GÖLLER VE BARAJ GÖLLERINDE SU BÜTÇESININ BELIRLENMESI SU YÖNETIMI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SU KALITESI YÖNETIMI İHTISAS HEYETI TOPLANTISI 15 MART 2016 Dr. N. NUR ÖZYURT HACETTEPE ÜNIVERSITESI JEOLOJİ MÜH. BÖLÜMÜ

İ ÇER İ K  GÖL NED İ R?  H İ DROLOJ İ K ÇEVR İ M İ Ç İ NDE GÖLLER İ N YER İ  GÖL BÜTÇE B İ LEŞENLER İ  Bütçe bileşenlerinin belirlenmesi/ölçümler  GÖL SEV İ YE DE Ğİ Ş İ MLER İ  BARAJ GÖLLER İ NDE BÜTÇE B İ LEŞENLER İ

GÖL NED İ R?  Göl, karalar üzerindeki çanakları doldurmuş tatlı veya tuzlu su kütlesidir.  Gölller içme-kullanma suyu, enerji üretimi, ulaşım, rekreasyon, avcılık, turizm için kullanılır.  Yeryüzündeki tatlı suların % si tatlı su göllerinde bulunmaktadır.  Göller; çanaklarının oluşumu açısından sınıflandırılmaktadır.  Limnoloji, tatlı suların biyolojik, kimyasal, fiziksel ve jeolojik özelliklerinin incelendi ğ i bir bilim dalıdır. Salda Gölü 185 m derinlik

OLUŞUMLARı AÇıSıNDAN GÖLLER  Tektonik Manyas Gölü  Karstlaşma Elmalı, Kestel Polyeleri  Volkanizma Nemrut Krater Gölü  Buzul  Heyelan Seti Abant ve Yedigöller  Alüvyon Seti Eymir ve Mogan Gölleri  Kıyı Seti Büyükçekmece, Küçükçekmece  Yapay Göletler, Baraj gölleri Nemrut Krater Gölü

TÜRK İ YE’DE GÖLLER Türkiye’deki do ğ al göller yaklaşık km 2 alan kaplamaktadır. Son yıllarda yüzey suyu depolama yapıları ile açık su kütlesi alanı artmıştır.

H İ DROLOJ İ K ÇEVR İ M İ Ç İ NDE GÖLLLER İ N YER İ Göller, hidrolojik çevrimin parçası olarak çevrim bileşenleri ile do ğ rudan ilişkilidir.

GÖL BÜTÇE B İ LEŞENLER İ Göl bütçe bileşenlerinin tümünün sürekli gözlenmesi/ölçülmesi gereklidir. Δ S = (Ya ğ ış + YAkış beslenim + YAS beslenim ) – (Buh + YAkış boşalım + YAS boşalım + Su Kullanımı Δ S = (Ya ğ ış + YAkış beslenim + YAS beslenim ) – (Buh + YAkış boşalım + YAS boşalım + Su Kullanımı) Δ S : Göl depolamasındaki de ğ işim Ya ğ ış : Göl yüzeyine düşen ya ğ ış Yüzeysel Akış : Göle ulaşan ve gölü boşaltan akarsular, göl havzasında oluşan yüzeysel akış Yeraltısuyu : Gölün akiferler ile yas alış verişi Buharlaşma: Göl yüzeyinden buharlaşma Su Kullanımı: Göl suyunun farklı amaçlar için kullanılması

GÖL SU SEV İ YES İ GÖL GÖZLEMLER İ _ GÖL SU SEV İ YES İ Göl gözlemleri 1943 yılında E İ E İ tarafından başlatılmıştır. Günümüzde DS İ Gen. Müd. Ölçümleri sürdürmektedir. Göl Gözlem istasyonlarında -Göl su seviyesi -Hava ve su sıcaklı ğ ı -Dalga -Su rengi -Rüzgar hızı ve yönü Gözlemleri yapılmaktadır.

GÖL HACM İ N İ N BEL İ RLENMES İ GÖL GÖZLEMLER İ _ GÖL HACM İ N İ N BEL İ RLENMES İ Göl taban morfolojisinin (batimetri) hassas olarak belirlenmesi göl hacmi hesaplamasında en önemli adımdır. Batimetrisi belirlenmiş göllerde göl seviyesi ile göl su hacmi arasındaki ilişki kullanılarak zamn içinde de ğ işken göl hacimleri belirlenebilir.

YA Ğ IŞ-BUHARLAŞMA GÖL GÖZLEMLER İ _ YA Ğ IŞ-BUHARLAŞMA Ya ğ ış ve buharlaşma gözlemleri meteoroloji istasyonlarında standart yaklaşımlar kullanılarak farklı zaman çözünürlü ğ ünde yapılmaktadır. Meteoroloji istasyonlarının göl havzasındaki da ğ ılımı ya ğ ıştan beslenim ve buharlaşma kayıplarının temsil edicili ğ ini belirlemektedir. Noktasal meteorolojik gözlemlerin havza alanlarına da ğ ıtılmasında kullanılan enterpolasyon yaklaşımlarının ilgili göl havzasına uygunlu ğ u tartışılmalıdır. Alansal ya ğ ış ve buharlaşma verisi üreten meteoroloji radar ve uydu görüntülerinin kullanımı yaygınlaşmalıdır.

YÜZEYSELAKIŞ GÖL GÖZLEMLER İ _ YÜZEYSEL AKIŞ Göl drenaj alanı içindeki akarsularda akım gözlemleri ile gölü besleyen ve boşaltan akarsu akımları belirlenebilir. Gözlemlerin süreklili ğ i ve do ğ rulu ğ u önemlidir. Akım gözlemlerinin do ğ rulu ğ u açısından anahtar e ğ ri kontrolleri kritik önem taşımaktadır. Zamanda sürekli akım gözlemleri için güncel elektronik ölçüm yöntemlerinin (doppler, akustik, vb.) uygulanması yaygınlaştırılmalıdır.

YERALTıSUYU !!! GÖL GÖZLEMLER İ _ YERALTıSUYU !!! Sayısal YAS akım modelleri Alıcı Göl Verici Göl Alıcı-Verici Göl Darcy Yasası Hidrolik yük da ğ ılımı ve göl seviyelerinin birlikte de ğ erlendirilmesi. Farklı iklim ve kullanım senaryoları için yönetim yaklaşımları geliştirilebilir.

GÖL KIMYASı VE ÇEVRESEL IZLEYICILER ILE GÖL DINAMIĞI Göl suyu kimyası ve çevresel izleyici gözlemleri ile göle yas katkısı belirlenebilir.

GÖL SEVIYESI NEDEN DEĞIŞIYOR? Sapanca Gölünde seviye de ğ işimi (Sandalcı vd. 2005) Göl seviyeleri kısa süreli olarak mevsimler, göl suyunun kullanımı, yeraltısuyu besleniminin azalması nedeni ile de ğ işmektedir. Uzun süreli zaman zaman göllerin yokoluşuna neden olan de ğ işiklikler küresel iklim olayları ile ilişkilidir.

16 İklim Değişimi: Göl’den Çöl’e... Günümüzden 6-40 bin yıl öncesinde Eski Konya Gölü Eski Tuz Gölü Daha ya ğ ışlı, bulutlu, nemli, serin = pozitif su bütçesi.... KÜRESEL IKLIMIN GÖLLERI NASıL ETKILIYOR?

TARIHSEL GÖL SEVIYE DEĞIŞIMLERININ IZLENMESI Çad Gölü-Afrika Landsat-7 Uydu görüntüleri (Landsat-7/8 vb) ile göllerin alansal yayılımlarından hareket ile bütçe bileşenleri öngörülebilir.

BARAJ GÖLLERI Atatürk Barajı Fırat Nehri Kaya dolgu 169 m yüksekliğinde Enerji ve sulama amaçlı Hazne alanı 817 km 2 Atatürk Barajı Rezervuarı Landsat görüntüsü

ÖZET  Göller, farklı amaçlar için kullanılmalarının yanısıra önemli sucul ekositemlerdir.  Göller, hidrolojik çevrimin bileşenlerindeki do ğ al ve/veya antropojenik de ğ işimlere tepki göstermektedir.  Göllerin devamlılı ğ ının sa ğ lanabilmesi için göl bütçelerinin belirlenmesi ve bütçe bileşenlerinin tümünün sürekli gözlenmesi gereklidir.  Göl bütçesinin belirlenmesi için günümüzde en etkin yaklaşım sayısal yas akım modelleme yaklaşımıdır.  Do ğ al küresel iklim olayları sonucunda göllerin yok oluşları gerçekleşebilir. Teşekkürler…