Yanık ve Bakım Hem. Ayşe AKDENİZ Hem. Sibel KALEMLİ Hem. Hatice TATMAZ Sağ. Mem. Arif AKSOY Yanık Kl. ve Mahkum Kl.

 Yanık Nedir? Yanık hemen her zaman deri ve deri katlarını içeren, bazen de vücudun dışarı açılan organlarını hasara uğratan bir yaralanma türüdür. Yanık nedeni ne olursa olsun deri bütünlüğü bozulduktan sonra ortaya çıkan değişiklikler ve tedavi yöntemleri bazı farklılıklar dışında benzerlik gösterir.

Hangi nedenlerle yanık oluşur? Sıcak sıvılarla haşlanma en sık karşılaşılan nedendir. Sıcak su, süt, sıcak yemek (sulu yemek veya çorbalar), çay ve kızgın yağ gibi akıcı sıvılarla oluşan yanıklar bu gruba girer. Ev ve işyerlerinde olan yangınlarda genellikle alev yanıkları görülür. Ek olarak, özellikle kapalı alanlarda olan yanıklarda solunum sistemi de doğrudan veya dolaylı olarak yanık yaralanmasına maruz kalabilir.

Hangi nedenlerle yanık oluşur? Elektrik akımına bağlı yanıklar iş yerlerinde, fabrikalarda, yüksek gerilimle ortaya çıkan yanıklardır. Evlerde düşük voltajla olan yanıklar genellikle ufak yaralanmalar oluşturur ve hayati tehlike taşımazlar. Ancak yüksek enerjili elektrik yanıkları bazen ölümcül olabilecek yanık yaralanmalarına neden olabilir. Kimyasal yanıklar da tıpkı elektrik yanıkları gibi genellikle iş yerlerinde olan yanık yaralanma türleridir. Asit, baz, fosfor, sönmüş kireç gibi birçok kimyasal ajan yanık yaralanmasına neden olabilir.

Kimler Risk Altında?

Kimler Risk Altında? En önemli faktör yaştır. 15 yaş altı ve özellikle 4 yaş ve bu yaşın altındaki çocuklar Bedensel engelli çocuklar Bu yaş grubunda tehlikeyi sezme ve gerekli önlemleri alma, kaçınma gibi yetiler henüz gelişmemiştir. Dolayısıyla yanığa maruz kalma olasılığı artmaktadır.

Kimler Risk Altında? Ailenin bilinçsizliği ve ilgisizliği de eklenirse yanık riski daha da yükselir. Kalabalık evlerde, geçimsiz ailelerde, eğitim ve gelir düzeyinin yetersiz olduğu durumlarda bilinçsizlik ve ilgisizliğe daha çok rastlanılmaktadır.

Kimler Risk Altında? Aktif çalışma yaş grubunda (18-45 yaş) iş kazalarına bağlı yanıklar daha sık görülmektedir. Çocuklarda görülen yanıklar daha çok evlerde meydana gelirken, bu yaş grubunda yanıklar iş yerlerinde ve açık alanlarda ortaya çıkmaktadır. Bu yaş grubunda ortaya çıkan yanıklar daha ölümcül ya da sakat bırakıcı nitelikte olmaktadır.

Kimler Risk Altında? Yaşlı insanlar diğer bir risk grubunu oluşturmaktadır. Çünkü bu insanlar herhangi bir kaza veya yangın sırasında, hareket yetenekleri kısıtlı olduğundan, kaçıp kurtulma şansları daha azdır. Özetle yangınlarda çocuklar, bedensel engelliler ve yaşlılar daha fazla yanık yaralanmasına maruz kalmaktadırlar.

Derinin görevleri nelerdir, yanıktan nasıl etkilenir? Deri, bir organ olarak kabul edilmese de birçok fonksiyonuyla normal yaşamın sağlanması ve devam ettirilmesinde önemli bir rol oynar. Derinin fonksiyonları; Koruyucu - belli bir eşik değere kadar sıcak, soğuk, radyasyon, basınç gibi dış etklenlere karşı koruma. İmmünolojik - mikroorganizmaların vücuda girişini engelleme, deriden girenlere karşı bağışıklı reaksiyonu. Sıvı, protein ve elektrolit dengesi - sıvı, protein ve elektrolit kaybını önlemenin yanında atılımında düzenleyici fonksiyon.

Duysal - sinir uçları ile uyarıları alma ve gerekli yanıtı verme. Derinin fonksiyonları;  Termoregülasyon - ortamın ısısına göre ısı kaybını önleme veya artırma. Duysal - sinir uçları ile uyarıları alma ve gerekli yanıtı verme. Sosyal - çekicilik, güzellik gibi etkilerle sosyal hayatta kişilerin dış görünümünü belirleme. Metabolizma - D vitamini sentezlenmesi. Yanık yaralanmaları ile bu fonksiyonlar kısmen veya tamamen ortadan kalkar.

Her yanık yarası aynı mıdır? Yanık yaraları derinin etkilenme derinliğine göre başlıca dört derecede değerlendirilir. Bu derecelendirme hem ortak dil kullanma hem de tıbbi ve cerrahi tedavinin belirlenmesinde son derece önemlidir.

Yanık derinlikleri şu şekilde tanımlanabilir; Birinci derece yanıklar Sadece derinin yüzeyel kısmını ilgilendirir. Ağrıya neden olması dışında klinik bir önemi yoktur. Etkilenen bölge başlangıçta kırmızı görünümdedir. Daha sonra soyulma (deskuamasyon) olur ve 7 gün içerisinde herhangi bir iz bırakmadan iyileşir.

İkinci derece yanıklar 1. derece yanıklara göre daha derin yanıklardır. Bu tip yanıklar da ağrılıdır. 1. derece yanıklardan en önemli farkı bül denilen içi sıvı dolu kesecikler içermesidir. Kıl kökleri ve ter bezlerinden başlayarak epidermisin yeniden oluşması ile hızlı ve tam iyileşme olur. İyileşme genellikle iki hafta içerisinde tamamlanır. Bu tür yanıklarda yara infeksiyonu gelişirse yara derinleşebilir ve hem tedavisi zorlaşır hem de ciltte kalıcı iz bırakabilir. Bu nedenle yara bakımında çok dikkatli olmak gerekir.

Üçüncü derece yanıklar Derinin tüm katlarını içerir. Yara kenarlarında sınırlı bir büzülme ve epitelizasyon dışında kendiliğinden iyileşme olmaz. Mutlaka yanık yarası çıkartılmalı ve vücudun başka bir yerinden alınan deri ile örtülmelidir.

Dördüncü derece yanıklar Derinin tüm katları yanında altında bulunan ciltaltı yağ dokusu, kas, tendon, kemik gibi yapıları içine alır. Geniş cerrahi girişimlerle yanıklı deri çıkartılmalıdır. Bazen ilgili bölgenin çıkartılması gerekebilir. Bu tür girişimler geride mutlaka kalıcı iz bırakır.

Yanık Vücut Alanının Hesaplanması

Yanıklarda ilk yardım nasıl yapılmalıdır? Yanmakta olan bir kişiye ilkyardım, yanmanın durdurulmasıyla başlar. Eğer kişi koşuyorsa onu durdurup üzerine halı, battaniye gibi örtüler kapatılarak yanmayı destekleyen hava teması kesilmelidir. Eğer kişi elektrik çarpmasına uğramışsa, hızla elektrik temasından uzaklaştırılmalıdır. Bunun en güvenli ve kesin yolu elektrik akımının şebekeden derhal kesilmesidir. Tüm bunları yaparken en önemli konu kurtarıcının bir kazazede haline gelmemesidir.

Yanıklarda ilk yardım nasıl yapılmalıdır? Eğer yanan kişide kimyasal yanık varsa yanık yerler bol suyla yıkanmalı, kimyasal ajan olabildiğince seyreltilmelidir. Yanmış kişinin üzerindekiler ve yüzük, bilezik gibi takılar mutlaka çıkarılmalıdır. Duruma göre hasta hızla bir ilkyardım merkezine yetiştirilmelidir.

Yanıklarda ilk yardım nasıl yapılmalıdır? Bilinmelidir ki 45 derecenin altında önemli bir yanık yarası oluşmaz. 45-50 derece arasında deri ve vücut doku hücrelerinde hafif yıkımlar görülür. 65 derecenin üzerinde hücre proteinlerinde denatürasyon ve koaglasyon olur. 70 derecede deride nekroz oluşarak deri ve doku damarlarında geçirgenlik artar ve vücut su toplar.

Yanıklarda ilk yardım nasıl yapılmalıdır? Genellikle olduğu gibi vücudun çok az bir kısmını ilgilendiren yanıklarda (çay dökülmesi, ütüyle temas gibi) yapılması gereken en önemli şey ılık su ile yanık bölgenin yıkanmasıdır. Böylece ağrı daha az olacak, yanık derinliğinin artması ve ödem azaltılacak veya önlenecektir.

Yanıklarda ilk yardım nasıl yapılmalıdır? Dikkat edilmesi gereken bir konu bu işlemin ilk 10 dakika içinde yapılması gerekliliğidir. Bu sure uzarsa su ile yıkamadan beklenen yarar görülmeyecektir. Yaraya antibiyotik veya benzeri pomat türü ilaçların kullanımı gereksizdir. Yarayı nemli tutmak ve kurumasını önlemek için krem kullanılabilir. Ağrıyı kesmek için ağızdan ağrı kesici ilaçlar alınabilir.

VÜCUTTA OLUŞAN YANIKLARIN CİDDİYETİ Vücuttaki yanıkların hayati tehlike oluşturup oluşturma-dıklarını(ciddiyetini) saptamak üzere dikkate alınması gereken özellikler: Yanığın derinliği (1.,2. ,3. derece ? ), Yanığın kapladığı yüzey (dokuzlar kuralı), Hayati tehlike oluşturabilecek organların yanması (el, ayak tabanı, yüz, solunum organları, cinsel organ vb) Hastanın yaşı (çok genç ve yaşlılar risk grubundadır), Hastanın genel sağlık durumu (kalp, böbrek, diabet hastalıklarının, hiper/hipotansiyonun varlığı gibi etkenler)

HAYATİ TEHLİKE OLUŞTURABİLECEK ORGAN YANIKLARI VE SORUNLAR (KRİTİK YANIKLAR) Yanıklarla birlikte kemik kırıklarının olması, Solunum yolu yanıkları, El, ayak, yüz ve cinsel organların üçüncü derece yanıkları

HAYATİ TEHLİKE OLUŞTURAN (KRİTİK) YANIKLAR Vücudun % 10 undan fazlasını kaplayan üçüncü derece yanıklar, Vücudun % 25 inden fazlasını kaplayan ikinci derece yanıklar, Durumu ciddi ve yaşlı hastalarda oluşan orta derece yanıklar

ORTA DERECELİ YANIKLAR Vücudun % 2-% 10 unu  kaplayan üçüncü derece yanıklar, Vücudun % 15-% 25 ini  kaplayan ikinci derece yanıklar, Vücudun % 50-% 75 ini kaplayan birinci derece yanıklar,

HAFİF  YANIKLAR Vücudun % 2 sinden az yer kaplayan 3. derece yanıklar, Vücudun %15 inden az yer kaplayan 2. derece yanıklar, ÇOCUKLARDA CİDDİ YANIKLAR Üçüncü derece yanıkların tümü, Vücudun % 20 sinden fazlasını kaplayan 2. derece yanıklar ÇOCUKLARDA ORTA DERECELİ YANIKLAR Vücudun %10-% 20 sini kaplayan 2. derece yanıklar, Birinci derece yanıkların tümü

Yanıkların sınıflandırması Termal (Yüksek Isı) Yanıkları İnhalasyon Yanıkları Kimyasal Maddelerle Oluşan Yanıklar Elektrik Yanıkları Işın (Radyasyon) Yanıkları

Termal (Yüksek Isı) Yanıkları ALEV YANIKLARI : Kibrit alevi, endüstriyel yangınlar vs  sonucu oluşan yanıklardır. Özellikle kolay tutuşan giysiler varsaderin yanıklar ve soluk yolunda sorunlar meydana gelir. SICAK NESNELER : Soba, ütü vb ile temas sonucu ya da güneş altında uzun süre korumasız kalmakla oluşur. Bu tip yanıklar derin olmaz çünkü, refleksler bu durumlarda kişilerin korunması sağlarlar ancak kişinin bilinci kapanırsa tehlikeli olabilir. 

Termal (Yüksek Isı) Yanıkları KIZGIN SIVILAR : Haşlanmalara neden olurlar. Haşlanmalar alev yanıkları kadar derin olmazlarsa da kızgın yağ ve kaynar su ile uzun süre temas derin yanıklar oluşturur. Ender rastlanılan bir diğer yanık kaynağı da patlamalar sonucu oluşan ani alev yanıklarıdır. Kişi çok kısa sürede çok yüksek ısıya maruz kalır. Bu tip yanıklarda, kişilerde, yanıktan ziyade patlama sonucu oluşan yaralanmalar görülür.

YÜKSEK ISI YANIKLARINDA ACİL BAKIMIN ÖZETİ Varsa yanmayı durdurun Soluk yolunun açık, solunum ve dolaşımın varlığın saptayın ve devamlılığını sağlayın Soluk yolu etkilendiyse, yüksek yoğunlukta ve nemlendirilmiş oksijen verin Yanık alanının acil bakımını yapın, soğuturken üşütüp şoka girmesine neden olmayın. Islak örtünün üzerine kuru battaniye veya çarşaf örtün, ambulansta iseniz ısıyı oda ısısına getirin. Açık yanık yarasının üzerini kuru ve yapışacak malzeme ile kapatmayın.

YÜKSEK ISI YANIKLARINDA ACİL BAKIMIN ÖZETİ Takı ve sıkı giysileri çıkarın  İkinci derece yanıklardaki su kabarcıklarını patlatmayın ya da deriyi soymayın zira bu deriler en iyi yanık giysileridir (Caroline, s:288), enfeksiyonlara karşı pansuman malzemesinden daha iyi korurlar. Şok olasılığı olup olmadığını anlamak üzere; dokuzlar kuralına göre yanık alanını hesapla, yanığın ciddiyetini saptayın Ödemin artmasını önlemek üzere yanan kol ve bacağı yükseğe kaldırın 

YÜKSEK ISI YANIKLARINDA ACİL BAKIMIN ÖZETİ Ödemin artmasını önlemek üzere yanan kol ve bacağı yükseğe kaldırın  Şok olasılığı varsa: yanık oluşmamış bir damardan damar yolu açarak, Ringer Laktat veya SF başlayın Baştan ayağa muayene ederek başka sorunun olup olmadığını saptayın ve ona uygun acil bakım verin En kısa zamanda hastaneye ulaştırın

KİMYASAL MADDELERLE OLUŞAN YANIKLAR Etken, genellikle güçlü alkali veya asit maddeler ya da zehirli dumanlar olabilir, bunlar deride yanık yarası gibi hasara neden olurlar. En sık sanayi ortamında oluşuyorsa da; son yıllarda, evlerde temizlik yaparken kullanılan klorak ile tuz ruhunun karıştırılması nedeniyle ağır solunum yolu yanıkları da görülmektedir. Sıvı ve toz halinde olabilen bu maddelerden toz halinde olanlar; deriye döküldüğünde ter veya su ile temas ettiğinde meydana gelen reaksiyon sonucu deride yanıklara neden olurlar.  

KİMYASAL MADDE YANIKLARINDA ACİL BAKIM Kimyasal madde yanıklarında tahriş edici etkenin en kısa zamanda deriden uzaklaştırılması, bunun için hızlı hareket ve bol akan su(evde duş, bahçede hortum kullanılması gibi) önemlidir. Yüksek sıcaklıktaki(termal) yanıklarda uygulanan acil bakım aynen uygulanabilir SIVI KİMYASAL madde söz konusu ise: Hemen üzerindeki giysi çıkarılır Akan bol su ile yıkanır

KİMYASAL MADDE YANIKLARINDA ACİL BAKIM TOZ KİMYASAL madde söz konusu ise: Kişinin üzerindeki giysi çok dikkatli çıkarılır (kendimizi ve çevreyi koruyarak) Toz deriden uzaklaştırılır : en kolay uzaklaştırma yöntemi elektrik süpürgesidir; yoksa: kendimizi ve çevreyi koruyacak şekilde kuru bir bezle, fırçayla toz uzaklaştırılmaya çalışılır Akan bol su ile yıkanır Yıkama işlemi için 30 dakika önerilmektedir. Yıkama işlemi sonrası yanık alanını kuru steril örtü ile kapatıp hastaneye nakledin.

KİMYASAL MADDE YANIKLARINDA ACİL BAKIM GÖZLERDE YANIK OLUŞMUŞSA Yüksek ısı veya kimyasal madde ile oluşabilir. Acil Bakım: Etkilenen göz bol akan su ile yıkanır; yıkama esnasında göz kapakları açık tutulur(kişi kendisi yapabilir) Genellikle yıkama süresi göz yanıklarında da 30 dakikadır (ya da acı dinene kadar). Yıkama sonrası her iki göz de (etkilenmemiş olsa da) kapatılarak hastaneye nakledilir. Gözkapaklarının altlarının da yıkandığından emin olun. Kazazedenin lensi varsa ve yıkamaya rağmen çıkmamışsa çıkarın, zira lensin altında kalan kimyasal madde korneaya zarar verebilir.

KİMYASAL MADDE YANIKLARINDA ACİL BAKIM SU, SU VE DAHA FAZLA SU’DUR 

ELEKTRİK YANIKLARI Elektrik akımının, ciltte yaralanmaya neden olabilmesi için, mutlaka vücuttan geçmesi gerekir. Akımın yoğunluğu, maruz kalınan süre ile kişinin direnci hasarı belirler. Kuru, şişman ve kirli derinin direnci; ıslak, zayıf ve temiz deriye oranla daha fazladır; buna göre, nemli önkolun iç kısmının direnci, kuru ve nasırlı el ayasına oranla daha düşük olacaktır. 

ELEKTRİK YANIKLARI Akımın girdiği ve çıktığı yerlerde olmak üzere en az iki yanık alan olur. Elektrik akımının çıkış yarası genellikle daha geniştir (aynen kurşun yarasında olduğu gibi giriş yeri küçük yara iken çıkış vücuda verilen hasarla orantılı olarak büyük olur). Çünkü, elektrik akımı vücuda girerken ısıya neden olur, geçtiği yerlerdeki kan damarları ve sinirlerde kalıcı harabiyete yol açarlar.

Elektrik üç tip yanığa neden olur TİP I (TEMAS YANIĞI) : En sık görülen tiptir ve gerçek elektrik yanığıdır. Yoğun akım giriş yerinden vücuda girerek çıkış yerinden terk etmiştir. BOĞA GÖZÜ benzeri yaralanma vardır; giriş yerindeki deri soğuk ve gri renkli, çevresi ise üçüncü derece yanık yarası olup koagülasyon nedeniyle rengi kırmızıdır. Temas yanığında dıştaki bu yaralanmalar sorun oluşturmaz asıl sorun içteki harabiyettir.

Elektrik üç tip yanığa neden olur TİP II (ANİ PARLAMA YANIĞI; FLASHBURN) : Elektrik akımının atlaması (arkı) sonucu oluşur. Kişi, yüksek voltajlı akımın çok yakınından geçerken, akım ile arasındaki havanın direnci çok düşükse akım kaynaktan kişiye atlayacaktır. Böyle bir akımın ısısı 3000°-20.000 °C arasındadır ve kavrulmaya neden olabilir.

Elektrik üç tip yanığa neden olur TİP III (ALEV YANIĞI) : Kişinin elbiselerinin veya çevresinin elektrikten dolayı tutuşması sonucu oluşur.

ELEKTRİK YANIKLARINDA ACİL BAKIM Düşme ve şiddetli tetanilerde boyunluk takmayı unutmayın. ABC değerlendirilir ve devamlılığı sağlanır. Yüksek yoğunlukta oksijen verin. Gerekiyorsa TYD sağlanır. Unutmayınız ki elektrik akımına kapılma nedeniyle kalbi durmuş kişileri hemen başlatılan TYD ile hayata döndürme şansı çok yüksektir Yanık yaraları varsa kuru steril pansumanla kapatılır

ELEKTRİK YANIKLARINDA ACİL BAKIM Olası kırıklar tespit edilerek atellenir Hasta monitöre bağlanarak, EKG ‘si sürekli takip edilir Damar yolu açarak Ringer Laktat başlayın, böbreklerin hasar görmemesi için hızlı verebilirsiniz (hastanın durumunun uygunluğunu siz saptayın; yaş, hastalıklar vs.)

ELEKTRİK YANIKLARINDA ACİL BAKIM Durumu ciddi hastalarda, hastane çok uzaksa doktorla temas kurarak, bir veya iki ampul SODYUM BİKARBONAT verin. Bu idrarın alkalileşmesini ve myoglobulinin atılmasını sağlar. Hastanede ise, verilecek Mannitol (0.5- 1 gram/ kg) diürezi sağlayarak böbrekleri myoglobulinden temizler.      Tüm elektrik yanıkları hastanede daha ileri tedavi gerektiren ciddi yaralanmalardır

İnhalasyon Yanıkları Hastada karbonmonoksit zehirlenmesi, hava yollarının termal yaralanması ve duman inhalasyonu tek başına veya birlikte bulunabilir.

İnhalasyon Yanıklarında Bakım Düzenli ve özenli hava yolları temizliği yapılır. %100 oksijen verilir. İlk 24 saat içinde hava yolu daralması ihtimaline karşı entübasyon için gerekli araç gereç hazır bulundurulur. Arteryal kan gazı takibi yapılmalıdır. Steroidlerin tedavide yeri yoktur (astmatik hastalar için)

Yanık olgusu servise ulaştığında yapılması gerekenler:  *Damar yolu açılması ve gerekli sıvı replasman tedavisinin başlatılması  *Analjezi sağlanması.  *Tetanoz proflaksisi: Tüm yanık olgularında kesinlikle yapılması gereklidir, tek ayrıcalık minör haşlanma olgularıdır.

*Yanık genişlik ve derinliğinin belirlenmesi: İlk girişim sonrası yapılmalıdır.  Yaralanmanın Değerlendirilmesi  Yanık yüzdesinin saptanması: Hastanın doktor ile ilk karşılaştığı yer genellikle acil servistir. İlk yapılması gereken tanı konulmasıdır. Wallace'sın 9'lar kuralı yöntemi ile yanığın kapladığı vücut yüzdesi saptanmalıdır. 

Yara bakımı sağlanır. (banyo, pansuman vs) Yaşam bulguları takibi, monitörizasyon, CVP takibi Sıvı elektrolit takibi Üriner kateterizasyon Enfeksiyon kontrolü Komplikasyon yönünden izlem (şok, arrest, kanama vs.) Depridman, Eskaromi, fasyotomi Antibiyotik proflaksisi

teşekkürler