YAS VE PSİKOLOJİK YARDIM

... konulu sunumlar: "YAS VE PSİKOLOJİK YARDIM"— Sunum transkripti:

1 YAS VE PSİKOLOJİK YARDIM
PROF. Dr. FİLİZ bİlge

2 YAS: Bireyin bağlandığı bir şeyden ayrılması yas tepkilerine neden olabilir.
Yas her türlü kaybın ardından yaşanabilir.

3 YAS: Patolojik yas, çözümlenmemiş yas, karmaşık yas, kronik yas, anormal yas, ertelenmiş ya da abartılmış yas adı ne olursa olsun süreçte yas tepkileri giderek artıyor…

4 KARMAŞIK YAS uzun süreli stres, yeti yitimi, sağlık problemleri ve intiharla ilişkilendirilmektedir.
İNATÇI KARMAŞIK YAS BOZUKLUĞU (Persistent Complex Bereavement Disorder) belirtilerin yetişkinlerde en az on iki ay, çocuklarda ise en az altı ay görülmesi halinde konulabilecek bir tanıdır.

5 Yas ve depresyon arasındaki benzerlikler;
Uyku problemleri, iştah sorunları ve yoğun üzüntü… Yas ve depresyon arasındaki farklılıklar; 1.Duygudurum (Boşluk ve kayıp - depresif mod) 2.Hoşnutsuzluk (giderek azalan ve dalgalı - ısrarcı ve düşüncelerden bağımsız) 3.Mizah ve olumlu duygular (var - mutsuzluk)

6 Yas ve depresyon arasındaki farklılıklar-2
4.Düşüncelerin içeriği (Ölen kişi ve anılar – kendini eleştiri ve kötümserlik) 5.Özsaygı (değişiklik yok - değersizlik) 6. Ölüm düşünceleri (kaybına ilişkin – kendi yaşamına son vermeye ilişkin)

7 Karmaşık Yas ve TSSB arasındaki farklılıklar;
1.Baskın duygular (Boşluk ve kayıp – kaygılı aşırı uyarılma ve abartılı tepkisellik) 2.Davetsiz düşünceler (kayıpla ilişkili- ölüm olayının kendisi) 3.Kabuslar, geriye dönüş anları, öfke (TSSB’de) Ortak olan duygusal hissizlik

8 YASIN SONUNDA İSTENEN geride kalanların yeni bir “normal” yaratmaları ve onu deneyimleyerek kaybı hayatlarına dahil etmeleridir.

9 Yaklaşımlar; aşama (Kübler-Ross)
görev (Worden) süreç (Rando) Görev yaklaşımı sürecin üzerinde kontrol sahibi olunabileceğini daha çok vurgular.

10 Worden (Görev Yaklaşımı-2009):
1. Kaybın gerçekliğini kabullenmek 2. Yasın acısını hazmetmek 3. Merhumun olmadığı bir dünyaya uyum sağlamak 4. Yeni bir yaşama başlarken merhumla kalıcı bir bağ kurmak

11 1. Geri dönmeyeceğini anlamam ve kabul etmem (bilişsel ve duygusal kabullenme – zaman alır – ritüeller, törenler yardımcı olur) 2. Acıyı hayatım boyunca yaşamamama yardım almam 3. Dış uyumum-işlevsellik (faturalar, çocuk bakımı, roller), iç uyumum-kendilik (kendilerini ilişkileri üzerinden tanımlayanların kaybı aynı zamanda kendilikleri) ve manevi uyumum-inanç, değer, varsayımlara etkisi (sorgulama, “ben bunu hak edecek ne yaptım?) 4. Kaybım için duygu dünyamda yer bulmam

12 Bu görevler sabit bir sırada yerine getirilmek zorunda değildir
Bu görevler sabit bir sırada yerine getirilmek zorunda değildir. Kimi zaman aynı görevin üzerinde tekrar tekrar çalışılabilir. Ayrıca aynı anda birden fazla görev üzerinde de durulabilir.

13 Rando (Süreç Yaklaşımı-1993)
1. Kaybı kabullenmek 2. Ayrılığa tepki vermek 3. Merhumu ve onunla olan ilişkiyi hatırlamak ve yeniden deneyimlemek 4. Merhumla olan bağdan ve varsayımlardan vazgeçmek 5. Merhumu unutmadan yeni dünyaya uyum sağlamak 6. Yeni yatırımlar yapmak

14 Süreç yaklaşımı da tıpkı görev yaklaşımı gibi belli bir sıra izlemez ve bireyler dalgalı bir seyir izleyip süreçler arasında ileri geri hareket edebilirler.

15 ÇOK ÖNEMLİ NOTLAR Afet, normal yas yada karışık yas her ne olursa olsun müdahale planı bireyseldir ve danışana özgü bir yaklaşım izlenmelidir. Yas danışmanlığı tüm bireylere verilmesi gereken bir yardım gibi algılanmamalıdır.

16 Psikolojik danışmada (1) Kaybın gerçekliği vurgulanır,
(2) Danışana acıyla baş etmesinde yardımcı olunur, (3) Hayata yeniden uyum sağlamada karşılaşacağı engellerin üstesinden gelmede danışana destek olunur, (4) Bir yandan hayata tutunurken bir yandan da merhumla olan bağını sürdürebilmesi için danışanın uygun bir yol bulmasına yardımcı olunur.

17 İlkeler; 1. Normal yas tepkilerini açıklamak (bilgilendirmek yaşananları normalleştirebilir), 2. Bireysel farklılıkları dikkate almak (aile içinde herkeste aynı süre ve yoğunlukta yas yaşanmaz, 3. Patolojiyi tanımak ve yönlendirmek,

18 İlkeler; 4. Danışanın kaybın gerçekliğini kavramasına yardım etmek (danışanı kaybı konusunda konuşmaya teşvik etmek), 5. Danışana duygularını tanımlaması ve yaşaması için yardımcı olmak (Öfke, suçluluk, kaygı, çaresizlik, yalnızlık gibi),

19 İlkeler; Öfke; “Onunla ilgili neleri özlüyorsun?”, “Peki, onun nesini özlemiyorsun?” Suçluluk, pişmanlık; “Elimden geleni yeterince yapamadım” diyen danışana “Peki neler yaptın?”, “Başka ne yaptın?” Kaygı ve çaresizlik; danışanın güçlü yönleri ve becerileri üzerinde durulur. Bir de danışanın kendi ölümüne ilişkin farkındalığı söz konusudur.

20 İlkeler; 6. Savunma ve baş etme tarzlarını incelemek (aktif ve olumlu baş etme yolları-mizah, sosyal desteği kabul etme/suçlama, içe çekilme, madde kullanımı), 7. Danışanın merhum olmadan yaşaması için yardım etmek (problem odaklı yaklaşım-örneğin bağımsız karar verme becerisinin kazanılması),

21 İlkeler; 8. Danışanın kayıptan anlam çıkarması için yardım etmek (kampanya, bağış, burs gibi), 9. Kayba ilişkin duyguların yeniden şekillendirilmesine öncülük etmek (yeni ilişkiler konusu), 10. Yasa zaman vermek (ölümün ilk yıldönümünde, bayramda vb. danışanla iletişim kurmak ve ona destek olmak).

22 Yas Terapisinde İlkeler;
1. Fiziksel rahatsızlığı elemek, 2. Kontrat yapmak ve ittifak kurmak, 3. Merhuma ilişkin anıları canlandırmak, 4. Danışanın dört yas görevinden hangisinde sorun yaşadığını değerlendirmek,

23 Yas Terapisinde İlkeler;
5. Anılar tarafından uyarılan duygulanım ya da duygulanım noksanlığıyla başa çıkmak, 6. Bağlantılı nesneleri keşfetmek ve etkisizleştirmek, 7. Danışanın kaybın nihailiğini kabullenmesine yardım etmek, 8. Danışanın ölen kişiyi içermeyen bir hayat tasarlamasına yardımcı olmak,

24 Yas Terapisinde İlkeler;
9. Danışanın sosyal ilişkilerini geliştirmesine yardım etmek, 10. Danışanın yas tutmayı sonlandırma algısıyla başa çıkmasına yardım etmek.

25 Kaybın Haritasını Çıkarma (Kosminsky, 2012);
Bu teknik, yas sürecinde yoğun korku, suçluluk veya öfke gibi kaybın acısından ayrıştırılabilecek duygular yaşayan yetişkinler ve ergenler için uygundur. Suçluluğun gerçeklik payı varsa bu teknik uygun olmayabilir.

26 Kaybın Haritasını Çıkarma (Kosminsky, 2012);
1. adım: Şu anki deneyimin parametrelerinin betimlenmesi. * Kayıp ne ya da kim? * Kayıp hangi duyguları hissettirdi?

27 Kaybın haritasını çıkarma (Kosminsky, 2012);
2. adım: Geçmişteki veya beklenen olay ve durumlarla ilgili duyguların tanımlanması * Kaybedileni özlemenin ve üzülmenin ötesinde başka ne hissediyorsun? * O duyguyu düşününce aklına ne geliyor, başka neyle ilişkili olabilir?

28 Kaybın haritasını çıkarma (Kosminsky, 2012);
3. adım: Tetiklediği duygulara ulaşabilmek için ikinci adımdaki anı veya geleceğe dair korkunun güçlendirilmesi. * Diğer anı, korku ya da deneyimden bana biraz daha bahsedebilir misin?

29 Kaybın haritasını çıkarma (Kosminsky, 2012);
4. adım: Kayba özgü geçmiş yaşantılar veya gelecek korkusu nedeniyle yoğunlaşmış duyguların ayrıştırılması * Sence şu anki duygularının bazıları önceki olaylarla ilişkili olabilir mi? * Duygularının bazılarının geleceğe ilişkin korkularla ilişkili olma olasılığı var mı? * Korkuyu hafifletmek için sana nasıl yardım edebilirim? * Gelecekte daha fazla kontrol sahibi olduğunu düşündüğünde nasıl hissediyorsun?

30 Yasın Acısını Yaşamak (Winokuer, 2012);
Bu teknik yasın erken aşamalarında, kaybın acısını yoğun yaşayan yetişkinler için uygundur. Sevilen birinin kaybına ek olarak diğer kayıplar için de kullanılabilir. Mektup yazma, deneme yazma ya da günlük tutma… Yazmanın pek çok farklı yolu vardır. Duyguları açığa vuran katartik yazma danışanlara ödev olarak verilebilir.

31 Sosyal Desteği Organize Etmek (Doka ve Neimeyer, 2012);
İnsanlarla yeniden iletişime geçmek isteyen, yasın erken dönemlerindeki ergen ve yetişkinler için uygun bir tekniktir.

32 Sosyal Desteği Organize Etmek (Doka ve Neimeyer, 2012);
Destek: Evle ilgili işler, tamirat, yemek yapma, banka işleri, teknolojiyle ilgili açmazlar gibi konularda destek verebilecek potansiyel kişiler. Dinlemek: Eleştirel olmayan, kendi önerilerini dayatmayan ve vaaz verme merakından uzak iyi dinleyiciler. Değişiklik: Birlikte yürüyüşe çıkmak, alışverişe gitmek veya tavla oynamak gibi küçük eğlenceli değişikliklere eşlik edebilecek kişiler. Bir de uzak durulacaklar var…

33 Metaforun Danışanın Gözünde Canlandırılması;
Yapılandırmacı yaklaşım tarafından bu tekniğin, kaybı anlamlandırma aşamasında kullanılması önerilmektedir. Metaforun değiştirilmesi sürecinde danışana eşlik etmek anlam yaratma sürecine katkıda bulunur. Ayrıca metaforların kullanılması daha çok akılda kalan ve hayata aktarılabilen oturumlarla ilişkilendirilmektedir.

34 Metaforun Danışanın Gözünde Canlandırılması;
“Arkadaşlarıma yakın olmak istiyorum ama sanki aramızda bizi ayıran camdan bir duvar varmış gibi hissediyorum” Psikolojik Danışman: “Bu camdan duvar, senin ilişkilerinde nerede duruyor? Nasıl görünüyor? Sana ne kadar yakın?”

35 Grupla Psikolojik Danışma;
Koşullar; uzmanlık, deneyim, özgünlük Grubun formatı, amaçları, üyeleri, üyelerin nasıl seçileceği, grubun yeri ve zamanı ve grubun değerlendirilmesi.

36 Grupla Psikolojik Danışma;
Ne tür bir grup tasarlıyorum? (psiko-eğitim, sosyal destek, psikolojik danışma, psikoterapi) Gruba tek başıma mı liderlik edeceğim yoksa iki lider mi olacak? Dikkate almam gereken özel konular nelerdir? Grubun amaçları nelerdir?

37 Grupla Psikolojik Danışma;
Grubun nasıl bir formatı ve yapısı olacak? (açık-kapalı, dayandığı yaklaşım, yer ve zaman gibi) Üyeler nasıl seçilecek? Üyeler gruba nasıl adapte edilecek? Temel grup kuralları neler olacak? Grup sürecini ve etkililiğini nasıl değerlendireceğim?

38 Grupla Psikolojik Danışma;
Homojen olması Kaybın üzerinden geçen süreye dikkat Gruba katılabilmek için olması gereken 6 hafta – 6-12 ay Üyelerin beklentileri ve grubun amaçları Zorlayıcı davranışlar (benim kaybım daha büyük, tavsiye, etkin katılmama)

39 SONUÇ Yas ölüm biçimi, yas tutan bireyin kişisel özellikleri, sosyal ve kültürel faktörler gibi onlarca değişkenden etkilenmektedir. Travma ile bir arada ele alındığında durum daha da karmaşıklaşmaktadır. Yas danışmanlığı uzmanlar tarafından yapılmalıdır. Gerekli olduğu zaman disiplinler arası işbirliği son derece önemlidir.

40 TEŞEKKÜRLER