunca üretim koşulları, dolayısıyla üretim maliyetleri birbirine eşit olur.

V. ARZ VE TALEP KOŞULLARINDA FARKLILIK Genel olarak ülkelerin hem dönüşüm, hem de kayıtsızlık eğrileri birbirinden farklı olabilir. Bu koşullar altında dış ticaretin yönü ve hacmi iç fiyat oranlarına bağlıdır. İç fiyatlar birbirinden uzaklaştıkça ticaret hacmi genişler, tersi durumda ticaret hacmi daralır. Eğer farklı arz ve talep koşulları dolayısıyla ülkeler arasında yurtiçi fiyatların eşitlendiği varsayılırsa, bu durumda ticaret hacmi sıfıra düşer.