RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER

... konulu sunumlar: "RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER"— Sunum transkripti:

1 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER
İSAG İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ SEMİNERİ RADYASYONUN ETKİLERİ VE RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL PRENSİPLER 1 Şubat 2015 Ankara Prof. Dr. Doğan Bor Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Fizik Mühendisliği Nükleer Fizik Anabilim Dalı

2 RADYASYON

3 Bir kaynaktan salınan enerjidir
İYONLAŞTIRICI RADYASYON NEDİR? Bir kaynaktan salınan enerjidir Nötron salınımı Yüksüz Beta Salınımı - Yüklü Alfa Salınımı + yüklü X-Işınları Yüksüz Gama salınımı Yüksüz

4 RADYASYONUN ÖZELLİKLERİ ?
α Işınları Radyasyonun tipi β Işınları γ Işınları Radyasyonun şiddeti Düşük Yüksek Düşük Radyasyonun enerjisi Yüksek

5 RADYASYONUN ETKİSİ Radyasyon ışınlaması
Radyasyonun havada iyonlaştırma (elektronları atomdan koparma) gücü

6 RADYASYONUN ETKİSİ Radyasyon dozu Madde de
(insan dokusu veya organında) soğurulan enerji miktarı

7 FARKLI RADYASYON IŞINLANMALARI
Vücut dışı Işınlamalar Vücut içi Işınlamalar Radyasyon bulaşıklığı (Kontaminasyon) α + + α γ - - + - - β - + - β + - + - γ,x - + + - + - + - - + - + -

8 KİŞİLERİN RADYASYONDAN ETKİLENMESİ
Doğal kaynaklar İnsan yapımı kaynaklar Radyasyon kazaları

9 10 adet muz Kol röntgen incelemesi
7000 Radyoaktif atom 10 adet muz Kol röntgen incelemesi

10 YAPAY RADYASYON Nükleer santraller ve silahlar
Medikal ve endüstride kullanılan kaynaklar (X-ışın tüpleri, yapay radyoaktif maddeler vs.) Yapay radyasyon kaynaklarından maruz kalınan yıllık ortalama dozun oransal değerleri

11 TIP VE ENDÜSTRİDE KULLANILAN KAYNAKLAR
Radyoaktif madde içeren kaynaklar (Cs-137, Am-241, vs ) X-ışını üreten cihazlar

12 RADYASYONUN ETKİLERİ Radyasyonun düşük doz etkileri :
Kanser Genetik Etkiler Radyasyonun düşük doz etkileri : Radyasyonun yüksek doz etkileri : Lens ve Deri Hasarları, kısırlık vs. Etki Deterministik Etkiler Stokastik Etkiler Radyasyon Dozu

13 RADYASYONUN DETERMİNİSTİK ETKİLERİ
Gözde opasite kaybı ve katarak Geçici ya da kalıcı kısırlık Deride yaralanmalar Kan tablosunda değişim Saç dökülmesi …………………… Merkezi sinir sisteminin çökmesi Ölüm Etkinin Şiddeti Doz Eşik

14 Mutasyon onarılabilir
HÜCRE IŞINLANMASI SONRASI Mutasyon onarılabilir Hücre ölümü Canlı ama mutasyon var DNA Mutasyonu KANSER!!

15 DÜŞÜK SEVİYEDE RADYASYONUN ETKİLERİ
STOKASTİK ETKİLER Kanser oluşumu Kulucka devri (1-30 yıl) Kanserin gözlenme ihtimali dozla doğrusal orantılı olarak artacak Eşik değeri yok Dozun sınırlanması zararı azaltmak Hücre ile etkileşen tek bir radyasyon bile kanseri başlatabilir !!

16 KANSER RİSKLERİ Hayat sürecinde radyasyon dışındaki nedenlerle kanser teşhisi konulma riski: % 40 Hayat sürecinde radyasyon dışındaki nedenlerle ölümle sonuçlanan kanser riski: % Hayat sürecinde radyasyona bağlı ölümcül kanser riski: % 0.5-2 % / 1Sv Lösemi : % / 1 Sv

17 1 MİLYON KİŞİDE KANSERE YAKALANMA RİSKLERİ
Tek film göğüs incelemesi (0.05 mSv) 2.5 Beyin BT incelemesi (2 mSv) 100 Pelvis Tomografisi (10 mSv) Girişimsel İnceleme (50 mSv) Doğal Background (3mSv) Diğer nedenler

18 YAŞAMIN DİĞER RİSKLERİ
(Milyonda bir ölüm) 40 Yemek kaşığı tereyağı 100 adet kömürde pişmiş biftek 1.5 tane sigara içmek Araba ile 500 km yapmak Uçak ile 2000 km seyahat etmek 0.02 mSv radyasyon dozuna maruz kalmak

19 IŞINLAMALAR Doğal ve planlı ışınlamalar Tehlike durum ışınlamaları
Toplum Mesleki ışınlamalar Medikal ışınlamalar Tehlike durum ışınlamaları Toplum Acil durum çalışanları

20 IŞILAMA KATEGORİLERİ VE TOPLAM ETKİN DOZ ORANLARI
NCRP 2006

21 RADYASYON KULLANIMI ARTIYOR !
Tüm kaynaklar nedeni ile toplum ışınlaması 2006 1982 Medikal ışınlama: 0,54 mSv/Kişi Toplam ışınlamalar 3,6 mSv/Kişi Medikal ışınlama: 3.0 mSv/Kişi Toplam ışınlamalar 6.2 mSv/Kişi NCRP 2006

22 RADYOLOJİK İNCELEMELER
Radyasyon Dozu Risk Girişimsel İncelemeler Hekim Dozu Hasta Dozu Tomografi Hasta Dozu Hekim Dozu Floroskopi Hasta Dozu Hasta Dozu Mamografi Hasta Dozu Radyolojik

23 RADYASYONUN DETERMİNİSTİK ETKİLERİ
Gironet et al, 1998, Ann Dermatol Venerol, 125, Wagner et al, 1999, Radiology, 213,

24 RADYASYON KAZALARI ! İstenmeyen ışınlamalar

25 RADYASYON KAZALARI Kaza nedeni Kazalar Ölümler Yaralılar
Nükleer reaktör kazaları 11 31 Askeri reaktör kazaları 8 33 179 Güç reaktörlerinde ki kazalar 2 255 Kritik reaktör kazaları 27 17 51 Araştırma reaktörlerindeki kritik kazalar 4 5 Hızlandırıcı kazaları 14 16 Radyoaktif maddelerin kaza sonucu yayılması 1 Radyoaktif maddelerin kazara vücuda girmesi 10 12 79 Işınlayıcı kazaları 24 Tıpta radyoterapi kazaları 70 228 Tıpta X-ışın kazaları 7 19 Robert Johnston 2011

26 RADYASYON KAZALARI Kaza nedeni Kazalar Ölümler Yaralılar
Sahipsiz kaynak kazası 28 31 104 Sahipsiz kaynakların yayılma kazaları 2 6 24 Radyografi kazası 64 1 79 Kaynakdan ışınlanma kazası 42 5 65 X-ışın kazası 51 62 Radyasyon kazası (belirlenemeyen neden) 44 3 93 Kişilerin saldırı amacı ile ışınlanması 9 4 81 Suça bağlı eylem (nedeni belirlenemeyen) 12 Kişileri kendi kendini bilere ışınlaması Çalınmış kaynaklar nedeni ile ışınlama 8 7 17 Nükleer silah testlerindeki kazalar 193 TOPLAM 399 236 1628 Nükleer silahların saldırı amacı ile kullanılması 195000 161000

27 HİROŞİMA ve NAGASAKİ BOMBALARI
Nüfus: 1945 sonunda, patlama, ısı, ölümcül doz alarak ölen insan sayısı: NAGASAKİ Nüfus: 1945 sonunda, patlama, ısı, ölümcül doz alarak ölen insan sayısı :

28 RADYASYONA BAĞLI KANSER ÖLÜMLERİ (1950-2000)
Toplam insan sayısı Takibe alınan) Toplam ölümler (Doğal nedenlerle) Kanser ölümleri Radyasyona bağlı kanser ölümleri Toplam lösemi Radyasyona bağlı Lösemi

29 ÇERNOBİL KAZASI

30 ÇERNOBİL KAZASININ SONUÇLARI
Toplam 237 reaktör işçisi hastanelik oldu 50 kişi radyasyonun akut etkileri sonunda öldü 134 akut radyasyon sendromu gözlendi Taranan 18 milyon dan kişide tiroit kanseri tespit edildi (en fazla çocuklarda) Tiroit kanserini neden olduğu ölü sayısı 15 (2011), tedavide %98 başarı Lösemi de artış yok ANCAK: 350 bin kişi göçe maruz kaldı Depresyon,akıl hastalıkları,artış var den fazla gereksiz kürtaj Sadece yüksek doz alan bazı temizlik işçilerinde lösemide artış var Geleceğe dönük tahmin: Taranan insan / 4000 kişi radyasyonun neden olduğu kanserden ölecek ANCAK : Doğal nedenlerle kanser den ölecek insan sayısı UNSCEAR 2005

31 RADYASYON KAZALARI Endüstriyel uygulamalar
Bir hızlandırıcı tesisinde ki kaza sonucu yaralanma Radyoaktif kaynak ışınlaması soncu deri yanıkları

32 RADYASYON KAZALARI Medikal uygulamalar 3 hafta sonra 6.5 ay sonra
Cerrahi tedavi

33 RADYASYONDAN KORUNMANIN
TEMEL FELSEFESİ Uygulamaların haklı bir gerekçesinin olması – Justification Uygulamaların optimizasyonu (ALARA) Stokastik etki olasılıklarının minimuma indirilmesi Deterministik sınırların altında kalınması Uygulamalar için etkin ve eşdeğer doz sınırları Radyasyon çalışanlarının ışınlanması Toplumun ışınlanması Stajyer ve öğrencilerin ışınlanmaları Hamilelerin ışınlanması

34 RADYASYONDAN KORUNMANIN
TEMEL FELSEFESİ IŞINLAMALAR Toplumun ışınlaması Mesleki ışınlamalar Tanı amaçlın medikal ışınlamalar Doz sınırlamaları Uygulamaların : Gerekçesi Optimizasyonu Referans doz seviyeleri

35 RADYASYONDAN KORUNMA Radyasyondan Korunanlar Toplum Çevre
Medikal incelemelerde ışınlanan hastalar Radyasyonla çalışanlar ve kullanıcılar

36 RADYASYONDAN KORUNMA Korunmadan Sorumlular
Yasal düzenlemelerin yapılması Lisanslama ve akreditasyon Rutin uygulamalar Resmi kurumlar Radyasyondan korunma uzmanları İş sağlığı ve güvenli uzmanları

37 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL
PRATİK UYGULAMALAR 1- Radyasyon kaynağından mümkün olduğu kadar uzakta durunuz Mesafenin 2 kat artması durumunda ışınlama şiddeti 4 kat azalacaktır

38 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL
PRATİK UYGULAMALAR 2- Radyasyondan ışınlama süresini minimum yapınız 1 Dakika 500 2 Dakika 1000 5 Dakika 2500

39 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL
PRATİK UYGULAMALAR 3- Koruyucu zırhlama kullanınız Kurşun ya da beton paravan kullanınız Koruyucu donanımları kullanınız

40 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL
PRATİK UYGULAMALAR 3- Koruyucu zırhlama kullanınız Radyasyon demetinin boyutlarını ışınlama alanına uygun olarak ayarlayınız

41 RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL
PRATİK UYGULAMALAR Açık radyoaktif kaynaklarla çalışırken ; Bu maddeleri solumayınız Vücudunuza ve yiyecek ve içeceklerinize bulaştırmayınız Diğer korunma kurallarına uyunuz

42 RADYASYON KORUNMASINDA
TEMEL UNSURLAR Lisanslama Personel ve alan radyasyon ölçümleri

43

44 Teşekkürler