DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ

... konulu sunumlar: "DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ"— Sunum transkripti:

1 DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ

2 B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Dilek kipleri, bildirmek kipleri gibi bir zamanı bildirmezler. Bunlar daha çok henüz yapılmamış, niyet edilmiş, düşünülmüş, zorunlu olan veya istenilen iş, hareket, oluş ve kılışları bildirirler. Türkçede dört dilek kipi vardır: 1. İstek kipi; 2. Emir kipi; 3. Gereklilik kipi; 4. Dilek-şart kipi.

3 1. İSTEK KİPİ 1. İstek kipi (İke), /-A/ - Fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışa istek, isteme, niyet anlamı katar. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-A/ eki getirilerek yapılır. - İki varyantlı olan bu ek, BÜU’na uyar. - Olumlu şekilleri: yap-a-(y)ım yap-a-lım yap-a-sın yap-a-sınız yap-a-Ø yap-a-lar Dikkat: 1Çşe, diğer kiplerde görülen I. tipteki şahıs eki /-İz/ yerine /-lİm/’dir.

4 1. İSTEK KİPİ - Olumsuz şekiller: yap-ma-(y)a-(y)ım yap-ma-(y)a-lar mı? - Çoğu zaman istek kipinin “diye” (de-(y)e) zarf-fiiliyle birlikte kullanıldığı görülür. Böylece zarf-fiil grubu elde edilir: Orada herkesin önünde gülmeyeyim diye, kendimi tuttum. Yaklaşıyor olmalıyız, çünkü Hatice yavaşlayalım diye işaret etmek için yaşlı kara eliyle tahtırevanın camına vurdu...

5 2. EMİR KİPİ 2. Emir kipi (Eke), /-Ø/ - Emir kipi, fiilin gösterdiği işin, hareketin, oluşun veya kılışın yapılmak zorunda olduğunu emir yoluyla bildiren bir kiptir. - Bu kipin 1T ve 1Ç şekilleri, morfolojik olarak istek kipiyle aynı, ancak semantik olarak farklıdır. - Aralarındaki fark ancak morfosentaktik bağlamdan çıkarılacak olan anlamdan sezilebilir.

6 2. EMİR KİPİ - Emir kipinin kendi eki yoktur /-Ø/.
- Emir anlamı, şahıs eklerinden çıkarılır. - Bu şahıs ekleri ise, sadece emir kipiyle kullanılan şahıs ekleridir: TEKLİK ÇOKLUK 1Ş /-Ayİm/ /-Alİm/ 2Ş /-Ø/ /-İn/, /-İnİz/ 3Ş /-sİn/ /-sİnlAr/

7 2. EMİR KİPİ - Olumsuz şekilleri: bak-ma-(y)a-(y)ım bak-ma-(y)a-lım bak-ma-Ø-Ø bak-ma-Ø-(y)ın(ız) bak-ma-Ø-sın bak-ma-Ø-sınlar - Emir kipinin 2T ve 2Ç soru şekilleri yoktur. Bunun yerine, gelecek zamanın olumlu ve olumsuz soru şekilleri kullanılır. - Örneğin, 2T’te: gel-Ø-Ø mi? => gel-ecek mi-sin? gel-me-Ø-Ø mi? => gel-me-(y)ecek mi-sin? gel-Ø-in(iz) mi? => gel-ecek mi-siniz? gel-me-Ø-(y)in(iz) mi? => gel-me-(y)ecek mi-siniz?

8 2. EMİR KİPİ - Konuşma dilinde ve bazı ağızlarda, emir görevinde bir de /-sAnA/ ve /-sAnİzA/ ekleri kullanılır. - Bu birleşik eklerde kesin emir yerine, daha ılımlı bir emir anlamı vardır: Utanma, gelsene. Siz de orada durmasanıza.

9 3. GEREKLİLİK KİPİ 3. Gereklilik kipi (Gke), /-mAlİ/ - Bu kip, fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışa gereksinim, zorunluluk, yükümlülük anlamı katar. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-mAlİ/ eki getirilerek yapılır. - İki varyantlı olan bu ek, BÜU’na uyar. - Örneğin: Büyüklerimize saygı, küçüklerimize sevgi göstermeliyiz. Şurada seninle beraber Goran ve Ayten de olmalılar.

10 3. GEREKLİLİK KİPİ - Gereklilik kipinin soru şekillerinde, şahıs ekleri “mİ” soru edatından sonra gelir. at-malı mı-(y)ım? at-malı mı-(y)ız? at-malı mı-sın? at-malı mı-sınız? at-malı mı-Ø? at-malı-lar mı? - İstisna: /-lAr/ 3Çşe “mİ” soru edatından önce gelir: Bize bilgi vermeliler mi? Ye deyince, yememeliler mi?

11 4. DİLEK-ŞART KİPİ 4. Dilek-şart kipi (DŞke), /-sA/ - Dilek-şart kipi, fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışı bir dilek veya bir şarta bağlayan bir kiptir. - Yapılışı: Fiil kök veya gövdelerine /-sA/ eki getirilerek yapılır. - İki varyantlı olan bu ek, BÜU’na uyar. - Bu ekin ne zaman dilek, ne zaman da şart görevinde kullanıldığı ancak sentaktik bağlamdan çıkarılabilir.

12 4. DİLEK-ŞART KİPİ - Örneğin: Size doğru yolu göstersem… (dilek) Hava güzel olursa, Vodno’ya gideriz. (şart) - Cümlede bir yüklem varsa (ikinci unsur yoksa), o zaman bu cümlede dilek anlamı vardır. - Cümlede iki yüklem (iki unsur) varsa ve bunlardan birinci cümle yan, ikinci cümle de temel cümleyse, o zaman bu cümlede şart anlamı vardır.

13 4. DİLEK-ŞART KİPİ - Örneğin: oku-sa-m oku-sa-k oku-sa-n oku-sa-nız oku-sa-Ø oku-sa-lar - Olumsuz şekil örnekleri: oku-ma-sa-m, oku-ma-sa-n, oku-ma-sa-k, vb. - Soru şekillerinde ise, “mİ” soru edatı sonda gelir (şahıs ekleri kendisinden önce gelir): oku-sa-m mı? oku-ma-sa-m mı? oku-sa-lar mı? oku-ma-sa-lar mı?

14 ŞAHIS EKLERİ

15 2. ŞAHIS EKLERİ Şahıs ekleri (şe), fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş veya kılışın kimin tarafından yapıldığını bildiren eklerdir. Bu ekler, üç şahısta olabilirler: a) Birinci kişi: konuşan / konuşanlar; b) İkinci kişi: kendisine konuşulan / kendisine konuşulanlar; c) Üçüncü kişi: hakkında konuşulan / hakkında konuşulanlar. Konuşmacı sayısına göre, kişiler teklik (T) veya çoklukta (Ç) olabilirler. Birden fazla kişi varsa, sayı çokluktadır.

16 2. ŞAHIS EKLERİ Kökenleri ve kip ekleriyle kullanışlarına göre, Türkçede şahıs ekleri üç çeşit olabilir: - I. tipte şahıs ekleri; - II. tipte şahıs ekleri; - III. tipte şahıs ekleri. Bunlar teker teker ele alınacaktır.

17 I. TİPTE ŞAHIS EKLERİ I. tipteki şahıs ekleri, kişi zamirlerinden gelen eklerdir. Kişi zamirlerinin zamanla ekleşmesiyle ortaya çıkmış eklerdir. Bu tipteki şahıs ekleri şu kiplerle kullanılır: - belirsiz geçmiş zaman kipi; - şimdiki zaman kipi; - geniş zaman kipi; - gelecek zaman kipi; - istek kipi; - gereklilik kipi.

18 I. TİPTE ŞAHIS EKLERİ I. tipte şahıs ekleri şunlardır: TEKLİK ÇOKLUK
1Ş /-İm/ /-İz/ 2Ş /-sİn/ /-sİnİz/ 3Ş /-Ø/ /-lAr/

19 I. TİPTE ŞAHIS EKLERİ Örneğin: Amma da güzel uyumuşum. Sen hep geç geliyorsun. Bundan sonra, hava alır. (<al-(ı)r-Ø) Bu oyunda sizleri yeneceğiz. Yarın öğleden sonra çaya gelesiniz. Öğrenciler sokakta sola ve sağa bakmalılar.

20 II. TİPTE ŞAHIS EKLERİ Bu şahıs ekleri, iyelik kökenlidir. İyelik eklerinin zamanla ekleşmesiyle elde edilmişlerdir. II. tipteki şahıs ekleri şu kiplerle kullanılır: - belirli geçmiş zaman kipi; - dilek-şart kipi. II. tipte şahıs ekleri şunlardır: TEKLİK ÇOKLUK 1Ş /-m/ /-k/ 2Ş /-n/ /-nİz/ 3Ş /-Ø/ /-lAr/

21 II. TİPTE ŞAHIS EKLERİ Örneğin: Bu sabah haftaya ayrılacağımı söyledim. Yarın hep bunlardan yersin istersen. Yalnızca biraz daha büyük, birazcık daha büyük olsa. (olsa-ø) Vücudunu ısıtacak elbiseler, insan gibi karnını doyuracak yiyecekler alsak... Hayır, geçen gün annemi duydunuz. Sonra ayıyla birlikte karın doyursalar. Sonra da, birinin dili var, birinin dili yok, yatsalar.

22 III. TİPTE ŞAHIS EKLERİ Bu tipteki şahıs ekleri, aslında, emir kipiyle kullanılan eklerdir. Başka kiplerle kullanılmazlar. Anlam ve görev bakımından bu ekler, birleşik eklerdir. Özelliklerinden dolayı, burada emir kipi ve şahıs ekini birbirinden ayırmak mümkün değildir. Bu ekler, emir kipinden bahsedilirken verilmişti.

23 III. TİPTE ŞAHIS EKLERİ III. tipte şahıs ekleri şunlardır: TEKLİK
ÇOKLUK 1Ş /-Ayİm/ /-Alİm/ 2Ş /-Ø/ /-İn/, /-İnİz/ 3Ş /-sİn/ /-sİnlAr/

24 III. TİPTE ŞAHIS EKLERİ Örneğin: Bir daha danışayım. İki lirasını bana ver, geri kalan iki liranı da ne istersen yap. (ver-ø, yap-ø) Kız ona bütün yüreğiyle acısın, ama uygun saatlerde onu her gün gidip göreceği bir dinlenme evine koysun. Kalk eve gidelim. Gece gündüz okuyun. Madem öyle, ne halleri varsa görsünler.

25 BUGÜNLÜK BU KADAR. 