ARZ Bu bölümde ekonomideki arz kavramı, daha sonra da bu kavramdan hareketle turizm arzına özgü genel özellikler hakkında bilgi verilmekte, firma arz eğrisi, piyasa (endüstri) arz eğrisi, arz esnekliği, denge fiyatının belirlenmesi ve denge fiyatındaki değişmeler üzerinde üzerinde durulmaktadır.

İKTİSATTA ARZ KAVRAMI Arz, satıcıların (üreticilerin/firmaların) davranışlarıyla ilgili bir kavramdır. Tek satıcı açısından ya da piyasanın bütünü açısından ele alınabilir. Tek satıcıyla başlayalım. - Tek satıcı için arz kavramı şöyle tanımlanabilir: Bir satıcının belirli bir zaman dilimi içinde değişik fiyat düzeylerinde satmaya hazır olduğu mal ya da hizmet miktarlarını gösterir.   Tanımda esas olarak iki nokta vurgulanmaktadır:   Belirli bir zaman dilimi (örneğin 1 gün, 1 hafta ya da 1 ay gibi) Belirli fiyat ve miktar düzeyleri

ARZ YASASI Arz yasası: Diğer faktörler sabitken (ceteris paribus) bir ürünün fiyatı yükseldikçe o ürünü arz edenlerin piyasaya satış için daha fazla sunacaklarını ifade eden ampirik gözlemdir. - Arz yasası: a) arz tablosu, b) arz eğrisi veya c) arz fonksiyonu ile gösterilebilir. - Arz tablosu ve arz eğrisine aşağıda değineceğiz - Basit bir arz fonksiyonu şöyle gösterilebilir: Q=a+bP. Bu, doğrusal bir eğrisidir. Farklı fonksiyonel biçimler üzerinde de durulabilir.

ARZI ETKİLEYEN DİĞER FAKTÖRLER Fiyat dışında arza etkide bulunan başka faktörler de vardır. Bu faktörlerdeki değişmeler bir mal veya hizmetin piyasaya sunulan miktarını değiştirir. Bu faktörleri şöyle sıralayabiliriz: Üretim faktörlerinin (girdilerin) fiyatlarındaki değişmeler (üretim maliyetlerini değiştirir) Üretim teknolojisindeki değişmeler Diğer malların (rakip ve tamamlayıcı malların) fiyatlarındaki değişmeler Geleceğe dönük fiyat beklentileri Firma sayısı Bu faktörlerdeki değişmeler arzı sağa ya da sola kaydırır.

TURİZM ARZI Arz için yapılan tanımlamalar bütün mal ve hizmetleri kapsar. Bu durumda turizm arzına ait tanımın verdiğimiz tanımdan çok da farklı olmayacağı açıktır. Ancak turistlerin tükettikleri (kullandıkları) ürünlerin çeşitliliği göz önüne alınırsa, turizm arzının kesin bir tanımını yapmak oldukça güçtür.* Yine de bazı tanımlar verelim:   “Turizm arzı, belirli bir piyasada belirli bir fiyata ya da bedelsiz olarak turistik tüketicilere sunulan mal ve hizmetler bütünüdür”. “Turistin ihtiyaçlarını gideren konaklama, ulaşım, yeme-içme ve eğlence gibi faaliyetler turizmin arz cephesini oluşturur”. “Turizm arzı, bir ülkenin turistik işletmeleri ve kurumları kanalıyla turistlere sunduğu maddi ve manevi hizmetlerin bütünüdür”. * (Modeling the supply and demand for tourism: a fully identified VECM approach Ting Zhou, Carl Bonham and Byron Gangnes Department of Economics and University of Hawaii Economic Research Organization, University of Hawaii at Manoa, Working Paper No. 07-17 July 20, 2007)

TURİSTİK ÜRÜN Turizm arzına konu olan ürün turistik üründür. Turistik ürünle ilgili bazı tanımlar verelim: “Turistik ürün, pazara sunulduğunda gereksinimleri karşılayarak tüketicide tatmin duygusu yaratan, kullanılabilen, tüketilen ve üzerine harcama yapılan her şeydir”.  “Turistik ürün, çağdaş insanın çok boyutlu gereksinimlerini karşılamak üzere turizm işletmesince bir araya getirilmiş ve yeniden düzenlenmiş doğal, toplumsal, siyasal ve psikolojik verilerden oluşan karmaşık bir mal ve hizmetler bütünüdür”. Turistik ürün kavramını biraz daha netleştirelim. Bu konuda yapılmış bir çalışmaya göre (Smith,S.L.J. (1994), “The Tourism Product”,Annals of Tourism Research,21 (3), s. 587) turistik ürüne ait geniş çerçeve beş faktörle (bileşenle) sınırlandırılmaktadır. Bu faktörler Fiziksel donanım (FD): alt yapı, üst yapı, doğal ve kültürel çevre değerleri Hizmetler (H): hizmetlerin kalitesi; bu da üretim faktörlerinin nicelik ve niteliğine bağlıdır. Konukseverlik (K), Tüketicinin özgürce karar verebileceği seçenekler (S) Turistik hizmetten faydalananların aynı zamanda ürünün bir parçası (HF) olmasıdır.

TURİSTİK ÜRÜN Bir başka yaklaşıma göre de turistik ürün çekicilik, yararlılık ve kolay elde edilebilirlik faktörlerinin bileşiminden oluşur. (Burkart, A. J., Medlik S. (1998), s. 195) - Çekicilik, turisti herhangi bir bölgeye çekme gücüne sahip arkeolojik, tarihi, folklorik, politik, eğitime yönelik, dini, kültürel, doğal çevre, sportif ve eğlenmeye ait değer ve zenginliklerdir. - Yararlılık, turistik ürünün turistte yarattığı tatmin duygusu ve beklentileri karşılama özelliğidir. - Kolay elde edilebilirlik, turistin çekicilikler hakkında bilgi sahibi olmasından başlayarak ürünle buluşup yeniden ikamet ettiği yere dönüşüne kadar uzanan süreç içinde kendisine sunulan hizmetlerin başarıyla organize edilmesidir.

ARZ TABLOSU (ŞEDÜLÜ) Turizm arz tablosu, turistik ürünün fiyat ve miktarı arasındaki ilişkiyi gösterir. Oda Fiyatı (Günlük, dolar) Geceleme Sayısı 150 6 100 3 75 2 50 1 25 0 Tabloda 3 nokta dikkat çekmektedir: Otel, odaların boş kalması pahasına da olsa 25 dolarlık fiyattan satış yapmamaktadır. Otel için en cazip oda fiyatı 150 dolardır. Oda fiyatı arttıkça satmaya hazır olunan oda miktarı artmaktadır. Diğer bir ifadeyle fiyat ve miktar arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. Bu yukarıda değindiğimiz arz yasasıdır.   Dikkat çekilen üçüncü nokta, Tablonun en önemli sonucudur. Genel olarak satıcıların en yüksek fiyattan en fazla satış yapma amacı taşıdıkları düşünülür. Ancak, bu amaca ulaşılıp ulaşılamayacağını piyasa talebi belirleyecektir.

ARZ EĞRİSİ Yukarıda verilen tablo değerlerinin şekil üzerinde gösterilmesi.

TURİZM ARZINI DEĞİŞTİREN FAKTÖRLER - Jeo-ekonomik varlıklar - Sosyo-kültürel değerler - Altyapı (iletişim, ulaşım) - Diğer mal ve hizmetlerin fiyatları - Üretim faktörlerinin miktar ve niteliği - Üretim teknolojisi - Üretim maliyeti (üretim faktörlerinin fiyatları) - Turizmde üst yapı unsurları (konaklama tesisleri, ziyaret edilecek yerler, eğlence merkezleri, restoranlar vb.)

TURİZM ARZ EĞRİSİNİN DEĞİŞMESİ Fiyat dışında turizm arzına etkide bulunan herhangi bir faktördeki değişme arz eğrisini sağa ya da sola kaydırır.

TURİZME İLİŞKİN ARZ ÖZELLİKLERİ Turizm arzına ait genel özellikler şu şekilde özetlenebilir.   - Turizmde arz ancak büyük yatırımlarla oluşabilir. - Turizm arzını oluşturan unsurlar üretildikleri anda tüketilir ve arzın yapısı stok yapmaya elverişli değildir. - Turizmde teknoloji kullanımı geçmişe göre daha yaygınlaşmakla birlikte üretimin hâlâ ağırlıklı olarak emek yoğun özellikler taşıdığını ifade etmek mümkündür. - Turizm arzı, diğer turistik destinasyonlardaki fiyatların etkisi ve tüketicideki değişik eğilimler ve gereksinmeler gibi unsuların etkisi ile farklılıklar gösterir. - Turizmde arz kısa dönemde az esnektir. “Turizm, bir hizmet endüstrisidir” tanımından hareketle turistik hizmetlerin özelliği sıralandığında ise karşımıza çıkan genel tablo şu şekildedir. - Turistik hizmet soyuttur. - Turistik hizmet stoklanamaz. - Tüketici açısından turistik hizmete ait değerlendirmeler öznel (sübjektif) değer yargılarına açıktır. - Tüketici, sunulan hizmetin bir parçasıdır ve tüketim üretimin yapıldığı yerde gerçekleşir.

TURİZMDE ENDÜSTRİ ARZ EĞRİSİ Endüstri aynı ürünü/malı/hizmeti üreten firmalar topluluğudur. Endüstri kavramını ürün grubu kavramından ayırmak gerekir. (CHAMBERLIN, E. H. (1933), The Theory of Monopolistic Competition. Cambridge, MA: Harvard University Press) Endüstri arz eğrisini elde etmek için tek tek firmaların arz eğrilerini yatay olarak toplamak gerekir. Bu işlemi şekil yardımıyla gösterebiliriz:

TURİZMDE ENDÜSTRİ ARZ EĞRİSİ Turizm arz eğrisi, o endüstride yer alan firmaların arz eğrileri yatay toplanarak bulunur. Örneğin endüstride iki firma varsa endüstri arz eğrisi şekildeki gibi elde edilecektir.

ARZ ESNEKLİĞİ Arz esnekliği, arzın fiyat değişmeleri karşısındaki duyarlılığını açıklamak için kullanılır. Arz esnekliği teknik olarak arz miktarındaki yüzde değişmenin fiyattaki yüzde değişmeye oranı şeklinde tanımlanır. Arz yasası nedeniyle arzın fiyat esnekliği pozitif olacaktır. Şayet ES = 0, ise arz tam esneksiz olacaktır Şayet ES < 1, ise arzın esneksiz olduğu söylenecektir Şayet ES = 1, ise arz birim esnek olacaktır Şayet ES > 1, ise arz esnek demektir Şayet Es= ise sonsuz esnek arz söz konusudur. Arz esnekliğini belirleyen başlıca faktörler şunlardır: 1. Üretilen mal miktarı arttıkça maliyetlerin nasıl değiştiği 2. Üreticinin geleceğe ait beklentileri. Olumlu ise esneklik büyük, tersi durumda küçük olur. 3. Mevcut kapasitenin ne yoğunlukta kullanıldığı 4. Malın dayanıklı bir mal olup olmaması (stoklama olanağı) 5. Dönem uzunluğu Turizm sektöründeki önemi nedeniyle dönem uzunluğu üzerinde biraz daha ayrıntılı duralım (Marshall, Principles of economics, 1890) * Elasticity of supply plays a very important role in determining prices of products. The extent of rise in price of a commodity depends on the elasticity of supply. Various factors, which determine the elasticity of supply of a product, are given below. (I) Marginal Cost: Elasticity of supply of a commodity depends on the marginal cost of production. The elasticity of supply of a commodity would be less if the marginal cost of production goes up. In the short run, diminishing marginal returns operates as some factors are fixed. This gives rise to expansion of marginal cost of production. The expansion of marginal cost causes the elasticity of supply in the short run less elastic. On the other hand in the long run the supply curve of a commodity is more elastic. In the increasing cost industry the supply of a commodity is more elastic. In the constant cost industry the supply of a commodity is perfectly elastic. In the decreasing cost industry the supply curve slopes negatively. (2) Producers response: The elasticity of supply for a product depends on the producers’ responsiveness to the change in its price. The quantity supplied of a commodity will not change if the producers do not react positively to the increase in prices. Producers do not always increase the quantity supplied of a commodity to a rise in price. He may not raise supply in response to the rise in price. In some developed countries agricultural producers meet their fixed money income by selling smaller quantities of food grain. Thus with further rise in price they produce and sell smaller quantities rather that more. (3) Infrastructural facilities: The expansion of supply of a commodity also depends on the availability of productive facilities and inputs. The agricultural producer can not increase in response to the rise in price unless there is sufficient flow of fertilizers, irrigation etc. In case of industrial goods the expansion of supply is inhibited by the shortage of power, fuel and the essential raw materials. (4) Possibility of Substitution: The change in supply in response to the change in price depends on the possibility of substitution of a product for others. If the market price of potato rises, resources will be shifted from there cultivation like tomato and employed in the cultivation of potato. The greater the possibility of shifting of resources to the potato cultivation, the greater is the elasticity of supply of potato. (5) Duration of time: The elasticity of a product also depends on the length of time. If the time is longer producers get sufficient time to make adjustment for changing output in response to the change in price. The greater the reaction of output, the greater the elasticity of supply. On the basis of time market is divided into three types, (i) Market period (ii) Short-run (iii) long-run. In the market period the supply is perfectly inelastic as there is no more production. In the short run, output can be changed by changing the variable factors only. Thus during short period the supply is elastic. In the long run supply of a commodity is more elastic as the firms can adjust all factors of production and also new firms can enter or leave the industry.

ARZ ESNEKLİĞİ TÜRLERİ

ARZ ESNEKLİĞİ: ÇOK KISA DÖNEM Çok kısa dönem (piyasa dönemi): Firmaların üretim düzeyini değiştirecek kadar zamanları yoktur. Dolayısıyla arz esnekliği, EP = 0 olacaktır. Örnek Restoran: Belli sayıda müşteriye hizmet verebilir. Otel: Belli sayıda odaya sahiptir. Tarihi alanlar: Aynı anda giriş yapacak ziyaretçi sayısı bellidir.

ARZ ESNEKLİĞİ: ÇOK KISA DÖNEM Piyasa döneminde fiyat tümüyle talep tarafından belirlenir.

ARZ ESNEKLİĞİ: KISA DÖNEM Kısa dönem: En az bir üretim faktörü, genellikle makine ve teçhizat, sabittir. Fiyat değişikliği karşısında ancak sınırlı bir tepki verilebilir. Dolayısıyla, Arz esnekliğe düşüktür. Örnek Restoranlar daha çok usta (şef), garson, personel vb. kiralayabilir. Tarihi alanlar daha çok tur rehberi kiralayabilir

ARZ ESNEKLİĞİ: KISA DÖNEM

ARZ ESNEKLİĞİ: UZUN DÖNEM Uzun dönem: Firmaların tüm üretim faktörlerini değiştirecek zamanı vardır. Dolayısıyla, Arz daha esnektir Örnek Restoranlar yemek yeme mekânını genişletebilir. Oteller mevcut odalara yenilerini ekleyebilir. Yeni oteller hizmete sokulabilir.

ARZ ESNEKLİĞİ: UZUN DÖNEM Arz esnekliği uzun dönemde büyüktür.

ÖZET Arz, belli dönemlerde belli fiyat düzeylerinde satılmak istenen mal ve hizmet miktarıdır. Turizm arzı, belirli bir piyasada belirli bir fiyata ya da bedelsiz olarak turistik tüketicilere sunulan mal ve hizmetler bütünüdür. Turistik ürün, pazara sunulduğunda gereksinimleri karşılayarak tüketicide tatmin duygusu yaratan, kullanılabilen, tüketilen ve üzerine harcama yapılan her şeydir. Turizm arz tablosu, satmaya hazır olunan turistik ürünün fiyat ve miktarları arasındaki ilişkiyi gösteren tablodur. Turizm arz eğrisi, turizm arz tablosundaki değerlerden faydalanılarak çizilen pozitif eğimli eğridir. Eğimin pozitifliği fiyat ve miktar değişimlerinin aynı yönde olmasından kaynaklanır. Arz eğrisindeki her bir nokta arz miktarı ve bu miktarlara karşılık gelen fiyatları gösterir. Turizm arzının değişmesi turizm arz fonksiyonunda yer alan değişkenlere bağlıdır. Grafik üzerinde arzın değişimi, arz eğrisinin sağa veya sola kaymasıyla gösterilir. Turizm endüstrisine ait arz eğrisi, bu endüstride faaliyet gösteren işletmelerin arz eğrileri toplamından oluşur. Arzın fiyat esnekliği, arz miktarındaki yüzde değişmenin fiyattaki yüzde değişmeye oranıdır. Piyasa döneminde turizm arz esnekliği sıfıra eşittir. Kısa dönemde turizm arzı esnekliği 1’den küçüktür. Uzun dönemde turizm arzı esneklik değeri 1’den büyüktür.

TURİZM PİYASASINDA FİYATIN BELİRLENMESİ Piyasa, alıcı ve satıcıları yan yana getiren/buluşturan her türlü kolaylıktır. Alıcı ve satıcılar birbirinden değişik özelliklere sahip piyasalarda yan yana gelir. Bu piyasalarda mal ya da hizmetlerin fiyatı arz talebe göre belirlenir. Fiyat, bir mal ya da hizmetin 1 biriminin bedelidir. Bu bedel modern ekonomilerde para cinsinden ifade edilir. Fiyat, tüketiciler ve firmalar için bir yol göstericidir. Bu nedenle nasıl belirlendiği ve hangi koşullarda değiştiği büyük önem taşır.

TURİZM PİYASASINDA FİYATIN BELİRLENMESİ Denge Kavramı Denge, var olan güçlerin mevcut yapıyı değişmeden bırakmak eğiliminde oldukları durumdur. Koşullar değişmediği sürece geçerli olan durumdur. - Denge, dönem ayrımından hareketle piyasa dönemi dengesi, kısa dönem dengesi ve uzun dönem dengesi biçiminde üçe ayrılır. - Denge, analiz yöntemleri açısından “kısmi denge” ve “genel denge” analizleri şeklinde ayrıma tabi tutulur. Kısmi denge: Ekonomideki karmaşık ve zaman içinde değişiklikler gösteren ilişkiler ağına ait sorunlar basite indirgenerek incelendiğinde seçilen yöntem kısmi denge analizidir. Bu yöntemde (Marshalgil analiz), karmaşık ilişkiler parçalara ayrılarak irdelenir. Söz konusu yöntemle yapılan analizlerde bir çok mal ve hizmetin fiyatı sabit tutulur ve piyasalar arası etkileşim göz önüne alınmaz. Genel denge: Genel denge analizinde ise (Walrasgil analiz) tüm piyasalarda eşanlı denge üzerinde durulur. - Denge Statik analiz, karşılaştırmalı statik analiz ve dinamik analiz çerçevesinde de incelenebilir. - Kararlı (istikrarlı) denge/kararsız (istikrarsız ) denge ayrımı da yapılabilir.

DENGE FİYATI VE DENGE MİKTARI

DENGENİN DEĞİŞMESİ: ARZ SABİT İKEN TALEBİN DEĞİŞMESİ

DENGENİN DEĞİŞMESİ: TALEP SABİT İKEN ARZIN DEĞİŞMESİ

DENGENİN DEĞİŞMESİ: ARZ VE TALEBİN BİRLİKTE DEĞİŞMESİ

TAM REKABET PİYASASI VE TURİZM Yukarıda anlatılan fiyat oluşumu, daha çok, tam rekabet piyasaları için geçerli olan bir durumdur. O halde tam rekabet piyasası nedir? Neden önemlidir? Aşağıdaki satırlarda bu sorulara cevap verilecektir. Tam rekabetin tanımı: Tam rekabet piyasası, bir pazarda hiçbir satıcının sattığı ürünün fiyatını etkileme gücüne sahip olmadığı piyasadır. Bir piyasanın tam rekabet içinde bulunabilmesi için çok sıkı koşullar vardır. Bu koşulları şöyle belirtebiliriz: Atomisite Koşulu: Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının bulunmasıdır. Homojenlik Koşulu: Her firmanın tek tip ürün üretmesi ve satmasıdır. Mobilite Koşulu: Firmaların kolaylıkla piyasaya girebilmeleri ve piyasadan çıkabilmeleridir. Açıklık Koşulu: Alıcı ve satıcıların piyasa hakkında tüm bilgilere sahip olmalarıdır.

TAM REKABET PİYASASI VE TURİZM Şimdi de Turizmin bu koşulları ne ölçüde sağladığına bakalım. 1. Atomisite Koşulu: Ulusal veya uluslararası düzeyde değerlendirildiğinde turizm endüstrisinde çok sayıda alıcı ve çok sayıda satıcı olduğunu görmekteyiz. O halde alıcı ve satıcı sayıları açısından varsayımın geçerli olduğu ifade edilebilir. Tam rekabet piyasasında bütün analizler fiyatı hiçbir karar biriminin etkileyemeyeceği varsayımına dayalı olarak yapılır. Fiyatın değişmediği (veri olarak alındığı) bu piyasada talep eğrisi sonsuz esnektir. Oysa turizm gibi dinamik özellikler taşıyan bir sektörde fiyatların sabit olabileceğini düşünmek gerçekle pek örtüşmemektedir. Turizmin sezon özellikleri, uluslararası taşımacılık maliyetleri, büyük tur şirketleri, yatay ve dikey entegrasyonlar, tüketici gruplarının özellikleri başta olmak üzere pek çok etkenden dolayı fiyatların sabit olması varsayımı geçerliliğini yitirmektedir. 2. Homojenlik Koşulu: Tam rekabet piyasasında homojenlik varsayımıyla aynı alanda faaliyet gösteren farklı firmalara ait ürünlerin benzer özelliklere sahip olacağı düşünülür. Günümüzde mal ve hizmetler için yapılan standartlaştırma çalışmalarını homojenlik varsayımının bir uzantısı olarak değerlendirmek mümkündür.

TAM REKABET PİYASASI VE TURİZM 3. Mobilite Koşulu: Piyasaya giriş ve çıkış serbestisi bulunmakla birlikte bu konuda çeşitli nedenlerden dolayı sapmalar yaşanır. Sapmalar ekonomik, siyasal, sosyal veya korumaya yönelik gerekçelerden kaynaklanabilir. Çok uluslu turizm şirketlerinin yarattığı tekelci eğilimler ekonomik sapmalara örnek olarak gösterilebilir. 4. Açıklık Koşulu: Tam rekabet piyasasının önemli bir varsayımı bilgi akışının mükemmelliğidir. Bu piyasada bütün karar birimlerinin ekonomik faaliyetlerinde tam bilgi sahibi olduğu düşünülür. İçinde bulunduğumuz çağda, bilgi teknolojilerindeki gelişmelere bağlı olarak bilgi akışının çok hızlandığı ve herhangi bir konuda bilgiye ulaşmanın geçmişe göre çok daha kolay olduğunu biliyoruz. Bu gelişmelere rağmen her karar biriminin tam bilgi sahibi olduğunu kabul etmek gerçekle fazla uyuşmamaktadır. Dolayısıyla tam rekabet modelinin esas itibarıyla idealize edilmiş bir model olduğu söylenebilir.

TAM REKABET PİYASASININ ÖNEMİ 1. Tarihin belli dönemlerinde geçerli olması 2. Günümüzde de bazı piyasaları açıklamada başarılı olması (tarımsal ürün piyasaları, müzayedeler vb.) 3. Diğer piyasaların (monopol, monopollü rekabet ve oligopol) performansını değerlendirmede bir standart olarak kullanılması.

ÖZET Denge, dönem ayrımından hareketle kısa dönem ve uzun dönem dengesi biçiminde ikiye ayrılır. Denge fiyatı arz ve talebin birbirine eşit olduğu fiyattır. Denge miktarı ise denge fiyatına karşılık gelen miktar değeridir. Tam rekabet koşullarının egemen olduğu bir piyasada denge fiyatı, belli bir zaman süresi içinde ortaya çıkan arz ve talep fazlalarının yarattığı etkilere bağlı olarak belirlenir. Turizm arzının sabit olduğu ve turizm talebinin arttığı bir piyasada turistik ürün fiyatının artması beklenir. Turizm talebinde hiçbir değişiklik yokken turizm arzında bir genişleme fiyatın düşmesine neden olur. Turizm arz ve talebi aynı anda artıyorsa denge fiyatı arz ve talep artış oranlarına göre üç farklı şekilde ortaya çıkabilir. Tam rekabet modeli atomisite, homojenlik, mobilite ve açıklık koşullarıyla/varsayımlarıyla tanımlanan, daha çok kuramsal nitelikte bir piyasadır.