İNSAN-BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ BÖLÜM 1: İNSAN

... konulu sunumlar: "İNSAN-BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ BÖLÜM 1: İNSAN"— Sunum transkripti:

1 İNSAN-BİLGİSAYAR ETKİLEŞİMİ BÖLÜM 1: İNSAN
Ders Sorumlusu: Doç.Dr. Hakan TÜZÜN Hazırlayan: Pınar MUTLU HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

2 İçindekiler Giriş Giriş-Çıkış Kanalları İnsan Belleği
Düşünme: Nedensellik ve Problem Çözme Duygu Kişisel Farklılıklar Psikoloji ve Etkileşimli Sistem Tasarımı HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

3 Giriş İnsan-Bilgisayar Etkileşiminde ilk olarak insan ele alınmıştır çünkü Etkileşimli sistemlerin merkezindedir. Yardım (assist) için bilgisayar sistemini tasarlamıştır. Kullanıcının istekleri bizim birincil önceliğimiz olmalıdır. Bilişsel Psikoloji genel başlığı altında insan psikolojisi alanı incelenecektir. İnsan psikolojisi, etkileşimli bilgisayar sistemlerinin tasarım ve üretimi ile ilgisiz görünebilir fakat aslında ilgilidir. Çünkü Bir kişi için bir şey tasarladığımızda o kişinin kapasitesi ve sınırlılıklarını anlamamız gerekir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

4 Giriş Bilişsel psikolojinin bilgisayar sistemleri ile ilgisi olan yönü ele alınacaktır İnsanlar etrafındaki dünyayı nasıl algılar? Bilgiyi nasıl saklar ve işler? Problemleri nasıl çözer? Somut olarak nesneleri-hedefleri(objects) nasıl manipüle eder? Bu konuda basitleştirilmiş modeller geliştirilmiştir. 1983 yılında Card,Moran ve Newell’ın tanımladığı “İnsan İşlemci Modeli”. Bu modelde 3 alt sistem vardır: Algısal sistem, Hareket sistemi Bilişsel sistem Bütün bu sistemlerin her biri kendi işlemci ve belleklerine sahiptir. Model, kesin koşullar altında sistem davranışlarını etkileyen bir takım işlem ilkelerini öne sürer. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

5 Giriş İnsan, bilgi işleme sistemi analojisi olarak ele alınacaktır. (burada geleneksel bilgisayar sistemine daha yakın) Bilgi gelir, Saklanır ve işlenir, Sistemden çıkar. Sistemin 3 bileşeni: Giriş-Çıkış Bellek Bilgi İşleme Süreci HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

6 GİRİŞ-ÇIKIŞ KANALLARI
İnsanın dış dünya ile etkileşimi bilgiyi alma (girdi) ve gönderme (çıktı) ile oluşuyor. İnsanın bilgisayar ile etkileşimi: çıktı girdi Bilgi Bilgi girdi çıktı HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

7 GİRİŞ-ÇIKIŞ KANALLARI
5 ana duyumuz vardır: Görme İşitme Dokunma Tatma Koku alma Benzer şekilde uzuvlar, parmaklar, gözler, baş ve ses sistemi gibi çeşitli efektörler vardır. Parmaklar yazı yazma ve fare kontrolü yaparak insan-bilgisayar etkileşiminde ana rolü oynamaktadır. İnsan-Bilgisayar Etkileşimi için en önemli duyular HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

8 Bilgi alışı SES TIK SESİ 1 2 GÖRME DUYMA 3 DOKUNMA
HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi DOKUNMA

9 Görme Görme duyusu fiziksel ve algısal sınırları olan karmaşık bir eylemdir ama normal bir insan için temel bilgi kaynağıdır. İkiye ayrılır: Dış dünyadan uyarıcı alan fiziksel alıcı İşlemci ve uyarıcıyı yorumlayıcı HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

10 Göz Görme ışık ile başlar.
Cisimden yansıyan ışık ile gözün arkasında cismin ters görüntüsü oluşur. Bu görüntü, alıcılar tarafından elektrik enerjisine çevrilir ve nöronlarla beyne yollanır. Göz HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

11 Görüş Algısı Görüş açısı hem nesnenin büyüklüğünden hem de göze olan uzaklığından etkilenir. Eğer iki nesne aynı uzaklıkta ise büyük olan daha büyük görüş açısına sahiptir. Benzer şekilde aynı büyüklükte fakat farklı uzaklıktaki nesnelerden ilerideki daha küçük görüş açısına sahiptir Bir nesnenin görüş açısı büyüklüğünü algılamamızı etkiler. Eğer görüş açısı çok küçükse bütünü algılamamız zorlaşır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

12 Boyut ve derinliği algılama
Görüş açısı azaltılan yani uzaklaştırılan nesnenin daha küçük algılanması beklenir. Gerçekte ise boyutları algılamamızda görüş açısı değişse bile kişinin yüksekliği aynı kalır. Buna boyut değişmezlik kanunu denir ve bu kanun boyutları algılamamızın başka faktörlere dayandığını gösterir. Bu faktörlerden biri derinliğin algılanmasıdır. Derinlik, benzer şekilde boyut ve yükseklik bize gördüğümüz nesnelerin göreli konumları ve uzaklıkları hakkında ipuçları verir. Diğer bir faktörde benzerliktir. Eğer bir nesnenin belli bir boyutta olmasını beklersek, onun uzaklığını böylelikle kestirebiliriz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

13 Parlaklığı algılama Işık düzeylerine gösterilen öznel tepkidir.
Nesnenin yüzeyine düşen ışık miktarı ve yansımadan yani parlaklığından etkilenir. Göze çarpan farklılıklar ölçülebilir. Görüş keskinliği titreşerek değişen parlaklıkla artar. Göz bunu sabit olarak bir ışığın hızlıca açılıp kapanması olarak algılayacaktır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

14 Rengi algılama Renk yoğunluk ve doyumdan oluşur.
Renk ışık tayfının dalga boyu tarafından belirlenir(mavi kısa, yeşil orta, kırmızı uzun) 150 farklı rengi ayırt edebiliriz. Yoğunluk rengin parlaklığı,doyum ise renkteki beyazlığın miktarıdır. Yoğunluk ve doyumun çeşitlenmesiyle 7 milyon farklı rengi algılayabiliriz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

15 Görme Sürecinin Kapasitesi ve Sınırlılıkları
Resimleri algılama yolları göz önüne alındığında görme sisteminin kapasitesi ve sınırlılıkları da olduğu anlaşılıyor. Fakat bu sadece küçük miktarda bir algı. Görme süreci resimden retinaya yansıyan ışık ile resmi transfer etmeyi ve yorumlamayı da içerir. Beklentilerimiz, görme algımızı etkiler. Eğer nesnenin boyutlarını biliyorsak bizden ne kadar uzakta olursa olsun onu algılarız. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

16 Görme Sürecinin Kapasitesi ve Sınırlılıkları
Görme süreci, nesne etrafında hareket ederken nesneyi sabit görmemizi sağlar. Nesnelerin renk ve parlaklığı ışıktaki değişime rağmen sabit algılanır. Görme sistemi hareket ve parlaklıktaki değişiklikleri eşitler, dengeler ve telafi eder. Görsel yanılsamalar bazen fazla telafiden meydana gelir. Yorumlama ve beklentiler, belirsizliği ortadan kaldırmak için kullanılabilir. Fakat boyut algısı güvenilir değildir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

17 The quick brown fox jumps over the the lazy dog.
HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

18 Optik ilizyonlar gibi arayüz tasarımında da her şey gerçekten olduğu gibi algılanamayabilir.
HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

19 Nesnelerin oluşturdukları bütün onları algılayışımızı etkiler.
Optik ilizyonlar sayfa simetrisini etkiler. Sayfanın merkezini gerçek yerinden biraz yukarıda görme eğilimindeyizdir. (Grafik tasarımında optik merkez denir.) Sayfa sonu kenar boşluklarını eşitlemek için %50 oranında artırma eğilimindeyiz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

20 Okuma Süreci Algı ve metin süreci arayüz tasarımları için önemli bir konudur. Arayüzler her zaman biraz metinsel görünüm gerektirir. Okuma sürecinde çeşitli aşamalar vardır: Sayfadaki kelimenin görsel deseni algılanır. Dilin dahili temsili kullanılarak şifre çözülür. Dil süreci söz dizim, semantik(anlam) analiz süreci ve ifadeler ya da cümleler üzerinde işlem yapmayı içerir. İlk iki aşamanın arayüz tasarımını nasıl etkilediği üzerinde durulacaktır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

21 Okuma Süreci Okuma sırasında gözler ani hareketler yapar ve yerleşir.
Algılama yerleştirme süresinde meydana gelir. Okuma sürecinde harflerin tanınması gibi kelimeler de tanınmaktadır. Bilinen kelimeler kelimenin şekli ile tanınmaktadır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

22 Okuma Süreci Metnin okunma hızı onun okunabilirlik seviyesini gösterir. Çizgiler arası boşluk orantılı olduğu sürece yazı tipi boyutu olarak 9 ile 12 büyüklükleri okunabilirdir (Tinker, 1965). Çizgi uzunlukları 58 ile 132 mm arasında ise okunabilirdir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

23 Okuma Süreci Bilgisayar ekranından okumanın kitaptan okumadan daha yavaş olduğu araştırmacılar tarafından kanıtlanmıştır (Muter, 1982). Daha uzun satırlar Sayfada daha az kelime Yönlendirme Sayfanın merkezine aşinalık İyi bir metinsel arayüzde bu faktörler azaltılabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

24 Okuma Süreci Negatif kontrast kullanımı (açık renk ekran üzerine koyu renk yazılar) daha yüksek ışık sağlar. Bu nedenle pozitif kontrasta göre daha fazla keskinlik verir. Bu, okunabilirliği artırır. Bilimsel kanıtlar negatif kontrastın daha çok tercih edildiğini ve daha iyi performans verdiğini öne sürüyor (Bauer, Coutaz, 1991). HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

25 Duyma Süreci Duyma havadaki titreşimler veya ses dalgaları ile başlar.
Kulak bu titreşimleri alır, iletir, çeşitli aşamalardan geçirir ve duyma sinirlerine iletir. Kulak çevre hakkında bilgi sağlar: uzaklıklar, yönler, nesneler vb. Ses titreşimlerle ya da hava basıncı ile değişir. Sesi farklılaştıran karakteristik özellikler: Ses frekansı Gürültü Tını Ton Genişlik Tip veya kalite HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

26 Duyma Süreci İnsan duymada seçicidir. İnsan arka planda gürültü olsa dahi yeni sesleri duyabilir. Örneğin; bir partide kalabalığın ve gürültünün içinde kendi adını seçebilir. Kulak sesteki ince değişiklikleri ayırt edebilir ve aşina olduğu sesleri üzerinde konsantre olmadan tanıyabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

27 Duyma Süreci Arayüz tasarımında ses nadiren kullanılmaktadır. Genelde:
Uyarı sesleri Hatırlatıcı sesler kullanılmaktadır. Multimedyada ise sesin potansiyeli sıklıkla kullanılmaktadır. Müzik, Sesli açıklamalar ve Efektler bulunmaktadır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

28 Arayüzde Ses Kullanımı
Dikkat – Önemli konularda ya da sürecin sonunda kullanıcının dikkatini çekmek için kullanılabilir. Durum bilgisi – Sürekli arkaplan sesleri durum bilgisini iletmek için kullanılabilir. Ör: İlerleme sürecini izleme. (Görsel dikkat gerektirmeden) Onaylama – Bir etkinliğe bağlı sesler, etkinliği gerçekleştiğini ya da tam tersini söyleyebilir. Ör: dosya silmek ile sesin ilişkilendirilmesi. Yönlendirme – Kullanıcının sistemde nerede olduğunu bildiren değişken sesler kullanılabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

29 Dokunma Dokunma duyusu dış dünya hakkında önemli bilgiler verir.
Sıcak ya da soğuk bir nesneye dokunduğumuzda bizim için uyarı anlamı taşıyabilir. Dokunma duyusunun olmaması hareketlerimizin hızı ve doğruluğu azaltır. Yapay Gerçeklik oyunlarında bilgisayar ürünü nesneler görünür fakat fiziksel dokunma duyusu yoktur. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

30 Dokunma Diğer duyuları hasar görmüş kişiler için dokunma duyusu önemlidir. Arayüzlerde kabartmalı yazılar birincil bilgi kaynağıdır. Uyarıcı ciltteki alıcılar aracılığıyla alınır: ısı alıcısı: sıcak ve soğuk ağrı alıcısı: şiddetli basınç, ısı ve acı mekanik alıcısı: basınç Son alıcılar insan-bilgisayar etkileşimi ile ilgilidir. Bazı alanlar diğerlerinden daha duyarlıdır. Örneğin; el ve ayak parmakları. Kinethesis - bedenin durumunun farkındalığı. Rahatlık ve performansı etkiler. Daktiloya dokunulduğunda parmakların birbirine yakınlığının farkında olma ve klavyeden gelen dönütler önemlidir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

31 Hareket Bir soruya cevap verirken butona tıklamak gibi basit bir hareket birden çok işlem adımı içerir. Uyarıcı (soru) duyusal alıcılarla alınır ve beyne iletilir. Soru işlenir ve bir cevap üretilir. Beyin uygun kaslara cevap vermesi için emir verir. Hareket zamanı fiziksel özelliklere bağlıdır: yaş, sağlık gibi. Tepki zamanı duyusal kanala uyarıcının ulaşmasına göre değişir. Tepki zamanı uyarıcı tipine bağlıdır: Görsel sinyallere 200ms İşitsel sinyallere 150 ms ağrıya 700ms de tepki verilmektedir. Karışık sinyal ise daha hızlı tepki oluşturur. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

32 Hareket Tepki zamanının artması doğruluğu azaltır.
Bilgisayar oyunlarında üst seviyelerde hızlı cevap verilmesi gerektiği zamanlarda tepki zamanının azalması gerekir. Harekette hız ve doğruluk etkileşimli sistemlerde önemlidir. (özellikle hedefe yönelmede zaman bakımından önceliklidir) Hedef bir buton, menü ya da ikon olabilir. Hareket zamanı hedefin boyutu ve hareket edilen alana bağlıdır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

33 Hareket Fitts' Law bir ekranın hedefine vurmada geçen zamanı tanımlamaktadır: Movement Time = a + b log2(Distance/Size + 1) Bu, hedef tasarımlarımızı etkilemektedir. Kullanıcılar küçük nesneleri manipüle etmekte zorlanmaktadırlar. Hareket edilen alan mümkün olduğunca küçük, hedef boyutu mümkün olduğunca büyük olmalıdır. Pasta grafiği şeklindeki menüler listelere göre daha çok tercih edilmektedir çünkü tüm bileşenler birbirine eşit uzaklıktadır. Listeler kullanıldıysa en çok kullanılan özellik kullanıcıya en yakın olanıdır, örneğin menünün en üstü. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

34 İNSAN BELLEĞİ HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

35 Duyusal Bellek Duyuları uyaranlar için tampon görevi görür.
İkonik Bellek: Görsel uyaranlar için Yankısal Bellek: İşitsel uyaranlar için Dokunsal Bellek: Dokunsal uyaranlar için Sürekli üzerine yazılabilen belleklerdir. Bilgi kısa süreli belleğe geçer veya üzerine yazılır ve kaybolur. Uyarıcılar duyusal kayıttan kısa süreli belleğe dikkat ve seçici algı ile geçerler. Dikkat, aklın birbiriyle yarışan bir çok uyarıcı veya görüşlerden biri üzerine konsantre olmasıdır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

36 Kısa Süreli Bellek (KSB) – Çalışan Bellek
Bilginin geçici olarak geri çağrılması için bir not defteri görevi görür. Kısa süre için gerekli bilgiyi depolamak için kullanılır. Belleğe yaklaşık 70ms de süratle erişilebilir. Geçici olarak tutulan bilgi yaklaşık 200ms de süratle bozulabilir. Sınırlı bir kapasiteye sahiptir: Bir kişi ortalama 7± 2 birimlik bilgiyi hafızada tutar (Miller, 1956). HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

37 KSB KSB’de bilgiyi gruplayarak okuma, KSB’nin kapasitesini artırır.
Gruplamanın kalıplara göre yapılması hatırlamayı kolaylaştırır. Telefon numaraları (Alan kodu + numara) HEC ATR ANU PTH ETR EET THE CAT RAN UP THE THREE HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

38 KSB Yakınlık Etkisi Son kelimeler, ortadaki kelimelerden daha kolay çağrılır. Fakat hemen sonrasında faklı bir görev verilirse yakınlık etkisi engellenir. Geri sayma Bu da KSB’de geri çağırmanın başka bilgiler tarafından engellendiğini gösterir. Bu engelleme, geçmiş bilgilerimizi geri çağırırken etkili olmaz. Bu da uzun süreli bellek ile kısa süreli bellek ayrımını göstermektedir. KSB görsel kanal ve işitsel kanaldan oluşur. Bu iki kanal birbirini engellemez. Eğer görev cümlesi aynı kanala hitap ederse engelleme oluşur. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

39 Görsel-Mekansal Not Defteri
İşitsel Döngü Görsel-Mekansal Not Defteri Merkezi İşlemci İşitsel-Görsel Sistem Beddeley’in KSB Modeli HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

40 Uzun Süreli Bellek (USB)
KSB not defteri olarak çalışıyorsa USB de ana kaynak olarak çalışır. Gerçek bilgi Tecrübe Davranış kuralları Sınırsız kapasiteye sahiptir. Erişim zamanı kısadır, yaklaşık saniyenin 10’da biri kadar. Unutma USB’de daha yavaş gerçekleşir. Bilgi, KSB’de tekrarlanarak USB’ye geçer. KSB’deki gibi bilginin engellenmesi yoktur, bilgi saatler ya da günler sonra bile aynıdır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

41 Bower (1975) Uzun Süreli Bellek bilgi sınıflarının bazılarının genel listesini yapmıştır.

42 USB İki çeşittir; Anlamsal bellek anısal bellekten elde edilir.
Anısal: Bir dizi halindeki olaylar ve deneyimleri sunan bellektir. Anlamsal: Elde ettiğimiz gerçekler, kavramlar ve becerilerin yapılandırılmış kaydıdır. Anlamsal bellek anısal bellekten elde edilir. Tecrübelerimizden yeni gerçekler ve fikirler ediniriz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

43 USB Anlamsal Bellek Yapısı: Bilgiyi hem görsel hem de sözel olarak kodlanmış ve birbirlerine bağlanmış olan ağlarda depolar. Bilgiye erişim sağlar. Bilgi bitleri arasındaki ilişkileri gösterir. (Şemalar ve önerme ağlarıyla) Çıkarım yapmayı destekler. Anlamsal Ağ Modeli Bilgi türlerinin nasıl saklandığını ve sunulduğunu açıklayan bir modeldir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

44 USB bilgiyi anlamsal ağlarda depolar (Anlamsal Ağ Modeli)
HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

45 USB Anlamsal ağ modeli, daha karmaşık olan (birden çok madde ya da etkinlik içerebilir) nesne ya da olayların temsili için yeterli değildir. Yapılandırılmış temsiller bu karmaşık nesne ya da olayların depolanmasını sağlar. Çerçeve Senaryo Yapılardaki sıralandırmalar niteliklerin eklenmesine izin verir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

46 USB-Çerçeve Tabanlı Temsil
Nitelikler sıralanır. Sıralama süreç bilgisini de içerebilir. Olaylar ya da işlemler bir sıra ile ilişkili olabilir. Çerçeveler, semantik ağları yapılandırılmış hiyerarşik bilgiler ile genişletir. Her maddenin birbiri ile ilişkisi açıkça belirtilmiştir. Köpek Değişmez Bacaklar: 4 Varsayılan Gıda: etobur Ses: havlama Değişken Boy:65cm Renk:Kahverengi HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

47 USB-Senaryo Tabanlı Temsil
Durumların yorumlanmasında kalıplaşmış bilginin modellenmesidir. Senaryo bağlam için uygun bilgiyle doldurulabilir elemanlardan oluşmaktadır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

48 USB-Senaryo Tabanlı Temsil
Veteriner Ziyareti İçin Senaryo Giriş Koşulları: Köpek hasta Veteriner açık Sahibinin parası var Sonuç Köpek daha iyi Sahibi daha fakir Veteriner daha zengin Destekler Muayene çizelgesi Araçlar İlaç Roller Veteriner muayene eder Tanıyı koyar Tedavi eder Sahip köpeği getirir Ödemeyi yapar Köpeği alır Sahneler Veterinere ulaşma Odada bekleme Muayene Ödeme İzler Köpeğin ilaca ihtiyacı var Köpeğin ameliyata ihtiyacı var HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

49 USB-İşlemsel Bilgi Temsili
Üretim Sistemi Modeli Durum-olay kuralları USB’de depolanmıştır. KSB’ye gelen yeni bilgi, durum kurallarından birisi ile uyuşabilir ve eylem ortaya koyulabilir. Birkaç üretim kuralı: EĞER köpek kuyruğunu sallarsa SONRA köpeği okşa EĞER köpek hırlarsa SONRA kaç HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

50 USB Süreçleri 3 ana eylem vardır: Toplam Zaman Hipotezi
Bilgiyi depolama ya da hatırlama Unutma Bilginin geri getirilmesi Toplam Zaman Hipotezi Öğrenilen miktar öğrenmeye harcanan zaman miktarı ile doğru orantılıdır. Uygulama Etkisinin Dağılımı Yapılan araştırmalar öğrenme için ayrılan sürenin zaman içerisine yayıldığında daha etkili olduğunu göstermektedir (Baddeley ve diğerleri, 1978). Haftada 1 saatlik kurslar 2 ya da 3 saatlik kurslardan daha etkilidir. (Haftalık süre azaldıkça toplamda kursun bitme süresi uzar) HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

51 USB Süreçleri Tekrar, bilgiyi iyi öğrenebilmek için yeterli değildir. Bilgi kişi için anlamsızsa hatırlamak zordur. Kavramlardan oluşan bir grup kelimeyi hatırlamak, nesnelerden oluşan bir grup kelimeyi hatırlamaktan daha zordur. Kader, yaş, soğuk, inanç, sessiz, mantık, fikir, değer, geçmiş, büyük. Tekne, ağaç, kedi, çocuk, kilim, tabak, kilise, silah, baş. Anlam ve Aşinalık Hatırlaması kolay bilgi: Eğer bilgi anlamlı ve aşina isek bireyin var olan yapılarıyla ilişkilendirilebilir ve kolayca belleğe alınabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

52 USB Süreçleri - Unutma Unutmanın 2 ana teorisi vardır. Bozulma
USB’de tutulan bilgi sonunda unutulur. Ebbinghaus anlamsız heceler ile yaptığı araştırmalar sonucu bellekteki bilginin logaritmik olarak bozulduğunu bulmuştur. Engelleme (Ket vurma) Bilginin bellekten engelleme yoluyla kaybolmasıdır. Geriye ket vurma Yeni bir bilgi edinirsek eskilerinin kaybolmasına neden olur. Yeni telefon numaramız eski numaramızı hatırlamamızı zorlaştırır. İleriye ket vurma Eski bilgi izleri yeni bilgileri engeller. Yeni bir eve taşındıktan sonra eski evin yolundan gitme. Unutma duygusal faktörlerden dolayı da gerçekleşebilir. Olumlu bilgiler olumsuzlara göre daha çok hatırlanır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

53 USB Süreçleri - Unutma Bilginin USB’de tamamen kaybolmayacağına dair kanıtlar mevcuttur. Proaktif kısıtlama, engelleme ile kaybolan eski bilginin korunmasını kanıtlamıştır. Dil tecrübesi. Bazı bilgiler mevcuttur fakat tatmin edici bir şekilde ulaşılamamaktadır. Bilgi geri çağrılamayabilir fakat tanınabilir ya da sadece ilham ile geri çağrılabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

54 USB Süreçleri - Unutma Bilginin geri alınması: Geri çağırma Tanıma
Bilgi bellekte yeniden üretilir. Sınıflandırma ile bilginin geri çağrılması daha kolaydır. Tanıma Bilginin tanımı belleğin bu bilgiyi daha önce gördüğünü söyler. Daha az karmaşık bir bilişsel eylemdir. Canlı görüntü Bir kelime grubunda hikaye uydurularak kelimelerin geri çağrılması daha kolaydır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

55 Belleğimizi Geliştirmek
Sözcük Asma Yöntemi Bu yöntemin bir çok çeşidi vardır. Fakat hepsinin temelinde; tıpkı bir askılıkta ceket, şapka gibi her tür eşyayı asabilecek "askı" ların bulunması gibi, öğrenilecek her türlü kelimenin "asılması"na olanak sağlayacak, askı görevi gören bir grup sabit sözcüğün öğrenilmesi yatar. Kimileri de bu askıları "hafıza çivileri" olarak betimlemiş, yöntemi da hatırlanması gereken sözcüklere bu çivileri çakmak olarak tanımlamıştır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

56 Belleğimizi Geliştirmek-Sözcük Asma Yöntemi
Görsel İlişki Örneğin; Bir, bir piredir. İki, bir iptir. Üç, bir süttür. Dört, bir gözdür. Beş, bir balıktır. Altı, bir martıdır. Yedi, bir kedidir. Sekiz, bir sakızdır. Dokuz, bir domuzdur. On, bir ton balığıdır. Asma listesini öğrendikten sonra bir grup kelimeyi bu askılara asarsınız. Bunu yapabilmenin yolu, asılan sözcükler ile hatırlanması gereken sözcükler arasında etkileşim kurmanız, bunu zihninizde canlandırmanızdır. Örneğin; hatırlamak istediğiniz sözcüklerin ilki fil ise, fil ile pire arasında bir ilişki olduğunu zihninizde canlandırabilirsiniz. Bu ilişki ne kadar sıra dışı ve tuhaf kurulursa sözcüğü hatırlama olasılığınız o kadar artar. Video Bölüm 1 Bölüm 2 HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

57 DÜŞÜNME: MUHAKEME VE PROBLEM ÇÖZME
Aklımızda sonucunu oluşturan bilgiye gidiş yollarıdır. Mantıklı düşünme yolları Tümdengelim, Tümevarım, Kaçırma. Her mantıklı düşünme yolunu günlük hayatımızda kullanırız fakat her biri, bizi farklı yollarla sonuca ulaştırır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

58 Tümdengelim Verilen dayanak noktalarından gerekli sonuç mantıksal olarak elde edilir. Örnek: Eğer günlerden Cuma ise işe gidecektir Günlerden Cuma Bu yüzden işe gidecektir. Mantıksal sonucun doğru olması zorunlu değildir: Örnek: Eğer yağmur yağıyor ise zemin kurudur Yağmur yağıyor Bu yüzden zemin kurudur. Gerçek ve mantıksal doğru çatışabilir. Örnek: Bazı insanlar bebektir Bazı bebekler ağlar O zaman “Bazı insanlar ağlar” HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

59 Tümevarım Gördüğümüz durumları genelleştirerek görmediğimiz durumlar hakkında çıkarım yapmaktır. Örnek: gördüğümüz bütün fillerin hortumu vardır. Bu yüzden bütün filler hortuma sahiptir. Güvenilmez fakat yararlıdır (Çevre hakkında bilgi öğrenirken) : Örnek: Bütün fillerin yaşadığı yeri görmesek de filler hakkında gerekli bilgilere sahibizdir. Tümevarımın doğru olduğunu değil, sadece yanlış olduğunu kanıtlayabiliriz. Kaç tane hortumlu fil gördüğümüzün ya da varlığını bilmemizin önemi yoktur, bir başkası hortumsuz olabilir. Tümevarımımızı destekleyici kanıtlar toplamak yapabileceğimiz en iyi şeydir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

60 Kaçırma Kaçırmada olaydan nedene muhakeme yapılır.
Gözlemlediğimiz olaylar için açıklama yapmada kullandığımız bir yöntemdir. Örnek: Sam içkiliyken hızlı araba kullanır. Eğer Sam’i hızlı araba kullanırken görürsem, içkili olduğunu varsayarım. Güvenilmezdir; yanlış açıklamalara yol açabilir. Elbette ki yukarıdaki açıklama çok güvenilir bir açıklama değildir. Hastaneye yetişmek için arabayı hızlı kullanmış olabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

61 Problem Çözme Sahip olduğumuz bilgiyi kullanarak bilinmeyen bir göreve çözüm bulma sürecidir. Yeni durumlarla karşılaştığımızda bilgiye uyum sağlamaktır. Sıklıkla çözümler özgün ve yaratıcıdır. Problem çözme kuramları: 20.yy’ın ilk yarısında Gestalt bir problem çözme kuramı ortaya attı. Bilgiyi ve kavramayı yeniden kullanmak. 1970’lerde Newell ve Simon Problem Alanı Kuramını ortaya attı. Akıl , kısıtlı bir bilgi işlemcidir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

62 Gestalt Kuramı Davranışçılar tarafından ortaya atılmıştır.
Davranışçılıktan bilgi işleme kuramlarına kaymaktadır. Problem çözme hem yaratıcı hem de çoğaltıcıdır. Yaratıcı problem çözme kavrayış ve problemin yeniden yapılandırılmasını içermektedir. Yaratıcı problem çözme çekicidir fakat “kavrayış” vb. açıklamada yeterli kanıt yoktur. Çoğaltıcı problem çözme davranışçıların iddia ettiği gibi eski deneyimlere dayanmaktadır. Gestalt kuramı, yeterli kanıt bulamamıştır. Yapılanmanın ne zaman gerçekleştiğini, kavrayışın ne olduğunu açıklamaz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

63 Problem Alanı Kuramı Newell ve Simon problem çözmenin problem alanının merkezinde olduğunu ileri sürmüşlerdir. Problem alanı problem durumlarından oluşmaktadır. Problem büyük olabilir bu nedenle problem çözme yasal operatörler kullanmayı içerir. Problem bir başlangıç durumu ve bir de hedef durumuna sahiptir, insanlar operatörleri kullanarak baştan sona doğru ilerlerler. Operatörlerin seçiminde sezgisel yöntemler kullanılabilir. Araç-amaç analizi bu yöntemlerden biridir. Araç-amaç analizi ile asıl problem alanı karşılaştırılır ve ikisi arasında bir çözüm bulunur. Satranç oynamak. Başlangıç durumu tahtayı düzenlemek, hedef durumu şah-mat. Bilgi işleme sistemi çalıştırılır. Problem alanı kısa süreli belleğin kapasitesi ve hızı ile sınırlıdır. İyi tanımlanmış alanlarda problem çözmeyi uygulamak Newell ve Simon’un Genel Problem Çözme modeline uygun düşer. Örnek: yap-bozların bilgi yoğunluklu alanlara tercih edilmesi HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

64 Problem Çözmede Analoji
Problem çözmenin üçüncü kuramıdır. Burada üzerinde durduğumuz yeni çıkmış problemleri insanların nasıl çözdüğüdür. Bunlardan birisi benzerlikleri haritalamadır. Benzerlikleri Haritalama: Yeni probleme benzer bilinen bir alanla ilgili bilginin haritalanmasıyla yapılır. Bilinen ile yeni arasındaki benzerlikler kaydedilir. Sonra bilinen alandaki operatörler yeni alana nakledilir. Eğer alanlar anlamsal olarak farklı ise benzerlikleri haritalama zordur. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

65 Beceri Kazanma Bütün problem çözme yolları ele alınan farklı problemlerle bir noktada yoğunlaşmıtır. Ancak tüm problemler yeni değildir. Becerilerin kazanılması ve kazanılan bu becerilerin davranışa dönüştürülmesi esastır. Beceriye sahip olan insanlarda, bir çok bilgi kısa süreli bellekte yapılan yığınlama ile nitelendirilir. Beceriye sahip insanlar problemleri gruplarken yüzeysel değil kavramsal gruplarlar. Beceriye sahip insanlar bilgiyi daha etkili olarak yapılandırılır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

66 Bilgiyi bellekten geri getirirken aşağıdaki kuralı kullanabiliriz.
IF cook[type, ingredients, time] THEN Cook for: time Cook [caserole, [chicken, carrot, potatoes], 2 hours] Cook [caserole, [beef, dumplings, carrots], 2 hours] Cook [caserole, [flour, suger, butter, eggs], 45 mins] HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

67 AND inggredients are [chicken, carrot, potatoes] THEN
Kademeli olarak zihnimiz işlemsel hale gelmiştir ve her durum için özel kurallar üretmişizdir. IF type is casserole AND inggredients are [chicken, carrot, potatoes] THEN Cook for: 2 hours AND inggredients are [beef, dumplings, carrots] IF type is cake AND inggredients are [flour, suger, butter, eggs] Cook for: 45 mins. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

68 AND inggredients are ANYTHING THEN
Sonuç olarak bu özel kuralları genelleyip Genel Amaç Kuralları doğrultusunda ortaklıkları kullanabilirsiniz. IF type is casserole AND inggredients are ANYTHING THEN Cook for: 2 hours HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

69 Hatalar ve Zihinsel Modeller
İnsan yetenekleri arasında bilgiyi yorumlamak ve beceriyle kullanmak etkileyicidir. Ancak her koşulda hatalar yaparız. Bazı hatalar önemsizdir sonuçları geçicidir. Bazıları ise çok ciddi hatalardır düzeltilmesi için büyük çaba harcamak gerekir. Neden hata yaparız ve kaçınmak neler yapmak gerekir? Bazı hatalar davranışın bağlamındaki değişikliklerden meydana gelir. Eğer bir davranışın deseni otomatik hale gelmişse ve bazı yönlerini değiştirmişsek, daha tanıdık olan desen başarılı olacak ve hata meydana gelecektir. Buna kayma denir. Niyet doğru fakat yaparken başarısızlık vardır. Nedenleri zayıf fiziksel beceri ve dikkatsizlik olabilir. Deneyimli davranıştaki değişiklikte kaymaya neden olabilir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

70 Hatalar ve Zihinsel Modeller
Diğer hatalar bir sistemin veya durumun yanlış anlayışı veya modelidir. İnsanlar sistemlerin nedensel davranışını anlamak için kendi kuramlarını inşa ederler. Buna zihinsel modeller denir. İnsanlar davranışı açıklamada zihinsel modeller oluştururlar. Eğer yanlışsa (gerçek sistemden farklı ise) hatalar meydana gelir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

71 DUYGU İnsanın deneyimlerini bilişsel yeteneklerinden çok duygusal durumlar etkiler. Olumlu duygular insanın daha yaratıcı olmasını, karmaşık problemlere çözüm üretebilmesini sağlarken, olumsuz duygular düşünce karışıklığına yol açarak insanı zora sokar. Rahat olduğumuz ya da düşündüğümüz zaman problem çözmek daha kolay, sıkıntıda olduğumuz zaman daha zor olacaktır. Duygu kesinlikle uyarıcıya verilen hem bilişsel hem de fiziksel cevapları içermektedir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

72 DUYGU Duygu nasıl çalışıyor ile ilgili çeşitli teoriler bulunmaktadır:
James-Lange: Duygu, uyarıcıya verdiğimiz psikolojik yanıta bizim yorumumuzdur. Cannon: Duygu uyarıcıya verdiğimiz psikolojik bir yanıttır. Schacter-Singer: Duygu içinde bulunduğumuz durumda psikolojik yanıtlarımızın değerlendirmemizin sonucudur. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

73 DUYGU Fiziksel uyarıcıya verilen biyolojik yanıta etki denir
Etki durumları nasıl yanıtladığımızı etkiler. olumlu yaratıcı problem çözme olumsuz sınırlı düşünme “Olumsuz etki kolay görevleri bile zor hale getirebilir, olumlu etki zor işleri yapmayı kolaylaştırabilir” (Donald Norman, 2002). Arayüz tasarımında; Stres problem çözmenin zorluğunu artıracaktır. Rahatlamış kullanıcılar tasarımdaki kusurları daha fazla affedici olacaktır. Estetik olarak hoş ve tatmin edici arayüzler olumlu etkiyi artıracaktır. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

74 BİREYSEL FARKLILIKLAR
Her insanın yeterlikleri ve sınırlıkları farklıdır. Bireysel farklılıklarımızın farkında olmamız gerekir. Bu farklıklar: Uzun dönem cinsiyet, fiziksel ve zihinsel yetenekler Kısa dönem stres ve yorgunluğun etkisi Değişen Yaş Tasarımcı olarak kararımızı verirken bireysel farklılıklara dikkat etmeliyiz. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

75 PSİKOLOJİ VE ETKİLEŞİMLİ SİSTEM TASARIMI
Tüm bunları etkileşimli sistem tasarımlarına nasıl taşıyacağız? Bir psikolojik prensip uygulamak ya da tasarımı düzgünce sonuçlandırmak için psikolojideki bağlam anlayışına ve belirli deneysel durumların anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır. Klavuzlar, tasarıma yardımcı modeller, değerlendirme için teknikler konularından ileriki bölümlerde bahsedilecektir. HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

76 Kaynakça Dix, A., (1993). Human-Computer Interaction, 3rd edition, Prentice Hall, (2003). HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi

77 TEŞEKKÜRLER… HU BÖTE Bahar Dönemi BTÖ 611: İnsan-Bilgisayar Etkileşimi