İnsan Davranışının Biyolojik Temelleri

... konulu sunumlar: "İnsan Davranışının Biyolojik Temelleri"— Sunum transkripti:

1 İnsan Davranışının Biyolojik Temelleri
Yrd. Doç. Dr. Duygu GÜR ERDOĞAN

2 Davranışta Biyolojik Yapının Rolü
Canlılar bir beden ve bir de psikolojik özelliklerden oluşur. Yüzyıllar boyunca, psikolojik özelliklerle bedenin nasıl bir ilişki içinde olduğu da düşünülmüştü. Felsefe içinde buna "beden/zihin sorunu" denmişti. Bu ilişkiyi açıklamak üzere ortaya farklı görüş ve kuramlar atıldı. Daha sonra, tıp doktorları, biyolog ve fizyologlar bu farklı görüşlerin hangisinin geçerli olduğunu belirlemek için bilimsel çalışmalar yaptı.

3 Beden ve zihinden sadece biri vardır. Bu, "Tekçi Görüş"tür.
Tekçi görüşe sahip olup sadece bedenin var olduğu düşünülebilir. Bu görüşe "Maddecilik" denir. Maddecilere göre, zihin bedenin bir ürünüdür. Düşünelim: Eğer ortada sadece beden varsa, nasıl oluyor da birimiz bir davranışı tehdit olarak algılıyor, diğerimiz aynı davranışı olumlu eleştiri olarak kabul ediyoruz?

4 Tekçi görüşe sahip olup sadece zihnin var olduğu düşünülebilir
Tekçi görüşe sahip olup sadece zihnin var olduğu düşünülebilir. Bu görüşe "Panpsişizm" denir. Panpsişistlere göre gerçek olan zihindir; gerçeği zihin yaratır. Panpsişizm metafizik bir açıklamadır. Bu görüşün karşısında olanlar, biraz da espriyle şöyle der: "Sizi, önünüzdeki duvarı zihnen reddetmeye ve onu geçerek yandaki bahçeye ulaşmaya davet ediyoruz."

5 Beden ve zihnin ikisi de vardır: Bu, "İkici Görüş"tür.
ikici görüşe sahip olup beden ve zihnin birbirinden bağımsız olduğu düşünülebilir. Bu görüşe "Psikofizik Paralelcilik" denir. Düşünelim: Doktorların tedavi için verdiği ilaçlar bedenimizi etkilemekte. Ancak özellikle psikiyatride kullanılan ilaçlar bilişsel süreçleri ve duyguları da etkiler. Psikiyatrik bozuklukların tedavisi işte bu ilaçlarla yapılır. Bedeni (örneğin beyin biyokimyasını) etkileyen ilaçlar karamsarlık, olaylara ilgisizlik, yaşama sevincinin kaybı (çökkünlük belirtileri) gibi zihinsel durumları da etkiliyorsa psikofizik paralelci görüşün doğru olması mümkün müdür?

6 İkici görüşe sahip olup beden ve zihnin birbiriyle etkileştiği düşünülebilir. Bu görüşe "Psikofizik Etkileşimselcilik" denir. Yapılan bilimsel çalışmalar büyük çapta bu görüşü desteklemekte, çağdaş bilimde zihnin bedeni, bedenin de zihni etkilediği kabul edilmektedir. Ünlü bilim kişisi W. B. Weiskopf (Vayskopf) şöyle demektedir: "Düşünme ve bellek gibi karmaşık konulara iki ayrı yönden yaklaşılmaktadır. Bunlardan birinde sinir sisteminin fiziği, kimyası ve biyolojisini inceleyen nörofizyoloji yöntemleri kullanılmaktadır. Diğerinde ise psikoloji yöntemleri kullanılmaktadır. Bu durum, aynı noktaya varmak için iki ayrı yönden tünel açmaya benziyor."

7 DAVRANIŞIN NÖROBİYOLOJİK TEMELLERİ
Davranışın nörobiyoloijk temellerini anlamak adına, psikobiyoloji, nörosikolog ve nörolog gibi terimlerin incelenmesi gerekir. Psikobiyoloji, davranışın düzenlenmesinde ve gerçekleşmesinde fizyolojinin ve anatominin rolünü inceler. Psikobiyoloji, cinsel üremede hormonların rolü; açlık üzerinde şekerin etkisi; hormon salınımı ile stres arasındaki ilişkinin incelenmesi gibi konularla ilgilenir. Psikobiyoloji, nöroloji (sinir bilim) alanından beslenir

8 Nöroloji alanından elde edilen bilgiler ve bulgular, psikobiyolojiye yön verir. Nöroloji, alanında bilimsel çalışmalar yapan ve bu alandaki çeşitli hastalıkların tanısına ve tedavisine yön veren meslek elemanlarına nörolog denilmektedir.

9 Davranış üzerinde, beynin işlevlerinin davranışa etkilerini inceleyen psikologlar ise nöropsikolog (sinir psikoloğu) olarak isimlendirilirler. Nörologlar, sinir siteminin çalışması, hastalıkları ve tedavisi gibi konularda organik düzeyde çalışmalar yaparken, nöropsikologlar ise beynin ve işlevlerinin davranışlar üzerindeki etkileriyle ilgilenirler.

10 Davranışta Genetiğin Rolü İNSAN DAVRANIŞININ KALITSAL TEMELİ: GENLER
İnsan vücudunun en küçük yapı taşı, hücredir. İnsan bedeni, milyarlarca hücrenin bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Hücrenin iki önemli bölümü vardır. Bu bölümler, sitoplazma ve çekirdektir. Çekirdekte, çekirdekçik ve kromatin bulunur. Kromatin, DNA (deoksiribo-nükleik asit) ve buna bağlı proteinlerden oluşmuştur.

11 Kromatin, hücre bölünmesi sırasında kısa, kalın büküntülü iplikler haline gelir. Bu büküntülü ipliklere kromozom denir. Kromozomlar, kalıtsal özellikleri bir hücreden bir başka hücreye geçirirler. Bir kromozomun içerisinde milyonlarca gen bulunmaktadır. Kalıtsal özellikler, gen ismi verilen bu yapılar tarafından belirlenir. Gen, deoksiribo-nükleik asitten oluşur (DNA). Genler, hücrelerin işlevlerini kontrol ederler.

12

13 Canlılar dünyaya bir genetik yapıya sahip olarak gelirler
Canlılar dünyaya bir genetik yapıya sahip olarak gelirler. Bu genetik yapı canlının kalıtımsal özelliklerini oluşturur. Psikoloji biliminde kalıtım yoluyla edinilen özelliklere "doğuştan donanım" denir.

14 İnsanlar arasında bireysel farklılıklar vardır
İnsanlar arasında bireysel farklılıklar vardır. Örneğin aynı anne ve babanın çocukları olmalarına rağmen, kardeşler göz rengi, boy ve kişilik özellikleri gibi pek çok özellik açısından birbirlerinden farklıdırlar. Çünkü bu çocukların her biri belirli genlerin bir araya gelmesiyle oluşmuşlardır.

15 İnsanlar, kadın üreme hücresi (yumurtanın) ve erkek üreme hücresinin (spermin) bir araya gelip döllenmesiyle oluşur. Döllenmiş hücreye zigot adı verilir. Her bir zigot, 23 çift kromozom içerir. Kadınlar iki X kromozomuna, erkekler ise bir X bir de Y kromozomuna sahiptir. 23 kromozom, bir araya gelerek 8 milyon olasılıklı sonuçların oluşmasına aracılık etmektedirler. Kromozomlar çift olduğu için toplamda 64 trilyon (8 milyon x 8 milyon) olasılık bulunmaktadır. Altmış dört trilyonluk olasılık, insanlar arasındaki farklılıkları açıklamaktadır.

16 İnsanların davranışlarını gen temelinde açıklarken karşımıza genotip ve fenotip olmak üzere iki önemli kavram çıkar. Bu iki kavramın temeli gen ve çevre kavramlarına dayanmaktadır. Genler, insanların vücut yapılarının nasıl şekilleneceğine ilişkin seçenekler sunmaktadır. Çevre ise, genlerin sunduğu seçenekleri yaşama geçirmekten sorumludur. Döllenme sonucunda organizmanın genetik yapısının nasıl şekilleneceğini ifade eden kavram ise, genotiptir. Fenotip ise, hem genlerin hem de çevrenin etkileşimi sonucu gerçekleşen gözlemlenebilir fiziksel özellikleri ifade eder.

17 Bazı özellikler olgunlaşma süreci içinde, yavru dünyaya geldikten çok sonra da ortaya çıkabilir. Örneğin, yürüme kalıtımsal yönü çok ağır basan bir özelliktir. Ancak bebek yürümeye genelde bir yaşı civarında başlar. Yavru kedi doğar doğmaz fare tutmaz, kuş da hemen yuva kuramaz. Bu davranışlar belirli bir gelişim döneminde ortaya çıkar.

18 İnsanın, örneğin göz ve saç rengi, saçının düz veya kıvırcık olması genetik olarak belirlenir. Ancak insan davranışlarında çevrenin yani “edinilmiş donanım”ın da rolü vardır. Bazı davranışlar ise hemen tümüyle çevresel etkiler altında belirlenir.

19 İnsan Davranışının Nörolojik Temeli : Sinir Sistemi
Genlerin gelişimi ve işlevde bulunması sinir sistemi aracılığıyla gerçekleşmektedir. Sinir sistemi pek çok psikolojik aktivite için önemli bir iletişim ağı anlamına gelmektedir. Sinir sistemi aracılığıyla dış dünyadan çeşitli bilgiler alınır, değerlendirilir ve sonuçta çevreye uyum sağlayıcı düşünceler ve davranışlar ortaya çıkar. Nefes alma, bir çiçeği koklama, düşünme ve el başparmağını hareket ettirme gibi pek çok yaşamsal öneme sahip davranış, sinir hücrelerinin aracılığıyla gerçekleşir.

20 Sinir hücreleri (nöronlar), sinir sisteminin temel birimleridir
Sinir hücreleri (nöronlar), sinir sisteminin temel birimleridir. Sinir hücreleri, belirli alanlarda iletişim kurmak için özelleşmişlerdir. Sinirler, elektriksel uyarımlarla çalışırlar. Birbirleriyle kimyasal sinyaller aracılığıyla iletişimde bulunurlar.

21

22 Bir sinir hücresi, gövde ve gövdeye bağlı uzantılardan oluşur
Bir sinir hücresi, gövde ve gövdeye bağlı uzantılardan oluşur. Uzantılardan ilki, dentrit ismini alır. Dentritler, sinir hücresinin uyarı toplayan uzantısıdır. Bir sinir hücresinde birden fazla dentrit bulunabilir. Dentritler, bir ağacın dallarına benzerler. Dentritler, aldıkları uyartıları sinir hücresinin gövdesine getirirler. Böylece uyartılar sinir hücresi gövdesinde değerlendirilir.

23 İkinci uzantı ise akson isimini alır
İkinci uzantı ise akson isimini alır. Herbir sinir hücresinde bir tane akson bulunur. Aksonlar, dentritlerin olduğu bölgeden daha uzağa mesajların götürülmesine aracılık ederler. Aksonların uç kısımlarında, terminal düğmecikler yer alır. Aksonlar diğer bir sinir hücresinde ya da diğer vücut hücrelerinde sonlanırlar. Aksonlar, sinir hücresinin gövdesinden aldıkları iletileri, sonlandıkları sinir hücresinin dentritlerine ya da vücut hücresine gönderirler. Sinir teli ucu ile diğer sinir hücresi dentritlerinin karşılaştıkları ve iletilerin bir sinir hücresinden diğerine aktarıldığı noktaya, sinaptik nokta ismi verilir.

24 İkinci uzantı ise akson isimini alır
İkinci uzantı ise akson isimini alır. Her bir sinir hücresinde bir tane akson bulunur. Aksonlar, dentritlerin olduğu bölgeden daha uzağa mesajların götürülmesine aracılık ederler. Aksonların uç kısımlarında, terminal düğmecikler yer alır. Aksonlar diğer bir sinir hücresinde ya da diğer vücut hücrelerinde sonlanırlar. Aksonlar, sinir hücresinin gövdesinden aldıkları iletileri, sonlandıkları sinir hücresinin dentritlerine ya da vücut hücresine gönderirler. Sinir teli ucu ile diğer sinir hücresi dentritlerinin karşılaştıkları ve iletilerin bir sinir hücresinden diğerine aktarıldığı noktaya, sinaptik nokta ismi verilir.

25 Aksonlar, sinir tellerinin beslenmesi ve iletilerin sağlıklı bir şekilde iletilmesi için şıvan ve miyelin gibi özel kılıflarla sarılmışlardır. Miyelinler, protein yapısındadırlar ve akson etrafında kümelenmiş özel hücreler tarafından üretilirler. Miyelinin görevi, aksonları birbirinden ayırarak mesajların birbirine karışmasını önlemek ve hareket potansiyelinin hızını arttırmaktır.

26 Nörolojik hastalıklara ilişkin belirtiler, miyelin kılıfının önemini ortaya koymuştur. Bazı hastalık vakalarında, bireylerin bağışıklık sistemleri, kendi beden yapılarına hücum eder. Bu hastalığa bir örnek, Multipl Skleroz hastalığıdır. Multipl Skleroz hastalığı, bağışıklık sistemindeki savunma amaçlı gözelerin, miyelin kılıfını vücuda yabancı bir etken olarak algılamasıyla yok etmeye çalışması olarak tanımlanır. Bu hastalığa sahip bireylerde duyu-motor açıdan fonksiyon yitimleri söz konusudur.

27 Sinirler işlev bakımından üçe ayrılırlar:
1. Duyu sinirleri: Duyu sinirlerine, getirici (afferent) sinirler de denilmektedir. Fiziksel dünyadaki bilgileri alırlar. Alınan bilgileri, duyu organlarından beyine ve omuriliğe iletirler. 2. Motor sinirler: Motor sinirler, götürücü (efferent) sinirlerdir. Beyinden ve omurilikten aldıkları sinyalleri, kaslara ya da diğer tepki organlarına bir başka deyişle bedenin diğer bölgelerine götürürler. Bu sinrler, organizmanın hareketi için hayati öneme sahip işlevde bulunurlar.

28 3. Ara sinirler (İnternöron): Beyin ve omurilikte yer alırlar
3. Ara sinirler (İnternöron): Beyin ve omurilikte yer alırlar. İki sinir hücresi arasında bağ kurma görevini yerine getirirler. Ara sinirler, bilgileri beynin diğer bölgelerine aktarmaktan ziyade sinirsel aktiviteleri tek bir alanda bütünleştirirler. Bir başka deyişle, iletilerin bir sinir hücresinden diğerine aktarılmasına yardımcı olurlar.

29 insan davranışı, sinir hücreleri arasındaki iletişimler aracılığıyla gerçekleşmektedir. İnsan bedeninde yer alan sinir hücreleri, iki önemli sinir sisteminin öğeleri olarak görev yaparlar. Bu sistemlerden ilki, merkezi sinir sistemidir. İkincisi ise, çevresel sinir sistemidir.

30 Anatomik olarak bu iki sistem birbirinden ayrı olmalarına karşın işlevleri açısından birbirleriyle oldukça çok ilişkileri bulunmaktadır. Çevresel sinir sistemi, çeşitli bilgileri merkezi sinir sistemine getirir. Merkezi sinir sistemi, gelen bilgileri bütünleştirir, yorumlar ve belli davranışların ortaya çıkması için çevresel sinir sistemine yönlendirir.

31 Merkezi sinir sistemi, içsel ve dışsal çevrede meydana gelen değişikliklere organizmanın tepki vermesini ve gerçekleştirilecek faaliyetlerin planlamasını yapar. Merkezi sinir sistemi, getirici sinirler aracılığıyla çevresel sistemden bilgileri alır ve götürücü sinirler aracılığıyla ise, çevresel sisteme bilgi gönderir. Böylece, birbirinden uzak olan bölgeler arasındaki örgütlemeyi gerçekleştirerek organizmanın hayati fonksiyonlarının devamını sağlar. Merkezi sinir sistemi tümbeyin ve omurilikten oluşur.

32 Bedendeki her tür olaydan sorumlu olan, onları oluşturan ve denetleyen sistem, sinir sistemidir. Bedendeki tüm sistemler sinir sisteminin etkisi altında işlev görür. Örneğin, yemek yediğimizde mide-bağırsak sistemimizde bir dizi kasılma hareketinin (peristalsis) başlaması, enerji harcadığımızda kana insülin salgılanması sinir sisteminin etkisi altında gerçekleşir.

33 Psikolojinin Tanımında Biliş /Beyin
Çağdaş psikolojide, psikolojik süreçlerin, biliş ve duyguların bir bedende oluştuğu bilinmektedir. Bedenle zihnin ilişki içinde olduğu ve birbirini etkilediği de bilinmektedir. Örneğin, heyecanlandığımız zaman kas gücümüz artar ve normal zamanda yapamadığımız hareketleri yapabiliriz, bir dolabı yerinden oynatabiliriz. 0 sırada sinir sisteminin sempatik bölümü hareke geçmiştir ve kan, daha fazla, kaslara ve beyne yönlendirilmiştir.

34 Psikolojinin konusunun felsefede ruh, sonra zihin, bilimsel psikolojide ise bilinç, bilinçaltı, biliş olarak değiştiğini, son tanımın ise biliş/beyin bileşik terimiyle ifade etmektedir. Biliş/beyin terimi, psikolojk süreçlerin sinir sistemine gönderme yapılarak incelendiği anlamına gelmektedir. Çağdaş psikolojide, psikolojik olayların temelinde sinir sistemi yapılarının ve onların etkinliklerinin yattığı kabul edilmektedir. Psikolojide üçüncü davranış türü olan psikofizik tepkiler de işte bu biliş/beyin ilişkisini içermektedir.

35 Sinir sisteminin psikolojide incelenen davranışlarla en yakından ilgili olan yapıları beyin yarım kürelerinde ve onların üstünü kaplayan beyin kabuğunda yer alır. İnsan doğadaki en karmaşık canlıdır. Bu karmaşıklık hem onun psikolojik süreçlerinde hem de beyninde gözlenir.

36 İnsan beyninde 180 milyar sinir hücresi vardır
İnsan beyninde 180 milyar sinir hücresi vardır. Sinir hücreleri birbirine sinapslarla bağlıdır. Sinapslar 100 Angstrom (n1O- 8 metre) genişliğinde boşluklardır; sinir akımı sinapslardan özel biyokimyasal ileticiler aracılığıyla geçer. Bir sinir hücresi ile diğerleri arasındaki sinaps sayısı arasında değişir.

37 İnsan beyni farklı bölümlerde ele alınabilir
İnsan beyni farklı bölümlerde ele alınabilir. Beyin bölümlerinin her birinde çok sayıda yapı vardır.

38

39

40 Beyin loblarının her birinin ayrı işlevleri olduğunu görüyoruz
Beyin loblarının her birinin ayrı işlevleri olduğunu görüyoruz. Her lob çok sayıda işlevden sorumludur. Beyin yarım kürelerinin sol ve sağ taraflarının da farklı işlevleri var. Sol yarım küre örneğin tarih veya felsefe çalışırken daha etkin, sağ yarım küre ise resim yaparken şarkı söylerken veya bir müzik aleti çalarken daha etkindir.

41 İşitme ,Nesne algısı , Dili anlama
Beyin Alanları Bilişsel Süreçler Art kafa lobu Görme Şakak lobu İşitme ,Nesne algısı , Dili anlama Çeper lobu Beden duyumu, Görsel alanda yer belirleme Alın lobu Göz hareketleri ,Motor alanlar, Konuşma Çalışma belleği, Yönetici işlevler Sol yarım küre Sözel, Çözümleyici ,Parçaya yönelik , Mantıksal Sağ yarım küre Görsel-uzaysal, Sezgisel, yaratıcı , Bütüne yönelik ,Duygusal

42 Beynin dış kısmında gri (boz) madde, iç kısmında ise ak madde yer almaktadır. Dış kısmındaki boz yapıya beyin kabuğu (serbral korteks) denilmektedir. Beyin kabuğu tarafından, düşünme, zekâ, bellek , irade ve his gibi işlevler yerine getirilmektedir.

43 Beyincik, Beyincik, beynin arka tarafında ve altındadır
Beyincik, Beyincik, beynin arka tarafında ve altındadır. Beyincik, herhangi bir hareketin gerçekleştirilmesinde, iskelet kaslarının birbiriyle örgütlü bir şekilde çalışmasını ve organizmanın dengesinin gerçekleştirmesini sağlar. Beyincik aynı zamanda, iskelet kaslarının dinlenme durumundaki gerilimlerini de düzenler.

44 Omurilik, sinir dokudan yapılmıştır
Omurilik, sinir dokudan yapılmıştır. Omurilik, tüm beyin sapının uzantısı olarak kabul edilmektedir. Omurga kanalı içinde uzanır. Omuriliğin ortasından boydan boya ince bir kanal uzanır ki bu kanala merkez kanal denir. Bu kanal içerisinde beyin omurilik sıvısı (BOS) yer alır. Bu sıvı, beyin ve omuriliği, darbelere ve aşırı ısılara karşı korumakla, beyin ve omuriliğe besin maddeleri götürmekle, artık ürünleri uzaklaştırmakla ve hastalıkların teşhisinde görevlidir. Omurilik, vücuda dağılan sinirler ile beyin arasındaki bağlantıyı sağlar. Reflekslerin gerçekleştirilmesinde rol alır. Ayrıca otonom sinirlere merkezilik yapar.

45 Çevresel Sinir Sistemi
Çevresel sinir sistemini, omurilik ve beyni vücudun diğer bölümleriyle bağlayan sinirler oluşturur. Çevresel sinirler; duyusal, çalıştırıcı (motor, oynatıcı) ve karma sinirler olmak üzere üçe ayrılır. Çevresel sinirler, gelen ve giden bilgileri taşırlar. Organlardaki duyular çevredeki değişiklikleri belirlerler ve çevresel sinirler aracılığıyla merkezi sinir sistemine sinyal gönderirler. Beyin de kaslara ve iç salgı bezlerine mesajlarını göndererek organizmanın yeni duruma uyumunu sağlar.

46 OTONOM SİNİR SİSTEMİ İç organların, iç salgı bezlerinin ve kan damarlarının sinirlerine otonom sinirler denir. Otonom sinirler, isteğimiz dışında, emirlerimize bağlı olmadan çalışan kalp, bağırsak gibi organları çalıştırırlar. Otonom sinir hücreleri, otonom çekirdekler olarak isimlendirilirler ve bu çekirdekler beyin ile omurilikte yer alırlar.

47 Otonom sinir sistemi, sempatik ve parasempatik olmak üzere ikiye ayrılır. Bu sinir sisteminin sinirleri, hem beyin omurilikte hem de organlarda yer alır. Bu sinir sistemleri, birbirine karşıt tepkiler vererek organizmanın faaliyetlerini etkilerler.

48 Sempatik sistem, sinir sisteminin duygularla hareket eden bölümüdür
Sempatik sistem, sinir sisteminin duygularla hareket eden bölümüdür. Korku, sevinç, heyecan gibi durumlarda sempatik sinir sistemi harekete geçer, kan basıncı artar, kalp hızlanır ve sindirim yavaşlar. Parasempatik sinir sistemi, sempatik sinir sistemini dengeleme görevini yürütür. Uyarıları duyu sinirleri ile merkezi sinir sistemine getirir ve oluşan tepkileri motor sinirlerle ilgili olan organlara götürür.

49 Sempatik sistem etkili olduğunda bedende göz bebeklerinin büyümesi, deri de terlemelerin olması, kan basıncının artması, sindirimin yavaşlaması ve kandaki şeker oranın artması gibi tepkiler gözükür. Parasempatik sistem etkili olduğunda ise, kalbin ve solunumun yavaşlaması, sindirimin aktifleşmesi gibi bedenin kendine gelmesine yönelik tepkiler ortaya çıkar.