TİCARET HUKUKU BİLGİSİ

... konulu sunumlar: "TİCARET HUKUKU BİLGİSİ"— Sunum transkripti:

1 TİCARET HUKUKU BİLGİSİ
Kıymetli Evrak Genel Esaslar

2 KIYMETLİ EVRAK TERİMİ Ticari hayatın kendine özgü özelliklerinden dolayı bir takım senetler ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir kısmı, bir ALACAĞA İLİŞKİN HAKLARI TEMSİL EDEN ALACAK SENETLERİDİR. ÖRNEĞİN, POLİÇE, BONO (EMRE MUHARRER SENET), ÇEK, TAHVİLLER, FİNANSMAN BONOLARI, BANKA BONOLARI, VARLIĞA DAYALI MENKUL KIYMETLER GİBİ. Senetlerden BİR KISMI İSE, SERMAYE PAYI ÜZERİNDEKİ HAKKI TEMSİL EDEN PAY SENETLERİDİR. Nihayet bir diğer kısmı ise EŞYA ÜZERİNDEKİ HAKLARI TEMSİL EDEN EMTİA SENETLERİDİR. ÖRNEĞİN, MAKBUZ SENEDİ, VARANT, TAŞIMA SENEDİ, KONİŞMENTO GİBİ. Bu senet gruplarını oluşturan her bir tip çeşitli ihtiyaçlar karşısında kendiliğinden doğmuş ve gelişmişlerdir. Her bir senedin kendine özgü niteliği vardır. ÇEŞİTLİ NİTELİKTE HAKLARI TEMSİL EDEN BU SENETLERE TİCARET HUKUKU TERMİNOLOJİSİNDE “KIYMETLİ EVRAK” ADI VERİLMEKTEDİR. Bu senetleri konu edinen ticaret hukuku dalına da “kıymetli evrak hukuku” denilmektedir. Kıymetli evrak terimi İsviçre hukukunda kullanılan “Wertpapiere” kelimesinin karşılığıdır.

3 KIYMETLİ EVRAK HUKUKUNA İLİŞKİN MEVZUAT
KIYMETLİ EVRAK HUKUKUNA İLİŞKİN HÜKÜMLER BÜYÜK ÖLÇÜDE TTK’NUN ÜÇÜNCÜ KİTABI OLAN KIYMETLİ EVRAK KİTABINDA DÜZENLENMİŞTİR. TTK’nun diğer kitapları olan Şirketler Hukuku (ikinci kitap), Sigorta Hukuku (altıncı kitap) ve deniz ticareti hukukunda da (beşinci kitap) kıymetli evrak konusuyla ilgili hükümler yer almaktadır. Kıymetli evrakla ilgili olarak TTK dışındaki diğer kanunlarda da (örneğin Medeni Kanun, Sermaye Piyasası Kanunu gibi) çeşitli konularda hükümler yer almaktadır.

4 Türk Ticaret Kanunu TTK’da kıymetli evrakla ilgili hükümler üçüncü kitapta ve diğer kitaplarda yer almaktadır. Türk hukukunda kıymetli evraka ilişkin asıl ve temel hükümler TTK’nun üçüncü kitabında öngörülmüştür (1 ila 6. kısımlar). Sırası ile belirtmek gerekirse bu fasıllar: 1. Kısım: Genel Hükümler (md ) 2. Kısım: Nama Yazılı Senetler (md )

5 3. Kısım: Hamiline Yazılı Senetler (md. 658-669)
Türk Ticaret Kanunu 3. Kısım: Hamiline Yazılı Senetler (md ) 4. KISIM: KAMBİYO SENETLERİ (MD ) 5. Kısım: Kambiyo Senetlerine Benzeyen Senetler ve Diğer Emre Yazılı Senetler (md ) 6. Kısım: Makbuz Senedi ve Varant (md )

6 Türk Ticaret Kanunu TTK’nun tamamen kıymetli evrak hukukuna tahsis edilen bu üçüncü kitabı dışında diğer kitaplarında da kıymetli evrak sayılan çeşitli senet tiplerine ilişkin hükümlere rastlanılmaktadır. Bahsi geçen kıymetli evrak tipleri doğrudan ilgili oldukları alana (anonim şirketler, sigorta hukuku, deniz ticareti hukuk) ait kuralların konulduğu bölümlerde düzenlenmiştir. Bu hükümlerde ilgili senet tipine mahsus düzenlemelere yer verilmektedir ve TTK’nun üçüncü kitabında yer alan genel nitelikteki kurallar bunlar bakımından da uygulama alanı bulacaktır.

7 TTK Dışındaki Kanunlar
Medeni Kanun ve Borçlar Kanunu da kıymetli evraka ilişkin bazı hükümler içermektedir. Bu hükümlerden kıymetli evrak tiplerine ilişkin olanlarına aşağıda değinilmiştir. VESAYET ALTINDAKİ KİŞİLERİN KAMBİYO TAAHHÜDÜ ALTINA GİREBİLMELERİ İÇİN VESAYET MAKAMININ İZNİNİ ARAYAN MK MD. 462 BENT 5; KIYMETLİ EVRAK ÜZERİNDE REHİN HAKKININ NASIL KURULACAĞINI BELİRLEYEN MK MD. 956; BAZI TÜR KIYMETLİ EVRAKIN DEVRİ USULÜ OLAN ALACAĞIN TEMLİKİNİN KURALLARA BAĞLANDIĞI TBK MD. 183 VD. İLE KUMAR VE BAHİS BORCU İÇİN VERİLEN KIYMETLİ EVRAKI DÜZENLEYEN TBK MD. 605 İSE KIYMETLİ EVRAK TİPLERİ DIŞINDAKİ KURALLARA MK VE TBK’DA ÖRNEK OLARAK VERİLEBİLECEK HÜKÜMLERDENDİR. MK ve TBK dışında kıymetli evraka ilişkin kuralların koyulduğu diğer kanunlardan birisi, KAMBİYO SENETLERİNE MAHSUS HACİZ YOLUNU ÖNGÖREN İCRA VE İFLAS KANUNUDUR (MD B). KAMBİYO SENETLERİNE MAHSUS HACİZ YOLUNDA SENET ALACAKLISINA GENEL HACİZ YOLUNA NAZARAN DAHA BÜYÜK KOLAYLIKLAR SAĞLANMIŞTIR. Bu alacaklı bakımından kambiyo senedi almasının getirdiği bir faydadır.

8 TTK Dışındaki Kanunlar
Sermaye Piyasası Kanunu (SPK) ve diğer sermaye piyasası düzenlemelerinde ve özellikle de Sermaye Piyasası Kurulu tebliğlerinde kıymetli evraka ilişkin birçok düzenleme yer almaktadır. SERMAYE PİYASASI KURULU’NUN PAY (HİSSE) SENETLERİ, TAHVİLLER, KATILMA İNTİFA SENETLERİ, KAR VE ZARAR ORTAKLIĞI BELGELERİ, BANKA BONOLARI VE BANKA GARANTİLİ BONOLAR, FİNANSMAN BONOLARI, VARLIĞA DAYALI MENKUL KIYMETLER VE GAYRİMENKUL SERTİFİKALARI İLE İLGİLİ TEBLİĞLERİ BUNLARA ÖRNEK TEŞKİL ETMEKTEDİR. ÇEK KANUNU’NDA, TTK’DA YER ALAN ÇEK HÜKÜMLERİNE EK OLARAK ÇEKİN KULLANILMASI İLE İLGİLİ TEDBİR VE MÜEYYİDELER DÜZENLENMİŞTİR.

9 TTK Dışındaki Kanunlar
TÜRK CEZA KANUNU’NDA bazı tür kıymetli evrak resmi evrak olarak kabul edilmiş ve bu gibi senetlerdeki sahteciliğin resmi belgede sahtekârlık suçunu oluşturacağı öngörülmüştür (md. 210, f. 2). Vergi Usul Kanunu ve diğer mali mevzuatta kıymetli evrakın hangi hallerde vergi veya harca tabi olduğu düzenlenmiştir. Örneğin, DAMGA VERGİSİ KANUNU’NDA KAMBİYO SENETLERİ DAMGA VERGİSİNDEN MUAF TUTULMUŞ (DVK-1 SAYILI TABLO, III/1-A); VERGİ USUL KANUNU MÜK. MD. 241’DE VERGİ HUKUKU AÇISINDAN BONO VE POLİÇEDE BULUNMASI GEREKEN UNSURLAR SAYILMIŞTIR.

10 KIYMETLİ EVRAKIN TANIMI
TTK md. 645’de kıymetli evrak şu şekilde ifade edilmiştir: “KIYMETLİ EVRAK ÖYLE SENETLERDİR Kİ, BUNLARIN İÇERDİKLERİ HAK, SENETTEN AYRI OLARAK İLERİ SÜRÜLEMEDİĞİ GİBİ BAŞKALARINA DA DEVREDİLEMEZ”. Kanuni tanımdan anlaşılacağı üzere kıymetli evrakta hak senede bağlıdır ve hakkın senet borçlusu ve diğer sorumlulara karşı ileri sürülmesi ile başkalarına devri tamamen senetle mümkündür. SENETTE YER ALAN HAK İLE SENET BİRBİRİNDEN AYRILMAZ BİR BİÇİMDE BAĞLANMIŞTIR. Kanuni tanımdan çıkan anlama göre kıymetli evrakın üç tane temel unsuru vardır. BUNLAR, KIYMETLİ EVRAKIN SENET OLMASI, KIYMETLİ EVRAKTA BİR HAKKIN YER ALMASI, SENETLE HAKKIN BİRBİRİNE BAĞLANMASI VEYA KAYNAŞMASI (HAKKIN EVRAKLAŞMASI). Anılan bu unsurların ifade ettiği anlam ile kıymetli evrakın taşıdığı diğer temel özellikler hemen aşağıda ele alınmaktadır.

11 Kıymetli Evrak Bir Senettir
Kanuni tanım, kıymetli evrakın birincil kavramsal unsurunun SENET OLDUĞUNU; senetsiz kıymetli evrakın düşünülemeyeceğini ortaya koymaktadır. Klasik anlayışa göre senet kavramıyla daha ziyade üzerine yazı yazmaya elverişli bir cisim, GENELLİKLE UYGUN BÜYÜKLÜKTE BİR KAĞIT PARÇASI VE BUNUN ÜZERİNDE YAZIYLA İFADE EDİLMİŞ BİR İRADE AÇIKLAMASI KASTEDİLMEKTEDİR.

12 Kıymetli evrakta bir hakkın yer alması asli bir unsurdur.
Senette yer alan hak özel hukuka ilişkin bir haktır. Bu hak parayla ölçülebilir ya da ifade edilebilir. Bu nedenle nüfus cüzdanı veya bir devletin vatandaşlığını gösteren bir belge ya da vesikanın kıymetli evraktan sayılmasına imkân yoktur.

13 Kıymetli Evrakta Yer Alan Hak Tedavül Etme Özelliğine Sahiptir
Tedavül etmek kıymetli evrakın unsuru değil önemli bir özelliğidir. Bu özellik TTK md. 645’de yer bulan devredilebilme niteliğinden anlaşılmaktadır. TEDAVÜL ÖZELLİĞİNE GÖRE KIYMETLİ EVRAK ELDEN ELDE DEVREDİLEREK TİCARİ HAYATTA DOLAŞIMA GİRMEKTE VE DOLAŞIMDA BULUNABİLMEKTEDİR. Kıymetli evrakın tedavül özelliği onun parasal değer ifade eden bir hak içermesi dolayısıyladır. BU NEDENLE KIYMETLİ EVRAKIN TEDAVÜL EDEBİLMESİ İÇİN İÇERDİĞİ HAKKIN MUTLAKA DEVREDİLEBİLİR HAK OLMASI GEREKİR.

14 Kıymetli Evrakta Hakla Senet Arasında Kuvvetli Bir Bağ Vardır
Kıymetli evraka konu olan hak bazen senetle doğar, bazen de senetten önce vardır. Ancak hakkın senette yer almasıyla onunla birleşir ve ikisi ayrılmaz bir bütün teşkil ederler. Böylece hak senede yerleşir ve hakla senet özdeşleşir. BUNDAN DOLAYI HAKKIN İLERİ SÜRÜLEBİLMESİ İÇİN SENEDİN BORÇLUYA İBRAZI VE DEVRİ İÇİN SENET ÜZERİNDEKİ ZİLYETLİĞİN DEVREDİLMESİ GEREKİR. Hak ile senet arasındaki bu kuvvetli bağ TTK md. 645’deki ifadeden açıkça anlaşılmaktadır. HAK İLE SENET ARASINDAKİ BU KUVVETLİ BAĞIN DOĞAL SONUCU OLARAK ALACAKLI SENEDİ İBRAZ ETMEK ŞARTI İLE ÖDEME YAPILMASINI TALEP EDEBİLECEK, BORÇLU DA ANCAK SENEDİ İBRAZ VE TESLİM EDENE ÖDEMEKLE YÜKÜMLÜ OLACAKTIR. Borçlu kıymetli evrak ibraz edilmeden borcu öderse, sonradan kıymetli evrakı (senedi) ibraz edene bir kez daha ödeme yapmak zorunda kalacaktır. Hatta alacaklının senetsiz yapılan ödeme için borçluya ibraname vermesi kıymetli evrakı geçersiz hale getirmeyecektir.

15 Kıymetli Evrakta Soyutluk (Mücerretlik) İlkesi Geçerlidir
KIYMETLİ EVRAKTA SEBEPTEN SOYUTLUK İLKESİ GEÇERLİDİR. Bunun ifade ettiği anlam, kıymetli evrakta yer alan hak onun doğumuna yol açan olay veya hukuki işlemden soyut ve bağımsız olarak bulunmaktadır. Senedin oluşturulmasında hak ile temel ilişki veya olay arasında bir bağlantı tesis edilmez. Örneğin Ali Ak Basri Batı’dan satın aldığı bir otomobil için TL değerinde bir bono (emre muharrer senet) düzenleyip verdiğinde, sonradan herhangi bir nedenle aradaki satım sözleşmesinin Ali Ak tarafından feshedilip sözleşme ilişkisine son verilmesi halinde söz konusu bononun geçerliliği bundan etkilenmeyecektir.

16 Kıymetli Evrakta Soyutluk (Mücerretlik) İlkesi Geçerlidir
Çünkü burada soyutluk ilkesi geçerlidir. Dolayısıyla bu bonoyu satıcı Basri Batı bir üçüncü şahsa örneğin Cemil Can’a devretmişse, bu şahsın ödeme talebine karşın Ali Ak, aradaki sözleşmenin geçersiz hale geldiği savunmasında bulunamayacaktır. Çünkü kıymetli evrakta (bonoda) yer alan alacak kayıtsız şartsız bir meblağın ödenmesine dair bir tutarı içermektedir ve senet içinde temel ilişkiden bağımsız ve soyut olarak orada bulunmaktadır.

17 Kıymetli Evrakta Soyutluk (Mücerretlik) İlkesi Geçerlidir
Böylece kıymetli evrak (bono), SÖZLEŞMEDEKİ SAKATLIKTAN ETKİLENMEDİĞİ GİBİ, HATTA SÖZLEŞME BAŞTAN GEÇERSİZ OLSA BİLE, KIYMETLİ EVRAKTA DOĞMUŞ OLAN HAK (BONODAKİ YAZILI PARA BORCU), GEÇERLİ OLUR VE EKONOMİK İŞLEVİNİ GÖRMEYE DEVAM EDER. Kıymetli evrak tiplerinin tamamında soyutluk ilkesi geçerli değildir. Bu nitelik esas itibarıyla ve tam olarak kambiyo senetlerinde yani POLİÇE, BONO VE ÇEKTE VARDIR. Bazı tip kıymetli evrakta ya sınırlı olarak vardır (örneğin konşimento) ya da bazılarında soyutluk ilkesi hiç geçerli değildir (örneğin pay senedi).

18 KIYMETLİ EVRAK ÖZEL VE SIKI ŞEKİL ŞARTLARINA TABİDİR
Buna göre kanun hangi tip kıymetli evrakın hangi şekil şartlarını, yani ne tür bir içeriğe sahip olması gerektiğini, SENEDİN HANGİ ŞARTLARDA VE NASIL DEVREDİLECEĞİNİ (DOLAŞACAĞINI, TEDAVÜL EDECEĞİNİ) BELİRLEMİŞTİR. Özel olarak öngörülen şekil şartlarından bir ya da birkaçına riayet edilmemesi halinde senet geçersiz olarak doğacak veya sonradan senet üzerindeki bir takım değiştirmeler yine senedin geçersizliği sonucuna yol açabilecektir.

19 Kıymetli Evrakta Tip Sınırlılığı İlkesi
Kıymetli evrak tiplerinin kanunda sınırlı sayıda öngörüldüğü ve kanundaki esaslara uyularak kanunda yer almayan yeni kıymetli evrak tiplerinin oluşturulup oluşturulamayacağı hususu tam açıklığa kavuşmuş bir konu değildir. Bu konudaki görüşler farklı olmakla birlikte öğreti ve yargı kararlarındaki ağırlıklı ve yeni eğilim kıymetli evrakta tip sınırlılığı ilkesinin geçerli olmadığı yönündedir. Buna göre, kanundaki kıymetli evrak tipleri sınırlayıcı ve tüketici olarak sayılmamıştır. Kanunda kıymetli evraklar için öngörülen esaslara uyularak kanunda açıkça anılmayan yeni kıymetli evrak tiplerinin oluşturulması mümkündür.

20 KIYMETLİ EVRAKIN ÇEŞİTLİ AÇILARDAN SINIFLANDIRILMASI
Kıymetli evrak düzenlenmesine neden olan işlem veya ilişki ile ilgisi ve devir şekline göre sınıflara ayrılabilir. Düzenlenmesine Neden Olan İşlem veya İlişki İle İlgisi Açısından Düzenlenmelerine sebep olan temel ilişki veya işlem ile olan bağlantıları bakımından kıymetli evrak, SOYUT (SEBEBE BAĞLI OLMAYAN) İLE SEBEBE BAĞLI (İLLİ) ŞEKLİNDE İKİYE AYRILIR.

21 Soyut (Sebebe Bağlı Olmayan) Kıymetli Evrak
HER ZAMAN ZORUNLU OLMASA DA KIYMETLİ EVRAK GENELLİKLE BİR BORÇ İLİŞKİSİ NEDENİYLE TANZİM EDİLİR. ÖRNEĞİN SATIM VEYA KİRA SÖZLEŞMESİNDEN DOĞAN BİR ALACAK HAKKI VEYA ÖDÜNÇ OLARAK VERİLEN BİR MİKTAR PARANIN İADESİNİN İSTENEBİLMESİ İÇİN BİR EMRE MUHARRER SENET (BONO) VEYA ÇEK DÜZENLENEBİLECEKTİR. Herhangi bir borç ilişkisi nedeniyle kıymetli evrak düzenlenmesi halinde, taraflar arasında bir temel ilişki, diğeri kıymetli evrak ilişkisi olmak üzere iki ayrı hukuki ilişki mevcut olmaktadır. İşte DÜZENLENMESİNE NEDEN OLAN BU TEMEL YA DA ALT İLİŞKİYLE İLGİSİ KOPUK OLAN KIYMETLİ EVRAKA SOYUT (MÜCERRET, SEBEPTEN SOYUT) KIYMETLİ EVRAK DENİR. SOYUT KIYMETLİ EVRAKTA, TEMEL İLİŞKİ HERHANGİ BİR NEDENLE SAKATLANIRSA, KIYMETLİ EVRAKIN GEÇERLİLİĞİ BUNDAN ETKİLENMEZ. TEMEL İLİŞKİYE İLİŞKİN SAKATLIKLAR BU İLİŞKİYE TARAF OLANLAR ARASINDA BELLİ ÖLÇÜLER DÂHİLİNDE İLERİ SÜRÜLEBİLİRSE DE KIYMETLİ EVRAK ÜÇÜNCÜ KİŞİLERE DEVREDİLDİKTEN SONRA, ARTIK BUNLARA KARŞI İLERİ SÜRÜLMESİ MÜMKÜN DEĞİLDİR. SOYUTLUK İLKESİ TÜM KIYMETLİ EVRAKTA GEÇERLİ DEĞİLDİR. BU İLKENİN TAM OLARAK GEÇERLİ OLDUĞU SENET TİPLERİNE EN İYİ KAMBİYO SENETLERİ ÖRNEK GÖSTERİLEBİLİR. ZİRA GEREK POLİÇE GEREKSE DE BONO VE ÇEK KAYITSIZ VE ŞARTSIZ BİR PARA ÖDEMESİNİ İÇERDİKLERİNDEN, DÜZENLENMELERİNE NEDEN TEŞKİL EDEN TEMEL İLİŞKİDEN (ALACAK VEYA BORÇ İLİŞKİSİNDEN) TAMAMEN BAĞIMSIZDIRLAR.

22 Sebebe Bağlı (İlli) Kıymetli Evrak
Düzenlenmesine sebep olan temel ilişki (borç ilişkisi) ile ilgisi devam eden kıymetli evraka SEBEBE BAĞLI (İLLİ) KIYMETLİ EVRAK DENİR. Bu senetlerde temel borç ilişkisindeki sakatlık kıymetli evrakı da etkiler. Örneğin emtia senetleri kısmen sebebe bağlıdır; düzenlenmesine neden olan temel ilişkiden etkilenirler. Aynı şekilde pay (hisse) senetleri de sebebe bağlıdırlar. Pay (hisse) senedinin bedeli ödenmemişse belli şartlarda senedin iptal edilmesi de mümkündür.

23 Devir Şekli Açısından DEVİR ŞEKLİ BAKIMINDAN KIYMETLİ ÜÇE AYRILIR. (NAMA YAZILI KIYMETLİ EVRAK, EMRE YAZILI KIYMETLİ EVRAK VE HAMİLİNE (HAMİLE) YAZILI KIYMETLİ EVRAK. TTK’nun temel aldığı, bu ayırım şeklidir. Devir şekline göre olan sınıflandırmaya aşağıda tekrar dönülecektir.

24 EVRAKSIZ KIYMETLİ EVRAK
Bu kavram ilk bakışta kendi içinde çelişkili bir ifade gibi görünmektedir. Ancak, evraksız kıymetli evrak terimi kıymetli evrakta senet unsuru ile ilgili yukarıda yapılan açıklamaları yine de destekler mahiyettedir. Şöyle ki, evraksız kıymetli evrak, kıymetli evrakın tecessüm ettiği yani bedene büründüğü ya da müşahhas hale getirildiği ortamın her zaman bir belge olmadığını, belge olmasının bir zorunluluk olmadığına işaret eder. Menkul kıymetlerin çıkarıldıklarında yığınlarca ihraç ediliyor olması ve her birinin saklanmasının ve onlara dair işlemlerin külfetli olması; ayrıca kar payı, faiz, bedelsiz pay (hisse) senedi, yeni pay alma hakları kullanmak üzere kupon kesmek için senet sahiplerinin her defasında bankaya gitmek zorunda kalmaları EVRAKSIZ KIYMETLİ EVRAK KAVRAM VE UYGULAMASININ ORTAYA ÇIKMASINDA BAŞLICA ETKENLERDEN OLMUŞTUR. EVRAKSIZ KIYMETLİ EVRAK SAYESİNDE MENKUL KIYMETLERİN DEVRİ MENKUL KIYMETLER BORSALARINDA EL DEĞİŞTİRMESİ OLDUKÇA KOLAYLAŞMAKTADIR. BÖYLECE SAKLAMA MÜESSESELERİNİN SENETLERİ HAREKET ETTİRMEKSİZİN, BÜTÜN İŞLEMLERİ KAYDİ DEĞERLER ÜZERİNDEN YAPMALARI SAĞLANMIŞTIR.

25 EVRAKSIZ KIYMETLİ EVRAK
Evraksız kıymetli evrak kavramı pozitif hukuk dayanağını ilk defa eski SPK md. 10/A’da bulmuştur (4487 sayılı Kanunla değişik ). Yeni kanunda da kaydi sisteme ilişkin düzenlemeler korunmaktadır (SPK md. 80). Evraksız kıymetli evrakın devir esasları klasik anlamda kıymetli evraktan farklı değildir. Ancak bunların el değiştirmesi tamamen elektronik ortamda sağlanmaktadır. Bunun nedeni ve temin ettiği yarar ise, basılı ve yazılı kıymetli evrakın el değiştirmesindeki güvenlik sorunlarını bertaraf etmek, saklama kolaylığı ve sürati sağlamaktır.

26 NAMA, EMRE VE HAMİLE DÜZENLENEN KIYMETLİ EVRAKIN ÖZELLİKLERİ
Kıymetli evrak üçe ayrılır. Bunlar nama yazılı kıymetli evrak, emre yazılı kıymetli evrak ve hamiline yazılı kıymetli evraktır. Kıymetli evrakın en önemli sınıflandırılma şekli budur ve bu sınıflandırma biçimi kanunda yer almaktadır. Aşağıda bu tür sınıflandırma yönüyle kıymetli evrakın özellikleri konu edilmiştir.

27 NAMA YAZILI KIYMETLİ EVRAK
TTK md. 654’de nama yazılı kıymetli evrak şu şekilde tanımlanır: “BELLİ BİR KİŞİNİN ADINA YAZILI OLUP DA ONUN EMRİNE KAYDINI İÇERMEYEN VE KANUNEN DE EMRE YAZILI SENETLERDEN SAYILMAYAN KIYMETLİ EVRAK NAMA YAZILI SENET SAYILIR”. Bu tanıma göre bir senedin nama yazılı kıymetli evrak sayılması için; - Belli bir şahsın adını taşıması - Emre kaydını içermemesi - Kanunen emre yazılı senetlerden sayılmaması gerekir. Kanunen emre sayılan senetlerden olmayan bir senedin nama düzenlenmesi için lehine düzenlenen şahsın adını içermesi ve emre kaydının senet metninde yer almaması yeterlidir. Kanunen emre yazılı bir senedin nama düzenlenmesi için ise, lehine düzenlenen şahsın ismini içermekten başka “emre değildir” gibi olumsuz (emre) kaydının senet içinde bulunması gerekir. Örneğin bir poliçe nama düzenlenmek isteniyorsa bu şekilde hareket edilmesi gerekir. Yani poliçede lehtarın ismi mutlaka yer alacak ve ayrıca olumsuz emre kaydı düşülecektir. Böylelikle kanunen emre olan poliçe nama yazılı şekilde düzenlenmiş olabilecektir.

28 Devir NAMA YAZILI KIYMETLİ EVRAKTA DEVİR, ALACAĞIN TEMLİKİ HÜKÜMLERİNE UYGUN OLARAK YAZILI TEMLİK BEYANININ VE SENEDİN TESLİMİ SURETİYLE YAPILIR. Yazılı temlik beyanı senet üzerine ya da ayrı bir kağıda yazılabilir (TTK md. 687). Senedin teslimi de zorunludur. Çünkü borçlar hukukundaki alacağın temlikinden farklı olarak kıymetli evrakta hak senede bağlıdır ve ondan ayrı olarak devredilemez. Nama yazılı kıymetli evrak alacağın temliki ve teslim yoluyla el değiştirdiği için tedavül gücü yok denecek kadar azdır. Nama yazılı senetlerde alacaklının hakkını nasıl kanıtlayacağı TTK md. 655, f. 1 hükmünde belirtilmiştir: “Borçlu, ancak senedin hamili bulunan ve senette adı yazılı olan veya onun hukuki halefi olduğunu ispat eden kişilere ödemek zorundadır”.

29 Devir Söz konusu hükme göre senetteki hakkın kendisine ödenmesini isteyen kimse, MADDİ HUKUK AÇISINDAN GERÇEK HAK SAHİBİ OLDUĞUNU AÇIKLIĞA KAVUŞTURMALI VEYA İSPAT ETMELİDİR. BUNU ARAŞTIRACAK OLAN KİŞİ DE SENET BORÇLUSUDUR. Borçlu, senedi ibraz eden hamilin, senette yazılı kimse olup olmadığını onun kimliğini inceleyerek; senette adı yazılı olanın halefi olup olmadığını ise, senetteki temlik silsilesinden; miras söz konusu ise mirasçılık belgesinden tespit eder. Bu araştırmadan sonra borçlu ödemede bulunduğu takdirde borcundan kurtulur. Alacağı isteyen kimse hakikatte hak sahibi olmasa dahi borçtan kurtulur; ancak borçlu hileli davranmış veya ağır kusurla ödeme yapmış ya da vadeden önce bir ödemede bulunmuş olursa borçtan kurtulmuş olamayacaktır (TTK md. 646, f. 2).

30 Nama Düzenlenebilecek Kıymetli Evrak
HEMEN HEMEN BÜTÜN KIYMETLİ EVRAK NAMA YAZILI OLARAK DÜZENLENEBİLİR. Menkul kıymetlerden banka bonoları, banka garantili bonolar ile finansman bonoları çıkarılmalarına esas olan tebliğler gereğince nama yazılı olarak düzenlenebilmeleri mümkün değildir.

31 EMRE YAZILI KIYMETLİ EVRAK
Emre yazılı kıymetli evrak TTK md. 824’de tanımlanmaktadır: “EMRE YAZILI OLAN VEYA KANUNEN BÖYLE SAYILAN KIYMETLİ EVRAK, EMRE YAZILI SENETLERDENDİR”. Tanımdan anlaşılacağı üzere iradi emre yazılı senetler ve kanunen emre yazılı senetler vardır. İRADİ EMRE YAZILI SENETLERİ, SENEDİ DÜZENLEYENİN SENEDİ BİR KİMSENİN EMRİNE OLARAK DÜZENLEDİĞİ SENETLER OLUŞTURUR. SENET BİR KİMSENİN EMRİNE DÜZENLENİR. BUNU SAĞLAMAK İÇİN LEHİNE SENET DÜZENLENEN ŞAHSIN ADININ YANINA “EMRİNE” YA DA “EMRÜHAVALESİNE” GİBİ BİR KAYIT DÜŞÜLÜR. SENEDİN İRADİ EMRE YAZILI SENET OLARAK DÜZENLENEBİLMESİ İÇİN KANUNUN O SENEDİN EMRE DÜZENLENMESİNE ENGEL KOYMAMIŞ OLMASI GEREKİR. KANUNEN EMRE YAZILI SENETLER İSE “EMRE” KAYDINI İÇERMESELER DAHİ KANUN GEREĞİ EMRE YAZILI SENET KABUL EDİLİRLER. KAMBİYO SENETLERİ (POLİÇE, BONO VE ÇEK) KANUNEN EMRE YAZILI SENETLERDİR. BU SENETLER BİR KİMSENİN ADINA YAZILI OLUP DA EMRE KAYDINI İHTİVA ETMESELER BİLE KANUNEN EMRE YAZILI SENETLERDİR.

32 Devri EMRE YAZILI KIYMETLİ EVRAK CİRO VE TESLİM YOLUYLA DEVREDİLİR. Bu nedenle nama yazılı kıymetli evraka göre tedavül kabiliyeti çok daha fazladır. Ciro çifte yetki veren bir hukuksal işlemdir. Senedi ciro eden kimse ciro edilene senet bedelini tahsil, borçluya da ödeme yetkisi verir. Ciro senet veya senede ekli alonj üzerine yazılır ve ciranta tarafından imzalanır (TTK md 683, f. 1). EMRE YAZILI SENEDİN BORÇLUSU HAMİLİN GERÇEKTEN HAK SAHİBİ OLDUĞUNU ARAŞTIRMAK ZORUNDA DEĞİLDİR. Sadece ciro zincirini takip ederek, muntazam bir ciro silsilesi ile senedi iktisap ettiği anlaşılan hamile ödemede bulunabilir.

33 Emre Düzenlenebilecek Kıymetli Evrak
Anonim şirket Kurucular için çıkarılanlar da dâhil olmak üzere, İNTİFA SENETLERİ EMRE DÜZENLENEBİLİR (TTK MD. 502). TTK MD. 504, F. 1 GEREĞİNCE TAHVİLLER, FİNANSMAN BONOLARI, VARLIĞA DAYALI SENETLER, İSKONTO ESASI ÜZERİNE DÜZENLENENLER DE DÂHİL, DİĞER BORÇLANMA SENETLERİ, ALMA VE DEĞİŞTİRME HAKKINI HAİZ SENETLER İLE HER ÇEŞİT MENKUL KIYMETLER EMRE DÜZENLENEBİLİR. Pay (hisse) senetleri kanunen emre yazılı olamazlar. Ancak nama veya hamile yazılı olabilirler. Buna karşılık şu husus ifade edilmelidir ki, nama yazılı pay (hisse) senetleri, TTK md. 490, f. 2 gereği ciro yoluyla devredileceği öngörülen nama yazılı pay (hisse) senetlerinin emre olduğu kabul edilmektedir. Makbuz senedi ve varant da emre düzenlenebilir. Diğer taraftan emre olmasa bile ciro yoluyla devredileceği öngörüldüğünden, bunların da kanunen emre yazılı senet olduğu kabul edilmektedir. Buna karşın ipotekli borç ve irat senetleri (MK md. 914),rehinli tahviller (MK md. 930) kanun gereği emre düzenlenemez. Varlığa dayalı menkul kıymet, katılma intifa senetleri, kar ve zarar ortaklığı belgeleri, kâra iştirakli tahvil ve pay (hisse) senedi ile değiştirilebilir tahviller, kanun gereği değilse de çıkarılmalarına esas olan SPK tebliğler uyarınca emre düzenlenemezler.

34 HAMİLİNE YAZILI KIYMETLİ EVRAK
TTK md. 658, f. 1’de hamiline yazılı kıymetli evrak şu şekilde tanımlanmıştır: “SENEDİN METNİNDEN VEYA ŞEKLİNDEN, HAMİLİ KİM İSE O KİŞİNİN HAK SAHİBİ SAYILACAĞI ANLAŞILAN HER KIYMETLİ EVRAK, HAMİLE VEYA HAMİLİNE YAZILI SENET SAYILIR”. Bu ifadeye göre, bir senedin hamiline sayılıp sayılmaması senedin metninden veya şeklinden anlaşılacaktır. Senet metninde hamiline (hamile) var olması ya da senedin şekline göre her elinde bulunduranın hamil sayılabilmesi hallerinde senet hamiline yazılı senet olarak kabul edilecektir.

35 Devir Hamiline yazılı kıymetli evrakın devri çok kolaydır. ÇÜNKÜ DEVİR İÇİN YALNIZCA SENEDİN TESLİMİ YETERLİDİR. Başkaca bir işleme ise gerek yoktur. Hamiline yazılı kıymetli evrak bu şekilde taşınırlar gibi devredilmekle birlikte tam anlamı ile taşınır hükümlerine tabi değildir. Şöyle ki, MK md. 990’daki “Zilyet, iradesi dışında elinden çıkmış olsa bile, para ve hamiline yazılı senetleri iyiniyetle edinmiş olan kimseye karşı taşınır davası açamaz” hükmünde para ve hamiline yazılı senetler o dava bakımından, ayrık tutulmuşlardır. Ayrıca TTK md. 659, f. 3’te de senedin borçlunun isteği dışında tedavüle çıkarıldığı yolunda bir definin ileri sürülemeyeceği belirtilmiştir. BORÇLUNUN HAMİLİNE YAZILI SENEDİ ÖDERKEN MEŞRU HAMİLİ ARAŞTIRMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ YOKTUR, YALNIZCA SENEDİ GÖRMESİ YETERLİDİR. ANCAK, MAHKEME KARARI İLE ÖDEMEDEN MEN EDİLİRSE YA DA ÖDEMESİ HİLE VEYA AĞIR KUSUR TEŞKİL EDECEK NİTELİKTE İSE ÖDEMEDEN KAÇINMALIDIR.

36 Hamiline Düzenlenebilecek Kıymetli Evrak
Hamiline yazılı evrak tedavül kolaylığı olan senetlerdir ve kıymetli evrakın büyük bölümü hamiline düzenlenebilir. Kambiyo senetlerinden poliçe ve bonoda lehtar gösterilme zorunluluğu bulunduğundan hamiline düzenlenemez. BUNA KARŞIN ÇEK HAMİLİNE DÜZENLENEBİLİR. ESASEN ÇEK HEM HAMİLİNE HEM DE NAMA VEYA EMRE DÜZENLENEBİLİR. Tedavül gücü yüksek olan pay (hisse) senetleri de hamiline düzenlenebilmektedir (TTK md. 484, f. 1). Yalnız bunun için bedellerinin tamamının ödenmiş olması gerekir (TTK md. 484, f. 2). İpotekli borç ve irat senetleri (MK md. 914), rehinli tahviller (MK md. 971), konişmento (TTK md. 1101) hamiline düzenlenebilir. Buna karşın makbuz senedi ve varant (TTK md. 834 ve 838) hamiline düzenlenemezler. 

37 KIYMETLİ EVRAKIN ZİYAI VE İPTALİ
Kıymetli evrakın zıyaa uğraması, senedin kaybolması, hamilin elinden isteği dışında çıkması veya senedin senetlik niteliğini yitirmesi gibi durumları ifade etmektedir. Kıymetli evrakta hak senede bağlı olup senetten ayrı olarak ileri sürülmesi ve devri mümkün değildir. Senedin yitirilmesi, isteği dışında hamilin elinden çıkması ya da senet niteliğini kaybetmesi gibi durumlarda senede bağlanmış olan hakkın takip ve tahsili bakımından bazı önlemlerin alınması şarttır. KIYMETLİ EVRAKIN İPTALİNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER HEM HAMİLİ HEM BORÇLUYU KORUMAKLA BİRLİKTE ESAS AMAÇ HAMİLİN KORUNMASIDIR.

38 KIYMETLİ EVRAKIN ZİYAI VE İPTALİ
KIYMETLİ EVRAKIN ZIYAI HALİNDE HAMİL MAHKEMEYE MÜRACAAT EDEREK MAHKEMECE SENEDİN İPTALİNE KARAR VERİLMEKTE VE BÖYLELİKLE HAMİL SENEDİN TEMSİL ETTİĞİ HAKLARI YA SENETSİZ OLARAK KULLANABİLME İMKÂNINA KAVUŞMAKTA YA DA YENİ BİR SENET DÜZENLENMESİNİ BORÇLUDAN İSTEYEBİLMEKTEDİR. Kıymetli evrakın iptali önce genel olarak bütün kıymetli evrak tipleri bakımından TTK md. 651 ila 653 arasında düzenlenmiş, çeşitli kıymetli evrak türleriyle ilgili özel hükümlerin saklı olduğu belirtilmiştir.

39 ZAYİ OLMA (ZİYAA UĞRAMA) KAVRAMI
Kıymetli evrakın zayi olması veya zıyaa uğraması, senedin çalınma, yitirilme, yanma, yırtılma gibi sebeplerle (durumlarla) hamili tarafından ibrazının mümkün olmaması ya da senedin hamilin elinde olmasına rağmen üzerine bir şey dökülmesi, silinmesi gibi nedenlerle üzerinde yazılı bulunan hakkın tespitinin ve sonuçta ileri sürülmesinin güçleşmesi ve imkansız hale gelmesidir. Anlaşılacağı üzere kıymetli evrakın zayi olması çeşitli şekillerde ortaya çıkmaktadır ve bunları sınırlayıcı olarak belirlemenin imkânı yoktur.

40 KIYMETLİ EVRAKIN İPTALİNİN AMACI
Kıymetli evrakın zıyaa uğraması halinde iptal ettiren kişi, senedin vadesi gelmişse iptaline ilişkin mahkeme kararı ile alacağını tahsil etme imkanı elde eder. Bu durumda mahkeme kararı senet yerine geçmektedir. Senedin henüz vadesi gelmemişse, hamil mahkeme kararına dayanarak iptal edilen senedin yerine geçmek üzere yeni bir senet düzenlenmesini talep edebilir.

41 İPTAL DAVASI AÇMANIN ŞARTLARI
İptal davası açabilmek için kanunen bazı şartlar aranmaktadır

42 Senedin Zayi Olması İptal davasının ilk koşulu senedin zayi olmasıdır. Zayi olma senetteki hakka değil bizzat senede ilişkindir. Senedin zıya uğramasına rağmen fotokopisinin veya kopyasının bulunmasının ise bir önemi yoktur. Çünkü bunların ibrazıyla ödeme yapılması imkânı yoktur.

43 Senette Yer Alan Hakkın Halen Mevcut Olması
İPTAL DAVASI AÇAN KİMSENİN SENETTEN DOĞAN HAKKININ HALEN MEVCUT VE ORTADAN KALKMAMIŞ OLMASI GEREKİR. Eğer hak örneğin bir ödeme ile ortadan kalkmışsa artık senedin iptaline gerek kalmayacaktır. Aynı şekilde senetteki hak, senedin yitirilmesinden önce doğmamışsa ve senedin zıyaa uğramasından sonra da doğma imkanı kalmamışsa sonuç yine aynıdır ve dolayısıyla senedin iptaline ilişkin dava mümkün olmayacaktır.

44 İptali İsteyenin Hak Sahibi Olması
Bu koşul kanunda “KIYMETLİ EVRAKIN ZAYİ OLDUĞU VEYA ZIYAIN ORTAYA ÇIKTIĞI ANDA SENET ÜZERİNDE HAK SAHİBİ OLAN KİŞİ, SENEDİN İPTALİNE KARAR VERİLMESİNİ İSTEYEBİLİR” şeklinde ifade edilmiştir (TTK md. 651, f. 2). Buna göre, kıymetli evrakın zayi olması nedeniyle iptalinin talep edilebilmesi için davacının, senedin zıyaa uğradığı veya bunun öğrenildiği anda senetteki hakkın alacaklısı sıfatını taşıması gerekmektedir.

45 Senedin Zilyetliğinin Yeniden Kazanılmasının Mümkün Olamaması
HAMİLİN SENEDİN ZİLYETLİĞİNİ KAZANMASI MÜMKÜN OLDUĞU SÜRECE İPTAL DAVASI AÇILAMAZ. Bu durumda senedi yeniden elde etmek için gerekli olan diğer önlemlere başvurulabilir. Örneğin, iade davası yoluyla alacaklı senedin zilyetliğini yeniden kazanabilir. Nitekim iptal prosedüründe eğer mahkemece verilecek sürede senet ibraz edilirse, dava açılmış olmasına rağmen iptal kararı verilmez. Hak sahibine (davacı) senedi ibraz edene karşı dava açması için süre verilir.

46 Senedin Kanunen İptali Mümkün Senetlerden Olması
İPTALİ İSTENEN SENEDİN BİR KIYMETLİ EVRAK OLMASI GEREKİR. Adi borç senetleri, limited şirketlerin çıkardıkları pay senetlerinin veya kooperatiflerin ortaklık senetlerinin iptali söz konusu olmaz. Çünkü bunlar “kıymetli evrak” değildirler.

47 İPTAL KARARI VERME YETKİSİ
Kıymetli evrakın zıyaa uğraması halinde iptal kararı vermeye ve hak sahibinin haklarını korumak için lüzum duyulan diğer önlemleri almaya mahkeme yetkilidir. YETKİLİ MAHKEME NAMA VE HAMİLİ YAZILI SENETLERDE BORÇLUNUN İKAMETGÂHINDAKİ; KAMBİYO SENETLERİ VE DİĞER CİRO İLE DEVRİ MÜMKÜN SENETLERDE ÖDEME YERİNDEKİ; PAY (HİSSE) SENETLERİNDE İSE ŞİRKET MERKEZİNİN BULUNDUĞU YERDEKİ TİCARET MAHKEMESİDİR (TTK md. 661, md. 757).

48 İPTAL KARARININ HÜKÜMLERİ
İPTAL DAVASI SONUCUNDA VERİLEN İPTAL KARARI İLE SENET ELİNDEYKEN ZAYİ ETTİĞİNİ İDDİA EDEN KİMSENİN İDDİASI İSPATLANMIŞ VE BUNA BAĞLI OLARAK SENET İPTAL EDİLMİŞ OLUR. İptal kararı ile birlikte, senedi zayi ederek iptal davasını açan kişi senedin vadesinin gelmiş olup olmamasına bağlı olarak, senette yer alan hakkını senetsiz talep edebilme ya da masrafları kendisine ait olmak üzere yeni bir senet düzenlenmesi kararının verilmesini mahkemeden talep imkânını elde etmektedir. Bir başka ifadeyle, senedin iptali kararı iptal kararı almış kişiyi kendiliğinden hak sahibi yapmaz. Bu durumda iptal kararı almış kişi elinde senet olmadığı için sadece esas borçluya başvurabilir; başvuru borçlularına yönelme imkânı yoktur. Bu durumda esas borçlunun ödememe için sahip olduğu hukuki imkânları (defileri) kullanabileceği açıktır.

49 KIYMETLİ EVRAKIN TÜRLERİNE GÖRE İPTAL USULÜ
Kıymetli evrakın iptali önce genel olarak bütün kıymetli evrak tipleri bakımından TTK md. 651 ila 653 arasında düzenlenmiş, çeşitli kıymetli evrak türleriyle ilgili özel hükümlerin saklı olduğu belirtilmiştir. Kıymetli evrakın farklı türleri için geçerli olan zıyaa uğrama ve iptal hükümleri ise Kanunda ayrıca ilgili kısımlarda ele düzenlenmiştir. TTK md arasında hamiline yazılı senetlerin zıyaı ve iptali hükme bağlanmıştır. TTK md 657’de nama yazılı kıymetli evrakın zıyaı ve iptali düzenlenmiştir. Nama yazılı kıymetli evrakın iptali düzenlenirken bunların esasen hamile yazılı senetlerin iptali usulüne tabi olduğu belirtilmiş ve tek maddede nama yazılı senetlerin farklılık gösterdiği hususlar düzenlenmiştir.

50 KIYMETLİ EVRAKIN TÜRLERİNE GÖRE İPTAL USULÜ
TTK MD ARASINDA POLİÇENİN İPTALİ AYRICA DÜZENLENMİŞ VE BU HÜKÜMLERİN BONO, ÇEK, MAKBUZ SENEDİ, VARANT, KONİŞMENTO, TAŞIMA SENEDİ GİBİ DİĞER CİROSU MÜMKÜN OLAN SENETLER (EMRE YAZILI KIYMETLİ EVRAK) HAKKINDA DA UYGULANACAĞI BELİRTİLMİŞTİR. BAZI KIYMETLİ EVRAKIN İPTALİ İSE FARKLI HÜKÜMLERE TABİDİR. ÖRNEĞİN, İPOTEKLİ BORÇ SENEDİ VE İRAT SENETLERİNİN İPTALİ HAKKINDA MK MD. 925 VD., HAMİLE YAZILI MÜNFERİT FAİZ KUPONLARI HAKKINDA TTK MD. 667 UYGULANIR. DEVLET TARAFINDAN ÇIKARILAN TAHVİLLER HAKKINDA İSE ÖZEL HÜKÜMLER MEVCUTTUR (TTK MD. 668, F. 2). Banknot ve büyük miktarda çıkarılıp görüldüğünde ödenmesi gereken, para yerine ödeme aracı olarak kullanılan ve üzerinde muayyen bedelleri yazılı olan diğer hamile yazılı senetlerin iptaline karar verilemez (TTK md. 668, f. 1).