1 5. Bölüm Kaydi Para Yaratılması ve Para Arzı Hazırlayan: Doç. Dr. Ahmet ÇALIŞKAN

2 Para Arzının Belirlenmesindeki Aktörler TCMB Bankalar ve Diğer Finansal Aracılar Mudiler (kişisel ve kurumsal) Borç alıcılar (kişisel ve kurumsal)

3 Merkez Bankası Bilançosu Parasal Yükümlülükler  Dolaşımdaki Para- Hanehalkı ve firmaların (banka dışı) elindeki kağıt para ve bozuklar.  Rezervler—bankaların MB de tuttukları mevduatlar artı kasalarındaki nakit. MB her bankanın toplam mevduatının belirli bir yüzdesini (zorunlu karşılık oranı) kadar tutmasını şart koşar. Ancak bankalar zorunlu karşılıktan fazlasını tutabilirler: bu fazlaya fazla rezervler denir. Merkez Bankası AktiflerPasifler Hazine KağıtlarıDolaşımdaki Para İskontolu KredilerRezervler

4 Merkez Bankası Bilançosu Aktifler  Hazine bono ve tahvilleri.  Bankalara sağlanan İskontolu Krediler

5 Parasal Taban MB, Parasal tabanı “açık piyasa işlemleri” ile kontrol eder. MB = C + R MB: Parasal Taban C:Dolaşımdaki Para R: Rezervler

6 Açık Piyasa Alımı MB, bir ticari bankadan 100 TL değerinde bono satın alır. Karşılığında bir çek yazar. Banka bu çeki MB deki hesabına yatırır ya da çekin karşılığı parayı nakit olarak MB den alır. Net sonuç rezervlerin 100 TL artmasıdır. Dolaşımdaki para değişmez (Banka parayı nakit alsa da bu dolaşımdaki paraya dahil edilmez rezerv sayılır) Parasal taban 100 TL artar. Bankacılık SistemiMerkez Bankası AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Menkul K.-TL100Menkul K.+TL100Rezervler+TL100 Rezervler+TL100

7 Açık Piyasa Alımı Açık piyasa alımı sonucunda parasal taban alım miktarınca genişler. Parasal tabanın 1 TL genişlemesi, para arzını 1 TL den daha fazla miktarda (para çarpanı kadar) arttırır. Yani açık piyasa alımında para arzı genişler.

8 Açık Piyasa Satışı Bankacılık SistemiMerkez Bankası AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Menkul K. +TL100Menkul K.-TL100Rezervler-TL100 Rezervler-TL100 MB bir bankaya 100 TL değerinde bono satar. Bu miktar o bankanın MB deki hesabından düşülür. Rezervler satım miktarında azalır. Parasal taban satım miktarında azalır.

9 Açık Piyasa Satışı Açık piyasa satışında parasal taban satış miktarı kadar azalır. Parasal tabanın 1 TL azalması para arzını para çarpanı kadar azaltır. Yani açık piyasa satışı para arzını satış miktarı x para çarpanı kadar daraltır.

10 Mevduattan Dolaşımdaki Paraya Geçişler Banka Dışı PiyasaBankacılık Sistemi AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Vadesiz Mevduat -TL100Rezervler-TL100Vadesiz Mevduat -TL100 Dolaşımda ki para +TL100 Merkez Bankası AktiflerPasifler Dolaşımdaki para +TL100 Rezervler-TL100 Parasal Taban değişmez fakat rezervler azalır. Rezervlerin azalması para arzını daraltır. Bankalar rezervler sayesinde mevduat üretirler.

11 MB nin Bir Bankaya İskontolu Kredi Vermesi MB nin pasifleri 100 TL artar Parasal taban 100 TL artar. Para arzı da artar. Bankacılık SistemiMB AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Rezervler+TL100İskontolu krediler +TL 100İskontolu krediler +TL100Rezervler+TL100

12 Kesirli Rezerv Sisteminde Bankalar Mevduat Üretir MB bankacılık sistemine 1 TL rezerv enjekte ettiğinde mevduatlar 1 TL den fazla artar. Bunun nedeni zorunlu karşılık oranının (ZKO) %100 den az olmasıdır. Daha küçük bir ZKO ile toplam mevduat ve tabi ki para arzı daha hızlı genişler. İlk olarak basit modelde bankaların fazla rezerv tutmadığını farzedelim.

13 Mevduat Üretimi: Tek Banka İlk Milli Bankası AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Menkul K.-TL100Menkul K.-TL100Vadesiz Mevduat +TL100 Rezervler+TL100Rezervler+TL100 Krediler+TL100 İlk Milli Bankası AktiflerPasifler Menkul K.-TL100 Krediler+TL100 TCMB nin Açık Piyasa Alımı ile rezervler 100 TL artsın. Bu atıl rezervi banka kredi olarak verir. Krediyi alana bir V.M. hesabı açılır. Bu kişi mal alarak krediyi kullanır.

14 Mevduat Üretimi: Tek Banka MB İlk Milli Bankasından Açık Piyasa Alımı yaptığında, IMB nin rezervleri 100 TL artar, menkul kıymetleri 100 TL düşer. Bu 100 TL rezerv fazla rezerv dir, bunun için zorunlu karşılık tutma gereği yoktur. Bu yüzden bu para kredi olarak kullandırılır. Kredi alana bir V.M. hesabı açılır. Banka için bu hesap pasiftir, aynı miktar kredi ise aktiftir. Kredi harcandığında ise rezervler ve V.M. hesabı sıfırlanır.

15 Mevduat Üretimi: Bankacılık Sistemi A Bankası AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Rezervler+TL100Vadesiz Mevduat +TL100Rezervler+TL10Vadesiz Mevduat +TL100 Krediler+TL90 B Bankası AktiflerPasiflerAktiflerPasifler Rezervler+TL90Vadesiz Mevduat +TL90Rezervler+TL9Vadesiz Mevduat +TL90 Krediler+TL81

16 Mevduat Üretimi: Bankacılık Sistemi 100 TL kredi harcandığında parayı alan kişi/kurum bunu yine başka bir bankaya (A Bankası) yatırır. A bankası bu giren 100 TL mevduatın %10 unu rezerv olarak tutar, 90 TL yi başka firmaya kredi verir (ya da menkul kıymet alır). Kredi verdiği firma 90 TL yi harcadığında yine B bankasına mevduat olarak yatırılır.

17 Mevduat Üretimi: Bankacılık Sistemi B Bankasının vadesiz mevduatları ve rezervleri 90 TL artar. B bankası 9 TL zorunlu rezerv tutup (10%) geri kalan 81 TL yi kredi olarak kullandırır. Bu krediyi alan firma harcamalarını yaptıktan sonra ödenen 81 TL rezervler C bankasında yatırılır. C bankasının V.M. hesabı 81 TL artar. C bankası 8.1 TL zorunlu rezerv tutar, 72.9 TL kredi verir.

18 Mevduat Üretimi: Bankacılık Sistemi Böylece toplam mevduatlar aşağıdaki gibi artar: …. = 100 (1+0.9+(0.9) 2 +(0.9) 3 +….) =100.(1/(1-0.9)) =1000 TL 100 TL lik bir rezerv artışı para arzını 1000 TL genişletti.

19 Mevduat Üretimi Formülü Zorunlu Karşılık Oranı (r) arttıkça para çarpanı 1/r azalır ve para üretimi yavaşlar. Bankaların atıl rezerv tutmadığını farzedersek, Toplam Rezervler (R) = Zorunlu Rezervler = r x Vadesiz Mevduatlar (D) D = R/r her iki taraftan değişim alalım: ∆D = (1/r) x ∆R

20 Mevduat Üretimi Formülü Rezervlerdeki 1 TL artış, toplam mevduatta ve para arzında 1/r TL lik bir artış yaratır.

21 Basit Modelin Eleştirisi 1.Bankalar zorunlu rezervin üstünde atıl rezervler tutarlar (Basit modelde tutmuyor). Özellikle belirsizliğin arttığı durumlarda. Atıl rezervleri tümüyle kredi kullandırmazlar ya da hazine kağıtlarına yatırmazlar. Bu durumda para çarpanı yukarıdaki kadar büyük olmaz.

22 Basit Modelin Eleştirisi 2.Borçlananlar ve mudiler paralarının bir kısmını ya da hepsini nakit tutmak isteyebilirler (Basit modelde sıfır kabul ettik). Bu durumda bankalar ek mevduat üretemezler. Para üretimi durabilir. Gerçekte kredilerin % kaçı nakit tutulur % kaçı hesapta tutulur? 3.Sonuç: Para arzını kontrol etmek parasal tabanı kontrol etmekten daha zor.