İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ’NDE JEOLOJİNİN 100 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ’NDE JEOLOJİNİN 100. YILI SEMPOZYUMU & MEZUNLAR GÜNÜ İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi BUĞULU KAYNAK (ÇALDIRAN, VAN) JEOTERMAL KAYNAĞININ TERMAL TURİZM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Halil Murat ÖZLER , Hacer DÜZEN İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, 34825, Avcılar, İstanbul (ozlerhm@istanbul.edu.tr),(hcrduzen@gmail.com) Giriş Jeotermal kaynaklar tarihsel süreçte gerek sıcaklıkları ve gerekse kimyasal özellikleri yönüyle, çeşitli hastalıkların tedavisi başta olmak üzere birçok alanda kullanılmıştır. Türkiye Alp-Himalaya kuşağında yer alması nedeniyle jeotermal kaynaklar bakımından zengindir. Volkanik yapıların fazla olması sebebiyle, jeotermal kaynaklar bakımından zengin bir bölge olan Doğu Anadolu Bölgesi'nde araştırılmamış çok sayıda jeotermal kaynak bulunmaktadır. Bunlardan biri de Van Gölü'nün kuzeydoğusunda ve Tendürek Volkanı’na da komşu olan Van'ın Çaldıran ilçesindeki Buğulu Kaynak jeotermal kaynağıdır (Şekil 1). Çalışma alanının iklimi; karasal iklim ve bitki örtüsü bozkırdır. Bu çalışmada Buğulu Kaynak Jeotermal kaynağı’nın termal turizm açısından değerlendirilebilip değerlendirilemeyeceğinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Çalışma kapsamında söz konusu kaynağın fiziksel ve kimyasal özellikleri incelenmiş, Lindal Diyagramı kullanılarak kaynağın kullanım alanları belirlenmiş ve hazne kaya sıcaklığını hesaplamak amacıyla farklı jeotermometreler uygulanmıştır. Termal sistemler; faylara paralel gelişen sistemler olduğundan, incelenen kaynağın yakın çevresine ait Çaldıran ilçesini kapsayan jeoloji haritası da ayrıca incelenmiştir (Şekil 2). Buğulu Kaynak Şekil 1. Çalışma alanı yer bulduru haritası Şekil 2. Çalışma alanına ait jeoloji haritası Gereç ve Yöntem Sıcaklık, elektriksel iletkenlik ve pH gibi fiziksel özellikler, in-situ ölçümler ile belirlenmiştir. Kimyasal analizler; Kanada’daki ACME Laboratuvarlarında ICP-MS metodu kullanılarak, SO4 (Sülfat), CO3 (Karbonat), HCO3 (Bikarbonat), NO2 (Nitrit), NO3 (Nitrat) ve F (Florür) gibi anyon analizleri ise kimyasal küvet testleri kullanılarak yapılmıştır. Bulgular 1. Fiziksel ve Kimyasal Özellikler Buğulukaynak jeotermal kaynağında yapılan sıcaklık, pH ve EC gibi fiziksel ölçümler sonucunda; sıcaklık (33.5 °C), pH değeri (7.29) ve EC değeri ise (1155 μs/cm) şeklinde elde edilmiştir. Kimyasal sonuçlar ise; Şekil 4, 5, 6 ve 7’de gösterilmiştir. Kaynağın su tipi Mg-HCO3’tür. 2. Kullanım Alanları 3. Jeotermometre Uygulamaları Kaynağın kullanılabileceği alanlar, Lindal Diyagramı esas alınarak incelenmiş ve Şekil 8’de gösterilmiştir. Kaynak sıcaklığı 33.5 °C’dir. Lindal diyagramına göre; 30 °C sıcaklığındaki termal kaynaklar, yüzme havuzları, fermantasyonlar ve damıtmada kullanılabilmektedir. Hazne kaya sıcaklığını hesaplamak için Na-K ve Na-K-Ca jeotermometreleri kullanılmıştır. Na-K jeotermometresine göre hesaplanan akifer sıcaklığı ~ 320.17 °C bulunmuştur. Na-K-Ca jeotermometresine göre hesaplanan akifer sıcaklığı ise ~ 97.93 °C’dir. Şekil 3. Buğulukaynak Jeotermal Kaynağı. SICAKLIK ( ºC) KULLANIM ALANLARI 180 Yüksek konsantrasyonlu solüsyonların buharlaştırılması,Elektrik üretimi, amonyum absorbsiyonu ile soğutma 170 Diatomitlerin kurutulması, ağır su ve hidrojen sülfit eldesi 160 Kereste kurutmacılığı, balık kurutmacılığı 150 Bayer’s metodu ile alüminyum eldesi 140 Konservecilik, çiftlik ürünlerinin çabuk kurutulması 130 Şeker endüstrisi, tuz endüstrisi, 120 Distilasyonla temiz su elde edilmesi 110 Çimento kurutmacılığı 100 Organik maddeleri kurutma (Deniz yosunu, çimen, sebze), yün yıkama ve kurutma 90 Balık kurutma (stok balık) 80 Yer ve sera ısıtmacılığı 70 Soğutma (Alt Sıcaklık Limiti) 60 Sera,ahır ve kümes ısıtmacılığı 50 Mantar yetiştirme, balneolojik hamamlar 40 Toprak ısıtma 30 Yüzme havuzları, fermantasyonlar, damıtma 20 Balık çiftlikleri Şekil 3. Buğulu Kaynak Jeotermal Kaynağı. Şekil 6. Kimyasal bileşenlerin Durov Diyagramı’nda gösterimi. Şekil 4. Katyon değerleri (mg/l). Şekil 8. Jeotermal enerjinin sıcaklığa göre kullanım alanları (Lindal Diyagramı). Şekil 5. Anyon değerleri (mg/l). KOD X Koord. Y Koord. Kot pH EC T Ca Mg Na K HC03 S04 CI CO3 F B Br NO2 NO3 NH4 Su   (UTM) (m) (μs/cm) (oC) mg/l µg/L Tipi 28ÇB 411465 4318326 2048 7.29 1155 33.5 93.59 79.25 98.86 26.72 1625.6 63.8 16 1.19 2082 0.087 0.016 0.106 0.182 Mg- HCO3 Şekil 7. Kimyasal Analiz Sonuçları. Sonuç Bu çalışmada; Buğulu Kaynak jeotermal kaynağı, fiziksel ve kimyasal özellikleri, jeotermometre hesabı ve sıcaklığa göre kullanım alanları birlikte değerlendirilerek termal turizm açısından değerlendirilmiştir. Kaynağın yüzeyden atmosferik koşullar altında ölçülen sıcaklığı 33.5 °C, pH’ı 7.29 ve EC değeri ise 1155 μs/cm’dir. Su tipi Mg-HCO3 olarak belirlenmiştir. Ayrıca SO4 , Ca ve Na değerlerinin de yüksek olduğu görülmektedir. Ca değerinin yüksek olması, kireçleme ve romatizmal ağrılar, böbrek rahatsızlıkları, kırık yerlerinin katışarak deforme olduğu rahatsızlıklar gibi hastalıkların tedavisinde kullanılabileceğini göstermektedir. Na, K gibi elementlerin suda fazla bulunması, akifer sıcaklığının yüksek olabileceğini gösterir. Ayrıca Mg/Ca oranının küçük olması (0.846) da akifer sıcaklığının yüksek olabileceğini gösterir. Buna bağlı olarak Na/K ve Na-K-Ca jeotermometreleri kullanılarak akifer sıcaklığı hesaplanmıştır. Na-K jeotermometresine göre hesaplanan akifer sıcaklığı yaklaşık 320.17 °C bulunmuştur. Na-K-Ca jeotermometresine göre hesaplanan akifer sıcaklığı ise yaklaşık 97.93 °C’dir. Bu durum, söz konusu kaynakta yapılabilecek bir sondajla yüksek sıcaklığa sahip suyun elde edilebileceğini göstermektedir. Dolayısıyla gerek termal turizm açısından, gerekse Lindal Diyagramında da belirtilen farklı kullanım alanlarında kullanılabilir. Katkı Belirtme ve Teşekkür Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar ve Projeler Birimi (Proje No: 36796) tarafından desteklenmiştir. Yazarlar, İstanbul Üniversitesi araştırma fonuna katkılarından dolayı teşekkür eder.