Piyasa Başarısızlıkları: Kamusal Mallar

... konulu sunumlar: "Piyasa Başarısızlıkları: Kamusal Mallar"— Sunum transkripti:

1 Piyasa Başarısızlıkları: Kamusal Mallar
HAFTA 3 Piyasa Başarısızlıkları: Kamusal Mallar

2 Mal Kavramı Mal: üretimi için kaynak kullanılan; alternatif maliyeti olan değerdir. Örnek: ekmek, satranç takımı, vs. Hava bir mal mıdır?

3 Kamusal Mallar Mal ve Hizmetler Özel Mal ve Hizmetler
Tam Özel Mal ve Hizmetler Yarı Özel Mal ve Hizmetler Serbest Mallar Kamusal Mal ve Hizmetler Tam Kamusal Mal ve Hizmetler Yarı Kamusal Mal ve Hizmetler Erdemli / Erdemsiz Mal ve Hizmetler

4 Mal Kavramı Özel Mal: Fiyatlandırılabilen ve satın alan kişinin bireysel tüketimine mahsus olup, kendisinin izni olmadan başkalarının tüketmesinin mümkün olmadığı mal ve hizmetlerdir.

5 Tam Özel Mallar Tam Özel Mal ve Hizmetler
Faydası birimlere bölünebilir Pazarlanabilir Fiyat teşekkül eder / Kişisel talep doğar Tüketiminde rekabet söz konusudur Faydasından mahrum bırakılabilir Üretimini özel sektör gerçekleştirir Dışsal Fayda ve Dışsal Maliyet söz konusu değildir ÖRNEK: Ekmek, muz, araba

6 Yarı Özel Mallar Yarı Özel Mal ve Hizmetler
Faydası birimlere bölünebilir Pazarlanabilir Fiyat teşekkül eder / Kişisel talep doğar Tüketiminde rekabet söz konusudur Faydasından kısmen mahrum bırakılabilir Üretimini özel sektör gerçekleştirir Dışsal Fayda ve Dışsal Maliyet kısmen söz konusudur ÖRNEK: Komşu köpeğin hırsızları caydırması.

7 Kamusal Mallar Kamusal malların üretimi piyasa ekonomisine bırakılırsa? pareto optimuma (birinci en iyi varsayıma) ulaşılamaz. Kamusal mallarının varlığı? piyasa ekonomisinin başarısızlığına yol açar. kamu ekonomisini gerektirir. Özel malların varlığı (üretimi ve tüketimi teorileri) piyasa ekonomisinin temel konusunu oluşturur. Kamusal malların varlığı (üretimi ve tüketimi teorileri) kamu ekonomisinin (tahsis işlevinin) temel konusunu oluşturur.

8 Kamusal Mallar Kamu mallarına ilişkin birçok çalışma olup; ilk çalışmaları Alman, İtalyan ve İskandinavyalı kamu ekonomistler yapmışlardır. Ancak, Anglo-Sakson ekonomistler kamu mallarına ilişkin gerçek tanımlamaları yapmıştır. Kamu malı teorisi ilk olarak Samuelson (1954) tarafından ortaya konmuştur. Bu modelde kamu mallarının Tespitine ilişkin kriterler ortaya konmuş ve Optimal sunum analizi yapılmıştır. Modelde, bir çok kısıt yer alıp; bunların başında kamu mallarına olan talebin açıklanamaması yer alır.

9 Kamusal Mallar Kamu mallarına ilişkin 20. yüzyılın ortalarında yapılan tanımlamalar ve bu malların özelliklerine ilişkin tespitler (sosyal, siyasal ve teknolojik gelişmelere paralel) zamanla değişmiştir. Örnek: kapalı devre TV yayınları, deniz feneri yerine geçen teknolojik gelişmeler, vs.

10 Kamusal Mallara İlişkin Kriterler
Talebe İlişkin Kriterler: Fayda Kriteri Malın tüketimden sadece tüketen kişi mi fayda elde ediyor? Evet ise = Özel mal. Malın tüketiminden eş anlı olarak birden fazla kişi fayda elde ediyor mu? Evet ise “bağlı tüketim” = Kamusal mal. Malın tüketiminden eş anlı olarak birden fazla kişi kısmen de olsa fayda elde ediyor mu? Evet ise “pozitif dışsallık” = Kamusal mal.

11 Kamusal Mallara İlişkin Kriterler
Arza İlişkin Kriterler: Dışlanabilirlik Kriteri Yalnızca malın bedelini ödeyen mi tüketimi gerçekleştirmektedir? Evet ise = Kamusal mal. Rekabet Kriteri Malın tüketimi ile başkalarının faydası azalıyor mu? Evet ise “rekabeti gerektirir” = Kamusal mal.

12 Belirli bir kapasite noktasına kadar faydada rekabet yok
Kamusal Mallar Dışlanabilen Dışlanamayan Rekabet Var - Tam Özel Mallar (Ekmek, kalem, otomobil) - Erdemli Mallar (Yaşlı Bakım Evleri, Yurtlar) - Yarı Kamusal Mallar (Sağlık hizm, Yükseköğretim) - Ortak Kullanım Malları (Balık Rezervleri, Meralar) Dışsallığı Olan (Yarı) Özel Mallar (Komşu Köpeğin Hırsızları Caydırması, Bilimsel Buluşlar, vs) Tam Kamusal Mallar (Savunma, Adalet, Sokak Lambası, vs) Rekabet Yok Belirli bir kapasite noktasına kadar faydada rekabet yok Kulüp Malları (Köprüler, Karayolları, vs) Source: Brown-Jackson, 1992:42

13 Kamusal Mallar Joseph Stiglitz’e göre kamusal malların tespitinde kullanılacak temel kriter tayınlamadır. Tayınlama: Malların tüketiciler arasında kimler tarafından kullanılcağına (tahsisine) karar vermektir. (Fiyat tayınlaması / Miktar tayınlaması) Tüketimin Tayınlanmaması (Tüketimde Rakip Olmama) Tüketime konu mal tayınlanabilmekte midir? Hayır ise = Kamusal mal. Kullanımlarının Tayınlanmaması (Dışlanamama) Tüketime konu malın tüketimi/kullanımı tayınlanması arzu edilmekte midir? Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

14 Tüketimin Tayınlanmaması (Rakip Olmama)
Fiyat p pd Dpu MM 4x 5x

15 Tüketimin Tayınlanması (Rakip Olma)
Fiyat p Bu örnekte tayınlama mümkün olmakla beraber, daha önceki slaytta tayınlama yokken 4x kadar tüketilen mal bu örnekte fiyat tayınlamasından kaynaklarak 3x kadar tüketilmektedir. pd Tayınlamaya başvurulması, toplumsal refahı azaltarak ikinci en iyi varsayımına neden olur. Dpu Talep, üretim kapasitesini aştığında tüketimde rekabet başlamakta; tam kamusal mallardan yarı kamusal/erdemli mallara geçilmektedir. ptüketici MM OM püretici Miktar 3x 8x

16 Tam Kamusal Mallar Tam Kamusal Mal ve Hizmetler
Faydası birimlere bölünemez Pazarlanamaz Fiyat teşekkül etmez / Kişisel talep doğmaz/mayabilir !!!) Tüketiminde rekabet söz konusu değildir Faydasından mahrum bırakılamaz Üretiminde piyasanın başarısızlığı söz konusudur ÖRNEK: Savunma hizmeti, adalet hizmeti

17 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Birlikte ve eşit tüketim esastır. Ancak, bu tüketimin herkes tarafından eşit olarak değerlendirilmesi gerekmemektedir. Örnek Güvenlik hizmetinden kuyumcu, tüccar, bankalar ve kimsesiz yaşlı bireyler bu hizmetten pozitif / suç işleyeme meyilli kişiler negatif yarar elde ederler. Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

18 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Kamusal malların sınıflandırılması mutlak ve kesin değildir. Değişen teknolojiye ve piyasa koşullarına göre değişiklik arz edebilir. Örnek Karasal TV yayınlarının, kablolu / şifreli olarak sunulmaya başlanması Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

19 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Dışlanamama kamusal mallara özgüdür. Örnek Sokak lambasının ışığından o sakaktan geçenlerin engellenememesi, Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

20 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Mal olarak tanımlanamayan (üretimi için kaynak tahsis edilmeyen/alternatif maliyet olmayan) bazı nesneler de kamusal mallarda bulunan özelliklere sahiptir. Örnek Dürüstlük, Hava , Güneş Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

21 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Fiyat mekanizmasına bağlı üretilebilen (özel mal sayılabilen)/üretilemeyen malların sadece piyasa/kamu tarafından tedariki gerekmez. Örnek Eğitim, sağlık, konut (lojman)/Çanakçı Seramik Gökçebey Hayvanat Bahçesi-oyun bahçesi gibi Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

22 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Malın kamu tarafından sunulması zorunluluğu, bu malın kamu kesiminde üretilmesini gerektirmez. Örnek Belediyelerin çevre temizlik ve çöp toplama hizmetini özel sektörden satın alarak halka sunması. Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

23 Tam Kamusal Malların Nitelikleri
Tüketilen malın pozitif dışsallığı arttıkça, yarı kamusal ve erdemli mallara doğru geçirilir. Örnek Çeşitli aşılar, zorunlu ilköğretim, haşere ile zirai mücadele, bilimsel buluşlar, araştırma-geliştirme Source: Stiglitz, J. ( 1988) Economics of Public Sector.

24 Kamusal Mallar Özet Olarak;
Özel mal ve hizmetin tedarikinde, bireyler aynı birim fiyatı ödeyerek, ppr = p1pr = p2pr = p3pr = ….. = pnpr farklı miktarlarda mal ve hizmet bileşenini tüketmektedirler. Xpr = X1pr + X2pr + X3pr + ….. + Xnpr

25 Kamusal Mallar Oysa; Kamusal mal ve hizmetin tedarikinde, bireyler farklı vergi ödeyerek/ödemeyerek tpu = t1pu + t2pu + t3pu + ….. + tnpu aynı miktarda mal ve hizmet bileşenini tüketmektedirler. Xpu = X1pu = X2pu = X3pu = ….. = Xnpu

26 Özel Mallarda Talep ve Pareto Etkinlik
Fiyat p Fiyat p Fiyat p Db Db S Da Da Ep (a+b) p p p Da+b xa Özel Mal xb Özel Mal xa xb xa+b Özel Mal

27 Özel Mallarda Talep ve Pareto Etkinlik
Fiyat p Db Da S Ep (a+b) p Da+b xa+b xa xb xa+b Özel Mal

28 Özel Mallarda Pareto Etkinlik
MCpr = MBpr = Ppr MCpr = MCa = MCb = Qpr Kamusal Mallarda MCpu = MBpu = MBa + MBb = tpu MC: Marginal Cost MB: Marginal Benefit P: Price pu: public sector pr: private sector

29 Kamusal Mallarda Talep ve Pareto Etkinlik
Vergi t Da Kamu Malı Vergi t Db Kamu Malı Vergi t Db Da+b S Epu Da ta+b tb ta Kamu Malı xpu

30 Kamusal Mallarda Talep ve Pareto Etkinlik
Vergi t Da+b Db S (Marjinal Maliyet) Da Et (a+b) tpu tb ta+b ta xe Kamusal Mal

31 Yarı Kamusal Mallar Yarı Kamusal Mal ve Hizmetler
Faydası birimlere bölünebilir Pazarlanabilir Fiyat teşekkül eder / Kişisel talep doğar Tüketiminde rekabet söz konusudur Faydasından kısmen mahrum bırakılabilir Üretimini özel / kamu sektör gerçekleştirir Dışsal Fayda ve Dışsal Maliyet söz konusudur ÖRNEK: Eğitim, Sağlık

32 Yarı Kamusal Mallar Yarı kamusal mal ve hizmetlerde üretilen ve tüketilen miktarlar arasındaki ilişki Xmix = Xnpu + Xnpr Xmix : toplam üretilen yarı kamusal mal Xnpu : sosyal fayda Xnpr : n sayıdaki kişinin toplam özel faydası

33 Yarı Kamusal Mallarda Talep (pr) – Piyasa
Fiyat (p) Dpr Db Da Dpr (a+b) ppr xa xb xa+b Eğitim - Özel Sektör

34 Yarı Kamusal Mallarda Talep (pu) – Kamu
Harç (p) Dpu Db Da Dpu (a+b) ppu pb pa xa+b Eğitim – Kamu Sektörü

35 Yarı Kamusal Mallarda Talep (pr+pu)
Fiyat/Harç (p) Dpr+pu Dpu Dpu+pr (a+b) ppu+pur Dpr ppu Dpu (a+b) ppr Dpr (a+b) xa+b Özel Mal

36 Kamusal Mallarda Bedavacılık Sorunu
Kamusal malların sahip olduğu “dışlanmama” özelliği, bu mal ve hizmetin tüketiminde ödeme gücü olanlar açısından bedavacı sorununu da beraberinde getirmektedir.

37 Oyun Teorisi: Suçlunun İkilemi
Temel strateji, suçun itiraf edilmesi veya reddedilmesi olup, Suçluların her biri bu stratejiyi diğerinden habersiz uygular. Hakim strateji: rasyonel birey maksimum zararı minumum kılmaya çalışır = itiraf 1. KİŞİ 2. KİŞİ İtiraf Red -5 yıl ; -5 yıl 0 yıl ; -20 yıl -20 yıl ; 0 yıl -1 yıl ; -1 yıl 1st click - “Private goods” 2nd click - “Public goods” 3rd click - “Common resources” 4th click - “Natural monopoly” Not: Bireysel rasyonellik ile kollektif rasyonelliğe varılmamaktadır.

38 Oyun Teorisi: Bedavacılık Sorunu
Temel strateji, hizmetin bedava elde edilmesi veya maliyetin ödenmesi olup, Kişilerin her biri bu stratejiyi diğerinden habersiz uygular. Hakim strateji: rasyonel birey, maksimum zararı minumum kılmaya çalışır = bedavacılık 1. KİŞİ Not: Fayda: 100 Maliyet: 150 2. KİŞİ Bedavacılık Ödeme 0 ; 0 100 fayda; -50 zarar -50 zarar ; 100 fayda 25 fayda; 25 fayda 1st click - “Private goods” 2nd click - “Public goods” 3rd click - “Common resources” 4th click - “Natural monopoly” Not: Bireysel rasyonellik ile kollektif rasyonelliğe varılmamaktadır.

39 Küresel Kamusal Mallar
Kamusal Mallar: Faydanın Yayılma Alanlarına Göre Mal ve Hizmetler Yerel Kamusal Mallar Ulusal Kamusal Mallar Küresel Kamusal Mallar

40   Kamusal Mallar: Faydanın Yayılma Alanlarına Göre Faydalar
Karşılık Gelen Zararlar Dışlanamaz Rekabet Yok Sunum Sorunları Çevre Okyanuslar   Aşırı Kullanım Havadan veya Topraktan Bulaşan Kirlenme Atmosfer Küresel Isınma Bio Çeşitlilik Türlerin Azalması Sosyal İnsan Hakları Eksik Kullanım Kötü Muamele/ Ayrımcılık Yoksulluk Suç, Yolsuzluk, Eşitsizlik Sağlık Salgın Hastalıklar

41  Hafta Görüşmek Üzere… 1st click - “Private goods”
2nd click - “Public goods” 3rd click - “Common resources” 4th click - “Natural monopoly”