Fiiller çatı bakımından ikiye ayrılarak incelenir.

... konulu sunumlar: "Fiiller çatı bakımından ikiye ayrılarak incelenir."— Sunum transkripti:

1 Fiiller çatı bakımından ikiye ayrılarak incelenir.
FİİL ÇATISI x A)Öznesine Göre Etken Fiil Edilgen Fiil İşteş Fiil Dönüşlü Fiil B)Nesnesine Göre Geçişli Fiil Geçişsiz Fiil Oldurgan Fiil Ettirgen Fiil Fiillerin, özne ve nesnelerine göre almış oldukları durumlara, gösterdikleri özelliklere çatı denir. Fiiller çatı bakımından ikiye ayrılarak incelenir.

2 A)Öznesine Göre Fiiller
x A)Öznesine Göre Fiiller 1)Etken Fiil Gerçek öznesi olan fiillerdir. Bu fiillerde özne işi yapan ya da olan durumundadır. Annesi, bahçedeki ağacın altında oturuyordu. cümlesinde özne(annesi) , işi(oturma eylemi) yapan durumundadır. Bu fiillerde özne, cümlede bir söz ya da söz öbeği olarak bulunabileceği gibi cümledeki eylemde de gizli olabilir, yani cümledeki özne gizli olarak kullanılabilir. Bu tarz cümleler de etkendir. ” Bu konuyu çok iyi anladım. “ cümlesinde özne, bir öğe olarak cümlenin içine girmemiş; gizli olarak kullanılmıştır. Bu durumda da cümlenin eylemi etken çatılıdır.

3 x ***NOT: Etken fiiller nesne-yüklem ilişkisine göre geçişli ya da geçişsiz olarak kullanılabilir. Bu etken eylemin nesne alıp almamasına bağlı olarak değişir. Hafta sonları bir çok insan sahilde balık tutardı. cümlesinde “tutardı” fiili etkendir, çünkü işi yapan gerçek bir özne(bir çok insan) vardır. Bazı günler arkadaşlarla Gülhane’ ye giderdik. cümlesi öznesine göre etken bir fiildir. “Gitmek” gerçekleştiren gerçek bir özne(biz) vardır. 2)Edilgen Fiil Gerçek öznesi olmayan fiillerdir. Evet, bu fiillerde özne vardır, ama bu özne yüklemde bildirilen işi yapan değildir. Daha çok bu işten etkilenen durumundadır. Bu nedenle bu özneye sözde özne denir.

4 x Etken Fiil “Ahmet bugün sınıftan atıldı. “
cümlesinde “atıldı” eylemini gerçekleştiren özne yoktur. Halbuki “atmak” eylemini gerçekleştiren bir özne olmalı; ama bu cümlede verilmemiş. Onun yerine “atma” eyleminden etkilenen, işin üzerinde yapıldığı unsur “Ahmet” geçici olarak özne görevini üstlenmiştir. İşte gerçekte özne olmadığı halde özne görevini üstlenen bu unsur yukarıda söylendiği gibi sözde öznedir. ***NOT: Edilgen fiiller etken fiillere getirilen “ –ıl, -il, -ul, -ül; -ın, -in, -un, -ün” fiilden fiil yapım ekleriyle oluşur. Bu nedenle edilgen fiiller etken fiillerle hiçbir zaman karıştırılamaz. Ayrıca etken fiillerin gerçek öznesi vardır; edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır. Etken Fiil Kırdı Anlattı Duydu Edilgen Fiil Kır-ıl-dı Anlat-ıl-tı Duy-ul-du Bul-un-du Boya-n-dı Buldu Boyadı

5 x ***NOT: Bir cümlede eylemin edilgen olup olmadığını anlamak için o cümleye öznenin “tarafından” sözüyle getirilip getirilmediğine bakmak pratik bir yoldur. Öznenin, tarafından sözüyle getirildiği bütün cümlelerin eylemi edilgen çatılıdır. Ders anlatıldı. cümlesinde “anlatma” eylemini yapan söylenmemiş, bunun yerine “ders” özne olarak kullanılmıştır. Biz bu cümleye esas özneyi “tarafından” sözüyle getirebiliriz. “Ders öğretmen tarafından anlatıldı. “ Demek ki bu cümlenin eylemi edilgen çatılıdır. Ev polislerce arandı. cümlesi de edilgen çatılıdır. Çünkü arama eylemini yapan “polis”tir; ama aranma eyleminden etkilenen “ev” dir ve bu cümlede sözde özne görevindedir. ***NOT: O halde şunu söyleyebiliriz: Özne ister cümlede tarafından sözüyle bulunsun, isterse tarafından sözüyle cümleye getirilebilsin, fark etmez. Bu durumda fiil edilgendir.

6 x Aşağıdaki cümlelerin hepsinin yüklemi edilgen çatılıdır.
“Kapı biraz sonra açıldı.” “Dışarıda çocuk sesleri duyuldu.” “Ev, hırsızlar tarafından soyuldu.” “Mektuplar postahaneye verildi.” ***NOT: Edilgen fiiller nesne-yüklem ilişkisi bakımından geçişsiz özellik göstermektedir. Çünkü etken fiildeki nesne, eylem edilgen hale getirildiğinden özne görevini üstlenir. “Cam kırdı.” cümlesindeki “kırdı” fiili etkendir ve “cam” sözcüğü de nesne görevin dedir. Bu cümle edilgen hale getirildiğinde; “Cam kır-ıl-dı.” ***NOT: Edilgen fiillerde nesne gibi görünen unsur daima sözde öznedir.

7 x 3)Dönüşlü Fiil Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa yani özne hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenense bu anlamı veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere “ –l-” ve “ –n-” ekleri getirilerek yapılır. Tarağı eline alıp bir süre tarandı. cümlesinde tarama işini yapan öznenin kendisidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür. Çocuğun saçları annesi tarafından tarandı. cümlesinde ise “çocuğun saçları” özne yapan ise “anne” dir. Bundan dolayı fiil edilgendir.

8 x ***NOT: Dönüşlü fiillerle edilgen fiiller “ –l-” ve “-n-” ekleri aldığı için karıştırılabilir. Bu karışıklığı önlemek için cümlenin öznesine bakmak gerekir. Çünkü edilgen fiillerin sözde öznesi, dönüşlü fiillerin ise gerçek öznesi vardır. Bakkaldan ekmek alındı. Kardeşim bu sözlerinizden çok alındı. Birinci cümlede “ alındı” fiili edilgendir. Çünkü alma eylemini yapan gerçek özne yoktur, eylem başkası tarafından yapılmıştır; ama onun yerine “ ekmek” sözcüğü özne görevini üstlenmiştir. İkinci cümlede ise alma eylemini yapan ve eylemden etkilenen gerçek özne(kardeşim) vardır.

9 x 4)İşteş Fiil Eylemin birden fazla özne tarafından yapıldığını anlatan fiillerdir. Fiillere getirilen “-ş-, -iş-, -ış-, -uş-, -üş-” ekleriyle oluşturulur. Bu konuyu Mehmet’le de görüş. cümlesinin yükleminde olduğu gibi. Karşılıklı Yapılma bak-ış-tı gör-üş-müş bul-uş-muş Birlikte Yapılma ağla-ş-tık koş-uş-tular gül-üş-tünüz ***NOT: Bir fiilin işteşliği şahıs ekleriyle ilgilidir. İşteş fiil tek bir özne tarafından yapılmayan fiildir.

10 x Arabaya zor da olsa yetiştik.
cümlesindeki “ yetişti” fiilinin işteş olup olmadığını bu fiilin bir özne tarafından yapılıp yapılmaması ile öğrenebiliriz. “Yetişme” eylemini bir özne, yani bir kişi de gerçekleştirebilir. “Arabaya yetiştim. ” denilebilir. Bu fiil bir özne tarafından gerçekleştirilebildiğinden işteş değildir. ***NOT: Bazı fiiller “ –ş-” eki almadığı halde işteşlik anlamı taşır. Onunla üç yıl önce tanışmıştık. ***NOT: Nitelik bildiren bazı oluş fiilleri işteş değildir. (Nasırlaşmak, iyileşmek, güzelleşmek...vb)

11 x B)Nesnesine Göre Fiiller 1)Geçişli Fiil
Eylemin gerçekleşmesi için nesneye ihtiyaç duyulan, yani nesne alabilen fiillere geçişli fiiller denir. Sadece fiil konusunda gördüğümüz kılış fiilleri nesne alır: Okumak, sevmek, görmek, bilmek, yazmak, kazmak, seçmek, almak... Nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir. Öznenin bazen bir eylemi yapabilmek için nesneye ihtiyaç duyduğunu hatırlayacaksınız. Böyle cümlelerde eylemin gerçekleşebilmesi, bir nesnenin varlığına bağlıdır. Yani nesne olmadan eylem gerçekleşmez. İşte böyle fiillere geçişli fiil denir. Ödevlerimi okuldan gelir gelmez yaptım. cümlesinde “yaptım” eyleminin gerçekleşmesi için mutlaka bir nesneye ihtiyaç vardır. Yoksa eylem gerçekleşemez. Bu cümlenin yüklemi olarak kullanılan “yaptım” fiili geçişlidir.

12 x Annem bize zeytinyağlı börek hazırlamış.
cümlesinde “hazırlamış” eylemini olması için hazırlanacak nesneye ihtiyaç vardır. Bu cümlede nesne zeytinyağlı börek sözü olduğuna göre bu cümlenin yüklemi geçişli fiildir. ***NOT: Eylemin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnenin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmamış olabilir. Son şarkısını çok beğendim. ====) geçişli fiil nesne fiil Yıllarca bekledik. (Kimi bekledik? -Onu) ====) geçişli fiil fiil ***NOT: Bir fiil geçişli ise başına onu kelimesini getirebiliriz. (onu) sormak (onu) duymak (onu)anlamak

13 x 2)Geçişsiz Fiil Nesne gerektirmeyen, nesne olmadan da kullanılabilen yani nesneye ihtiyaç duymayan fiillere geçişsiz fiiller denir. Fiiller konusundaki durum ve oluş fiilleri geçişsizdir. Çünkü bu eylemlerin gerçekleşmesi bir nesneyi gerektirmez. ÖR: gülmek, ağlamak, gelmek, ölmek, düşmek, oturmak, sararmak, kızarmak...vb Tatilimizi geçirmek için bu yaz köye gideceğiz. cümlesinde gitmek eyleminin yapılması bir nesneye bağlı değildir. Zaten yükleme sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap veren bir öğe yani bir yani nesne bulunamadığından altı çizili fiil geçişsizdir. ***NOT: Bir eylemin geçişli ya da geçişsiz olduğunu öğrenmek için önce cümlenin öznesi bulunmalı, daha sonra da nesne aranmalıdır. Özneyi bulmadan nesneyi ararsak yanılabiliriz.

14 x Bugün başı ağrımış. cümlesini nesne-yüklem bakımından incelediğimizde özneyi bulmadan yükleme “Neyi ağrımış? “ sorusunu yöneltirsek yanılıp “başı” sözcüğüne nesne diyerek, “ağrımış” fiilini geçişli kabul ederiz. Oysa bu fiil geçişli değildir. Bu cümlede “başı” kelimesi nesne değil, özne görevindedir. Yükleme “ağrıyan ne? “ sorusunu sorduğumuzda sesi cevabını alırız ki bu da öznedir. Kapı zili uzun uzun çaldı. ====) Neyi çaldı? Cevap olmuyor. Nesne yok. fiil Geçişsiz Fiil Çocuk tezgahtaki elmaları aldı. ====) Geçişli fiil nesne fiil

15 x 3)Oldurgan Fiil Geçişsiz çatıda iken ek yardımıyla (-t, -r, -tır, -dır...) geçişli duruma getirilen fiillerdir. Çocuğu zor da olsa uyuttum. cümlesinin yüklemi oldurgan bir fiildir. “Uyumak” fiiline “ne, neyi, kimi” sorularını sorduğumuzda herhangi bir cevap alamıyorduk. Ama “uyutmak” kelimesine bu sorulardan birini sorduğumuzda cevap alabiliyoruz. İşte “uyumak” fiili geçişsizken “-t” ekiyle geçişli hale gelmiştir. Buna oldurganlık diyoruz. -t -r -tır Geçişsiz Fiil + = Oldurgan Fiil gülmek dır = gül-dür-mek ağlamak t = ağla-t-mak pişmek ır = piş-ir-mek

16 x Çorbayı pişirdi.(-ir) Çorba pişti. (Geçişsiz) ==) Oldurgan
Nesne ==) Oldurgan Sınıftaki öğrencileri uyuttu.(-t) ==)Oldurgan Seyircileri güldürdü. (-tır) Çorba pişti. (Geçişsiz) Özne Sınıftaki öğrenciler uyudu.(Geçişsiz) Seyirciler kahkahayla güldü.(Geçişsiz)

17 x 4)Ettirgen Fiil Geçişli fiillere “-t, -r, -tır” ekleri getirilerek geçişlilik derecelerinin arttırıldığı fiillerdir. Bu fiiller “-t, -r, -tır” eklerinden önce de sonra da nesne alırlar. Evin kapısını kırdırdı. cümlesinin yüklemi ettirgen bir fiildir. Çünkü “neyi” sorusuna cevap vermektedir. Bu fiilin ilk şekli de (kırmak)geçişlidir, yukarıda söylediğimiz eklerden biriyle oluşmuş olan yeni şekli de (kırdırmak) geçişlidir. “Kırmak” fiilinin “kırdırmak” şeklindeki bu kullanımına ettirgenlik denir. -t -r -tır + = Ettirgen Fiil Geçişli Fiil duy r = duy-ur-mak al t = al-dır-mak oku dır = oku-t-mak

18 x Kitapları rafa dizdi. ===) Geçişli
nesne fiil Kitapları rafa dizdirdi. (-tır) ===) Ettirgen nesne fiil Ali yazdı. (Onu getirilebilir.) ===) Geçişli fiil Ali yazdırdı. ===) Ettirgen ***NOT: Ettirgen fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır. ***NOT: “-t, -r, -tır” ekleri geçişli fiillere birden fazla getirilirse “katmerli ettirgen” olur. okudu. (Geçişli) ===) 1.DERCEDEN GEÇİŞLİ okuttu.(Ettirgen) ===) 2. DERCEDEN GEÇİŞLİ okutturdu.(Katmerli Ettirgen) ===) 3. DERCEDEN GEÇİŞLİ

19 x Aslında ettirgen fiilleri nesne-yüklem ilişkisi içinde değil de özne-yüklem ilişkisi içinde incelemek gerekir. Çünkü ettirgen fiillerde nesne bakımından hiçbir değişiklik olmuyor. Kapıyı açtı. Kapıyı aç-tır-dı. Kapıyı aç-tır-t-tı. cümlesinde nesnede (kapıyı) herhangi bir değişiklik olmamıştır.değişiklik özne ile ilgilidir. Daha doğrusu öznenin yapılışıyla ilgilidir. Bu tür fiillerde öznede yapılış yönüyle farklılıklar olur.