JEOPOLİTİK.

... konulu sunumlar: "JEOPOLİTİK."— Sunum transkripti:

1 JEOPOLİTİK

2 KAYNAKLAR 1. LACOSTE, YVES, 2008, Büyük Oyunu Anlamak, NTV yay. İstanbul. 2. GÖNEY, SÜHA, 1993, Siyasi Coğrafya. İst Ünv yay. İstanbul. 3.GÜNEL, KAMİL, 1994, Coğrafyanın Siyasal Gücü. İst Ünv yay. İstanbul. 4.İLHAN, SUAT, 1999, Türkiye’nin Jeopolitik Konumu ve Türk Dünyası. Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara.

3 5. DEFAY, ALEXANDRE,2005, Jeopolitik , Dost yayınları. İst.
6. ZORGBIBE, CHARLES,1992, Körfezin Tarihi ve Jeopolitiği, iletişim yay. İst. 7.BRZEZİNSKİ, Zbingniew, 1998 Büyük Satranç Tahtası, Sabah Kitapları, İstanbul,. 8.HUNTİNGTON, Samuel P., 1995 Medeniyetler Çatışması, Vadi Yayınları, Ankara,. 9.İLHAN, Suat, 1999 Dünya Yeniden Kuruluyor, Ötüken Yayınları, İstanbul,.

4 10.Yergin, Daniel, 1995 Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, Çeviren: Kamuran Tuncay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara,. 11.Vural, Abdullah, 2009 “ABD’nin Enerji Hakimiyet Teorisi ve Büyük Orta Doğu Projesi”, Akademik Orta Doğu, Cilt:3, Sayı:2,. 12. Uluğbay, Hikmet, 2003 İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ayraç Yayınevi, Ankara,.

5 13. Türsan, Nurettin, 1972 “Orta Doğu ve Petrol”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 56, 14. Tezkan, Yılmaz, 2007 Jeopolitik Yazılar, Ülke Yayınları, İstanbul,. 15. Tezkan, Yılmaz – Taşar, M. Murat, 2002 Dünden Bugüne Jeopolitik, Ülke Kitapları, İstanbul,. 16. Sloan, Geoffrey, 2003 “Sir Halford J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgâh Kuramı”, içinde: Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Editörler: Colin S. Gray-Geoffrey Sloan, Asam Yayınları, Ankara,

6 17. Sabuncu, Şeref, 1998 Yüzyılın Son Petrol Savaşı, yayına hazırlayan: Murat Sabuncu, Elya Yayıncılık, İstanbul, 18. Karadağ, Raif, 2003.Petrol Fırtınası, Emre Yayınları, İstanbul, 19. Karabulut, Bilal, 2005.“Strateji, Jeostrateji, Jeopolitik”, Platin Yayınları, Ankara, 20. Galiev, Rasul, 1997“Petrol ve Politika”, çeviren: Fatma Feron, Ar Matbaacılık, İstanbul,. 21. Özey, Ramazan (2002). Dünya ve Türkiye Ölçeğinde Siyasi Coğrafya. İstanbul: Aktif Yayınevi

7 22. Özey, Ramazan (1997). Dünya Denkleminde Ortadoğu: Ülkeler-İnsanlar-Sorunlar. Konya: Öz Eğitim Yay. No:9. 23. Doğanay, Hayati (1989). “Türkiye’nin Coğrafî Konumu ve Bundan Kaynaklanan Dış Tehditler”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 58, İstanbul. 24.Davutoğlu, Ahmet (2009). Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu. (35. Baskı). İstanbul: Küre Yay., Stratejik Araştırmalar 1.

8 25. Akengin, Hamza (2010). Siyasi Coğrafya İnsan ve Mekân Yönetimi
25. Akengin, Hamza (2010). Siyasi Coğrafya İnsan ve Mekân Yönetimi. Ankara: Pegem Akademi Yay. 26. Arınç, Kenan, 2010 Siyasî ve Tarihî Coğrafya Perspektifiyle: Türkiye’nin Terör Sorununun Analizi ve Jeopolitik- Jeostratejik Açıdan Değerlendirilmesi Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2): 27.İşcan Hakkı İsmail, 2004 Uluslararası İlişkilerde Klasik Jeopolitik Teoriler ve Çağdaş Yansımaları Uluslararası İlişkiler, Cilt 1, Sayı 2 (Yaz 2004),

9 28.Faruk Demir, 2002 "Kontrol Edilebilir Bir Dünya için Yeni Avrasya Jeopolitigine Bakış", şubat 2002; 29.Suat ilhan, 1995 "Jeopolitik Gelişmeler ve Türk Dünyası", Avrasya Etüdleri, c. 2, Sayı 3, Sonbahar,1995, 30.Suat ilhan, 1989 Jeopolitik Duyarlılık, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989 31. Sevgi Cezmi, Jeopolitik ve jeostratejinin tarihsel gelişimi açısından Türkiye’nin konumu. Ege coğ. Derg. Sayı.4 İzmir. 32. Acar, Ahmet, Jeopolitiğin kavramı ve tanıtımı. Dicle ünv. Ziya Gökalp eğitim fak derg. Sayı.2. Diyarbakır.

10 33.CÖMERT, Servet, 2001 Jeopolitik ve Türkiye’nin Yer Aldığı Yeni Jeopolitik Ortam, Harp Akademileri Yayınları, İstanbul,. 34.CÖMERT, Servet, 2000 Jeopolitik, Jeostrateji ve Strateji, Harp Akademileri Yayınları, İstanbul,.

11 Siyasi coğrafya Jeopolitik ilişkisi
Siyasî Coğrafya” terimi, “Siyasî” ve “Coğrafya” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu nedenle bu iki kelimenin ayrı ayrı anlamlarını açıklamak ve daha sonra siyasi coğrafya terimi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmak gerekir. Siyasî; Arapça kökenli bir kelime olup, Siyasetle ilgili, siyasal, politik demektir. Siyasal; politika ile ilgili, siyasi, politik. Siyaset; politika, siyasa, devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatıyla ilgili özel görüş veya anlayış demektir.

12 Coğrafya ise; yeryüzünün tamamı ve bir parçası üzerinde, doğal, beşerî ve ekonomik olayların dağılışını, aralarındaki bağlantıları, sebep ve sonuçlarını inceleyen bir bilimdir. Siyaset ve Coğrafya kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşturulan Siyasî Coğrafya ise; Dünyanın tamamında veya bir bölgesinde ya da ülkesinde, doğal, beşerî ve ekonomik olayların dağılışını, aralarındaki bağlantılarını, sebep ve sonuçlarını inceleyerek, devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatıyla ilgili özel görüş veya anlayış belirleyen bir bilimdir.

13 Siyasî Coğrafyanın konusu ve inceleme alanı nedir
Coğrafyanın anabilim dallarından biri olan Beşerî Coğrafyanın bir alt disiplini olan Siyasî Coğrafyanın konusu; devlet ile yer arasındaki ilişkileri incelemektir. Siyasî Coğrafya, devlet ile yer arasındaki ilişkileri incelemesini, coğrafyanın ilkelerine (dağılış, bağlantı ve sebep-sonuç ilkeleri) uygun bir şekilde yapar.

14 Devlet mekan ilişkisi Bir devlet; mekân olarak, bir toprak parçası üzerinde kurulur. Bu toprak parçasına vatan da denir. Vatan, ancak üzerinde yaşayan ve onu korumaya ve değerlendirmeye çalışan insanlar ile vardır. Bir bakıma devletsiz ya da vatansız bir insan düşünmek mümkündür amma insansız bir devlet veya vatan düşünmek mümkün değildir

15 Yeryüzünde yaşayan tüm insanlar, siyasi bakımdan teşkilâtlanmış bir devlet kuramamıştır. Kutup bölgelerinde buzdan yapılmış evlerde yaşayan Eskimolar veya Ekvatoral Afrika’da balta girmemiş ormanlarda yaşayan Pigmeler (dünyanın en ilkel ve en kısa boylu insanları) buna örnek olarak verilebilir. Bazı insanlar ya da milletler, siyasi bakımdan teşkilâtlanmışlar ve devlet kurmuşlardır. Türkler, İngilizler, Almanlar, Fransızlar, Araplar, Çinliler, İranlılar, devlet olabilen insanlara tipik örnek teşkil ederler. İnsanların devlet kurmasında, yerin yani toprak parçasının coğrafî özelliklerinin etkisi çok büyüktür. Bugün her ne kadar teknolojik gelişmeler ön planda tutulsa da, coğrafyanın etkisi hiçbir zaman inkar edilemez. Çünkü teknolojik yönden gelişen devletlerin tamamı, geçmişte olduğu gibi bugün de, yeryüzünde insan yaşamı için en uygun coğrafî şartlar gösteren Orta Kuşak denilen ılıman iklim bölgelerinde yer almışlardır.

16 Jeopolitik ve jeostrateji nedir.
Siyasî Coğrafya araştırma alanında, sık sık söz edilen diğer kavramlar ise jeopolitik ve jeostratejik kelimeleridir. Jeopolitik ve jeostratejik kavramları, Siyasî Coğrafyanın tanımı ile benzerlik gösterse de tam anlamı ile eşanlamlı değildir.

17 Jeopolitik (İngilizce Geopolitics, Fransızca Geopolitique, Almanca Geopolitik), kelimeleridir.
Kelime anlamı “geo” arz, (yer) ve “politics” politika, kelimelerinin birleşmesinden meydana gelerek “arz veya yerlerin politikası” anlamına gelir. sözlük anlamı; Ekonomik ve siyasal coğrafya verilerine göre dış siyasetin saptanması, Yer Politikası, Dünya Politikası, Siyasî Coğrafya. Daha geniş anlamıyla Jeopolitik; Devletlerin coğrafî özellikleri ile siyasetleri arasındaki ilişkileri inceleyen bilimdir. Diğer bir ifadeyle de, uluslararası siyasette, coğrafî etmenlerin güç ilişkileri üzerindeki etkisinin incelenmesidir. Jeopolitik, bugünkü ve gelecekteki politik düzeyde güç ve amaç ilişkisini fiziki ve siyasi coğrafyayı esas olarak incelemelerini yapar.

18 Jeopolitik kelimesinin evrensel olarak kabul edilmiş tek bir tanımı yoktur. Ancak konu üzerinde çalışan ve fikir yürütenlerce kesin bir tarif üzerinde anlaşma sağlanamamakla birlikte çok sayıda tarifle açıklamaya çalışılmaktadır. Jeopolitik uzmanlarına ve çeşitli lügatlere göre jeopolitiğin bir çok tarifi su şekilde yapılmaktadır. Alman coğrafyacı ve antropolog Friedrich Ratzel jeopolitiği “devletlerin coğrafi özellikleriyle siyasetleri arasındaki ilişkileri inceleyen bilim” seklinde jeopolitik ismini kullanmadan tanımlamıştır.

19 Bu tanımın adı Rudolf Kjellen tarafından “jeopolitik” olarak konulmuştur. Rudolf Kjellen’e göre jeopolitik, “coğrafi teşekkül veya mekan içinde ilmi olarak devletin tetkikidir. Devlet varlığının tabiat kanunları ve insanların davranışları açısından tetkik ve kıymetlendirilmesidir.” Siyasetin gayesi, devletin mahiyetini kavramak, mukavemetli ve sürekli olması için lazım gelen çalışmaları yapmaktır. Cömert’e göre “Jeopolitik, devletlerin politikası ve coğrafyasının doğal verileri arasındaki ilişkilerinin incelenmesidir.” Runciman’a göre jeopolitik “coğrafi düşüncelerin siyasi gelişmelere tatbiki demektir.

20 Jeopolitiğin alt birimleri ise
1. jeostrateji, 2. jeoekonomi ve 3. jeokültürdür. 1.Jeostrateji (İngilizce Geostrategic, Fransızca Geostrategie), kelimeleri ile ifade edilir. Kısaca Coğrafî etmenlerin ülkelerin askerî stratejileri üzerindeki etkilerinin incelenmesidir. Diğer bir ifadeyle ile stratejik açıdan coğrafî unsurların incelenerek sonuçlara ulaşılması, politik çıkarların stratejik yönetimi, bir başka deyişle stratejinin coğrafî gerçeklere dayanarak oluşturulması sanatıdır

21 2. Jeoekonomi; yeryüzünde bulunan ülkelerin ekonomilerini inceleyen ve coğrafyası ile ekonomik gücü arasında bağlantı kuran bir bilimdir. 3. Jeokültür; yeryüzünde bulunan kültür çevrelerinin oluşturduğu kültür coğrafyalarının değerlendirmelerini, kültür unsurları ve kültür çevrelerinin ilişkilerini araştırır. Sonuçta Jeopolitik ve alt birimlerinin tamamı, coğrafya tabanlıdır.

22 Kısaca Jeopolitik coğrafi etmenlerin ulusal ve uluslararası siyasete verdiği yönü belirler. Ayrıca jeopolitik devleti bireyler üstü canlı bir varlık kabul ettiğinden bir çok bilimlerden etkileşerek dünya siyasetinin seyrini, devletlerin iç ve dış ilişkileri ile güvenliklerini de araştırır. Sonuçta Jeopolitik, politikanın coğrafyanın isteklerine göre düzenlenmesi bir başka deyişle “coğrafî gerçeklere dayanarak politika yapma sanatıdır.”

23 Özetle Jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel değerlendirmeler devletlerin dış politika stratejilerine bilimsel bir zemin sağladığı gibi siyasi karar alıcılara dünya, bölge ve ülke ölçeğinde hareket tarzı seçenekleri sunmaktadır.

24 Jeopolitik, insanlığı mekân faktörüyle karşılıklı ilişkisi içerisinde inceleyen bir disiplindir. Politik düzeyde bugün ve gelecekteki güç ve amaç ilişkisini fiziki ve siyasi coğrafyayı esas alarak inceler. Jeopolitik; dünya coğrafyasını, coğrafi yapı ve evrensel değerleri inceleyerek dünya, bölge ve ülke çapında güç ve politik düzeyde hareket tarzı araştırması yapar. Bugünkü ve gelecekteki politik güç ve hedef ilişkisini coğrafi gücü esas alarak inceler, hedefleri ve hedeflere ulaşma koşul ve aşamalarını belirler.

25 Jeopolitik; coğrafya, tarih, teknoloji ve siyaset verilerini zamanın ruhuna uygun olarak analiz ederek milli güç unsurlarının en etkin bir şekilde geliştirilmesini ve kullanılmasını sağlayacak milli politikaların belirlenmesi ve uluslararası siyasi faaliyetlerin yürütülmesi sanatı ve bilimidir.

26 Jeopolitik, bütün tür ve verileriyle coğrafyanın aktifleştirilmesi ve aktif olarak değerlendirilmesidir. Coğrafi platform üzerinde güç merkezlerini karşılaştırmalı olarak değerlendirir, politik düzeyde güç ve hedef ilişkisi kurar. Bir devletin güvenlik ve gelişme politikasının bilimsel zeminini oluşturur.

27 Jeopolitik kavramı, unsurları ve hudutları dikkate alınarak şöyle tanımlanabilir: Bir milletin, milletler topluluğunun veya bir bölgenin, mevcut coğrafi platform üzerinde, değişen ve değişmeyen unsurlarını dikkate alarak güç değerlendirmesi yapan, etkisi altında kaldığı o günkü dünya güç merkezlerini, bölgedeki güçleri inceleyen, değerlendiren, hedefleri ve hedeflere ulaşma şart ve aşamalarını araştıran, belirleyen bir bilimdir.

28 Jeopolitik unsurlar Jeopolitik unsurlar 1.değişen
2. değişmeyen unsurlar olarak ikiye ayrılır. 1.Değişmeyen unsurlar; ülke veya bölgenin hudutları, arz üzerindeki yeri, işgal ettiği alan ile coğrafi karakteri yani ada, kıta, kenar veya kıta içi devlet olma durumudur.

29 2.Değişen unsurlar ise ülkelerin siyasi, ekonomik, sosyo–kültürel, askeri, bilimsel ve teknolojik yapısı ile zamandır

30 Devletlerin takip edecekleri politika kendi coğrafyaları içinde saklıdır” sözü, değişmeyen unsurların yeri ve değeri hakkında yeterli fikri verir. Muhtelif ülkelerde yönetim şekilleri büyük değişikliklere uğradığı halde dış politikalarının değişmemesi, coğrafyanın değişmeyen unsurlarının etkisiyledir. Ancak ülkelerin yeryüzündeki yerleri aynı kalsa da önemli gelişmelerin yaşandığı dönemlerde bölgelerin ve ülkelerin siyasi sınırlarında önemli değişikler yaşanabilir. Değişen bu durum ise jeopolitik değerlendirmeleri etkilemekte ve ülkelerin dış politikalarında değişimlere neden olmaktadır.

31 J eopolitigin Düşünürleri ve Gelişim Süreci
çeşitli tanımlamalarına yer verdiğimiz ve güçlerin hükmetme ve hakimiyet kurma ideallerinden kaynaklanan ve coğrafyanın siyasi yorumu şeklinde ele alabileceğimiz jeopolitik, isim olarak bilinmemekle beraber, fikir boyutunun eski kavimlerde de bulunduğu anlaşılmaktadır. Toplum ile coğrafi mekan arasındaki ilişkiler, insanların daha 0 zamandan beri dikkatlerini çekmiştir. Kavram, anlam itibariyle tarihte milattan önce eski Yunan'da Heredot (M.a ), Platon (M.a ), Aristo (M.a ), Strabon (M.O.63-M.S.24) gibi tarihçi ve düşünürlerin yaptığı devlet ile devletin üzerinde yaşadığı toprak arasındaki bağlantıyı inceleme çalışmalarına kadar eski bir geçmişe sahiptir.

32 Aristo'nun site devleti ve cevre ilişkileri üzerine çalıştığı, iklimlerin insan ve medeniyet üzerindeki tesirlerini araştırdığı bilinen bir şeydir. İslam düşünürlerinden ibn-i Haldun ( ), göçebelikten şehir-yerleşikliğe geçiş ile devletin ilgisini kaleme alırken, çevre koşullarının tesirleri üzerinde durmuştur. Ancak politikada ilmi coğrafyanın unsurlarına 15. yüzyıldan itibaren yer verilmeye başlanmıştır. Bunda coğrafi keşiflerin rolü büyüktür.

33 Fransız hukukçu Montesquieu ( ) beşeri faaliyetler ve siyasi olaylarda Coğrafi faktörlerin tesirlerini incelemiştir. Siyasi Coğrafya kavramını kültür diline kazandıran Turgot ( ) ve onunla birlikte A.Comte ( ) gibi pozitivistlerin çalışmaları sonucu coğrafyaya determinizm fikrinin girdiğini söyleyebiliriz.

34 .... "sanayi " inkılabı ile başlayan ve globalleşme ile devam eden tarihi süreçte coğrafya ve politika, anlam ve kapsam itibarıyla büyük oranda değişikliğe uğramıştır. Bu süre içerisinde ülkelerin maddi ve manevi yapılarında köklü değişiklikler meydana gelmiş, politik endişelerin ve tercihlerin ağırlık merkezini, ekonomik faktörler teşkil etmiştir. Politika, coğrafyanın ekonomik ve beşeri unsurlarımdan istifade etmekle yetinmemiş, doktrinlerini kurmak için coğrafyada yeni unsurlar aramaya başlamıştır . Bu düşünce hareketi, modern coğrafyanın doğmasını sağlamış ve modern coğrafyanın bilimsel bulgularına dayanarak insanlığa yön verme arzusu da, jeopolitik biliminin gelişmesini sağlamıştır .

35 Sonuç; olarak Heredot ve Aristo'dan Ratzel'e kadar çok sayıda bilim adamı tarafından ileri sürülen ve gelişen fikirler, 19. Yüzyılın sonuna doğru teoriler halini almıştır. Jeopolitik bilimi birinci dünya savaşı ile birlikte çok daha hızlı bir gelişme göstermiştir. Özellikle dünya hakimiyeti mücadelesi şeklinde gerçekleşen I. ve II. Dünya savaşlarının jeopolitik teorilerin çok fazla etkisinde kaldığını söyleyebiliriz.

36 JEOPOLİTİK TEORİLER coğrafî bölgelerin kontrolü ya da ele geçirilmesi suretiyle dünya egemenliğini sağlamayı amaçlayan jeopolitik teorisyenlerin tamamı batılıdır (Amerikan, İngiliz, Fransız, Alman vb.). Bu teorisyenlerin yaşadıkları dönem ve ortaya attıkları düşünceler dikkate alındığında, bütün jeopolitik teorilerin temelinde, ekonomik ideolojiye dayalı güvenlik sisteminin yer aldığı açık olarak görülmektedir. Sosyalizm yada komünizmin yayılması engellenemedikçe kapitalizme dayalı ekonomik sistemin varlığı ve ekonomik kaynakların fiilî güvenliğinin sağlanamayacağı düşüncesi, jeopolitik teorilerin açık ya da kapalı çıkış düşüncesini teşkil etmiştir.

37 KLASİK JEOPOLİTİK TEORİLER

38 İngiliz Jeopolitik Ekolü
İngiliz Jeopolitik Ekolü’nün temsilcisi Sir Halford John Mackinder bir coğrafyacı, iktisatçı ve politikacıydı. Jeopolitik hakkındaki fikirlerini, 1904 tarihli “The Geographical Pivot of History” (Tarihin Coğrafi Mihveri) başlıklı makalesinde geliştirmeye başladı. “Democratic Ideals and Reality” (Demokratik İdealler ve Gerçeklik) (1919) isimli kitabında, tarihteki büyük savaşların doğrudan ya da dolaylı bir biçimde ulusların farklı seviyelerdeki gelişiminin bir ürünü olduğunu belirtiyordu. Jeopolitik gerçeklik, kendisini imparatorlukların büyümesine ve sonunda da tek bir Dünya İmparatorluğu’na doğru götürecek olan bir gerçeklikti.

39 Mackinder’in teorik katkılarını harekete geçiren öncelikli kaygı, Britanya’nın ekonomik hegemonyasının çöküşüydü ki, bu da kendisini Britanya sermayesinin korumacılığın ve askeri gücün desteğine ihtiyacı olduğu sonucuna götürecekti. Britanya’nın, en az Almanya kadar bir pazar açlığı çeker hale geldiğini iddia ediyordu. Çünkü kendi özel ölçüleri içinde dünya pazarından daha küçük olan hiçbir şey, onun için yeterli değildi.

40 Mackinder en çok “Kalpgah” (Heartland-Stratejik Merkez Bölgesi) doktrini ile tanınır. Jeopolitik strateji, Kalpgah’ın; ya da Doğu Avrupa ile Sibirya üzerinden Rusya ve Orta Asya’yı kucaklayan kıta aşırı devasa Avrasya toprak kitlesinin denetim altına alınmasıydı. Kalpgah, Asya ve Afrika’nın geri kalanıyla birlikte, Dünya Adası’nı oluşturuyordu. Kalpgah’ın kendisi denize erişemezliği ile tanımlanıyor, bu da onu, yerküre üzerindeki en büyük doğal kale haline getiriyordu.

41 Mackinder’a göre, deniz kuvvetlerinin hâkimiyeti yerini kara kuvvetlerinin belirleyici hale geleceği yeni bir Avrasya çağına bırakmak üzereydi. Kara ulaşımının ve iletişimin gelişmesi, kara kuvvetlerinin nihayet deniz kuvvetlerine rakip çıkması anlamına geliyordu. Bu yeni Avrasya Çağı’nda Kalpgah’a hâkim olan, eğer aynı zamanda modern bir donanmaya sahip olursa, denizcilik dünyasını; yani Britanya ve ABD imparatorlukları tarafından kontrol edilen dünyayı da arkadan çevreleyebilecekti.

42 Mackinder Doğu Avrupa’yı Kalpgah’ın stratejik bir eklentisi; Avrasya denetiminin kilit ögesi olarak nitelendirmişti. Bu da sık sık alıntı yapılan ünlü tekerlemesini ortaya çıkarmıştı: Doğu Avrupa’ya hükmeden Kalpgah’a egemen olur. Kalpgah’a hükmeden Dünya Adası’na egemen olur. Dünya Adası’na hükmeden de dünyaya hâkim olur

43 Mackinder Britanya İmparatorluğu açısından en acil dış politika hedefinin, Almanya ile Rusya arasında herhangi türden bir ittifakın ya da bloğun oluşmasını engellemek ve bunlardan herhangi birisinin Doğu Avrupa’ya hükmetmesini önlemek olduğu konusunda ısrarcıydı. Yani bu iki büyük gücün arasında güçlü tampon devletler kurulmalıydı

44 Amerikan Jeopolitik Ekolü

45 Amerika’da Amiral Alfred Thayer Mahan, 1890’da yayımlanan “Deniz Kuvvetlerinin Tarihe Etkisi” adlı eseriyle “Deniz Hâkimiyet Teorisi”nin esaslarını ortaya koymuştur. 19. yüzyılda Endüstri Devrimi sonucu bir yandan yeni keşifler yapılmış, diğer yandan ekonomik ilişkiler büyümüştür. Ham madde arayışı ve yeni ürünlerin pazarlanması ihtiyacı, deniz yollarının önemini artırmış, gelişen teknoloji ile mesafeler kısalmıştır. Tarihi ipek yolu önemini kaybederken, Mahan’ın “Denizlere hâkim olan dünyaya hâkim olur” tezi tesadüfen ortaya çıkmamıştır.

46 Nicholas John Spykman ise ABD’nin İkinci Dünya Savaşı’na girmesinden hemen önce tamamlamış olduğu, “Dünya Politikasında Amerika’nın Stratejisi”7 (1942) ve ölümünden sonra yayınlanmış olan “Barışın Coğrafyası”8 (1944) isimli çalışmalarında kenar kuşak tezini ortaya atmıştır. Spykman, ABD’nin; Avrupa, Ortadoğu ve Doğu Asya-Pasifik Kenarı bölgesinin denize kıyısı olan kenar ülkelerini kontrol ederek Avrasya Kalpgahı’nın gücünü sınırlandırabileceğini ileri sürerek Mackinder’in Kalpgah doktrininin karşısına yeni bir tez sunmuştur.

47 Spykman, Jeopolitiği ABD’nin güvenliği ve savunması çerçevesinde değerlendirmiş ve Kenar Kuşak ülkelerinin bulunduğu coğrafya üzerinde durmuştur. “Kenar kuşak ülkelerini hâkimiyet altında tutan; Avrupa ve Asya'ya hükmeder. Avrupa ile Asya'ya hükmeden, dünyanın kaderine hâkim olur” demiştir.

48 Kalpgah denilen toprakların etrafında; 20
Kalpgah denilen toprakların etrafında; millik bir çember boyunca tehlikeye açık kenar kuşak-iç hilal ülkeleri vardır. Bu ülkeler; Batı Avrupa ve İskandinavya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, Arap ülkeleri, İran, Afganistan, Hindistan, Burma, Tayland, Malezya, Kore, Vietnam ve ada devletleri olan Britanya, Endonezya ve Japonya’dır. Spykman’a göre Kalpgah, yakın bir gelecek için bir güç merkezi olacak nitelikte değildir. İklim şartları, zirai istihsal gücü, kömür, demir, hidroelektrik kaynaklarının dağılışı; kuzey, doğu, güney ve güneybatı kesimlerindeki coğrafi engeller Mackinder'ın tezinin geçerliliğini zorlaştırmaktadır

49 Çin ve Hindistan, Rusya'nın bu bölgesine nazaran daha hızlı sanayileşirse, Kalpgah’ın Orta Asya bölümünün önemi daha da azalacaktır. Rusya'nın gücü ise daha ziyade Uralların batısında kalacaktır. Bu sebeple iç kuşak Kalpgah’tan daha önemlidir. İç kuşak, denizlerdeki güçlü devletler ile karalardaki güçlü devletler arasında bir tampon bölgedir. Bu tampon bölgede küçük devletler teessüs etmiştir. Bu devletler aralarında bir topluluk teşkil etmeye muktedir değildir veya bir topluluk teşkil etmeyi muhtelif sebeplerden dolayı istememektedirler.

50 Hava Hâkimiyeti Teorisi özellikle ABD’li havacı Alb
Hava Hâkimiyeti Teorisi özellikle ABD’li havacı Alb. Hausy Scitaklian tarafından ortaya konmuştur. Bütün teorilerin gerçekleşmesinin hava hâkimiyeti ile mümkün olabileceğini ileri sürmektedir. Bu teori NASA destekli olarak geliştirilmiş ve “Uzayı kontrol altına alan dünyaya hâkim olur” şekline dönüştürülmüştür. ABD uzay hâkimiyet teorisi olarak adlandırılan bu teori ile sadece dünyaya değil uzaya da hâkim olma isteğini öne sürmektedir.

51 Nitekim bilgi ve teknolojideki gelişmeler uzay jeopolitiği değerlendirmelerine de etki etmektedir. Bilgi akışını uzayın kullanılması ile sağlayan veri transferi teknolojisi (uydu sistemleri) çok önemlidir. Uzaya fırlatılan keşif ve gözlem uyduları ve casus uydular yerkürede istenilen noktayı görebilmektedir. Dünya’nın yörüngesinde konuşlandırılabilecek lazer silahlar ise yeryüzünde herhangi bir hedefi yok edebilecek uzay merkezli sistemlerin geliştirilmesine imkân tanıyacaktır. Dolayısıyla, gelecekte uzay çalışmaları geliştikçe uzayın jeopolitik önemi daha da artacaktır.

52 Alman Jeopolitik Ekolü

53 Friedrich Ratzel’in 1897’de yayınlanan “Siyasi Coğrafya” adlı eseri çağdaş jeopolitiğin başlangıcı olarak kabul edilir. Ratzel siyasi coğrafyanın kurulmasına katkıda bulunarak, jeopolitiğe geçişe zemin hazırlamıştır. Ratzel’e göre; siyasi coğrafya mükemmel haritalar yapmakta ve ülkeleri tanımak için yeni bilgiler getirmekte, havanın, nüfusun, iklimin etkilerini yeterli bir şekilde açıklamakta ise de, siyasi ilimler üzerinde tatmin edici bir etkiye ulaşamadığından cansız ve sade kalmaktadır. O halde coğrafya, siyasi ilimleri de yine kendi sahasında işleyerek siyasi coğrafyayı statik olmaktan kurtaracak ve ona bir hayat ve canlılık kazandıracaktır

54 Ratzel, 1903’de yayınladığı “Siyasi Coğrafya veya Devletler, Ulaştırma ve Savaş Coğrafyası” adlı kitabında bu görüşlerini genişletti. Bu kitabında; mekân fikrinin tarihte kaybolmadığına işaret ederek, “vaktiyle bir birlik ifade eden mekân, parçalanmış olsa dahi, o mekân fikri veya mekân duygusu asırlarca yaşar ve günün birinde siyasi bir fikir olarak tekrar hayat bulabilir” demektedir. Ratzel, teorisini coğrafyanın politikaya sunduğu iki temel unsura; ülkenin konumuna ve mekâna dayandırmaktadır. Ülkenin konumu mekânın yeryüzündeki vaziyetini tayin eder. Mekân ise ülkenin genişliği, fiziki yapısı, iklimi vb. özellikleridir

55 Ülkenin konumu ve mekânı o ülkenin diğer ülkelerle ilişkilerini yönlendirir. Ratzel, daha sonra bir milletin işgal ettiği saha miktarı ve haritadaki uygun konumunun, o milletin siyasetini tespite yeterli olmadığını belirterek, insanın tabiata müdahalesi, dinamizm katması ve tabiatı organize etmekteki doğal istidadı anlamına gelen “mekân duygusunu” felsefesine üçüncü unsur olarak ilave etmiştir. Toplumlar komuta ve organize etmeye az veya çok istidatlıdırlar. Bu kabiliyetler zamanla zayıflayabilir ve hatta kaybolabilir. Bununla birlikte geliştirilebilir ve kuvvetlendirilebilir de.

56 Ratzel, “Ülke sınırları değişebilir ve genişleyebilir” görüşü ile genişleme politikalarına jeopolitik dayanak oluşturmuştur. Devletlerin sahası, kültür ile genişler. Devletin kültürünün yayılması ve bir devlete mensup insanların başka sahalara yayılması, o devlete yeni sahaların ilave edilmesine zemin hazırlamaktadır. Milletin kültürünün genişlemesine paralel olarak sahası ve ülkesi genişler. Devletin saha kazanmasını sağlayan kültür unsurları içinde en önemlisi dildir. Dillerinin yayıldığı derecede milletlerin kültürü, bir bakıma diğer ülkelerde yayılma ve gelişme imkânı bulur.

57 Belirtiler, saha genişletme arzusundan önce ortaya çıkar
Belirtiler, saha genişletme arzusundan önce ortaya çıkar. Bunlardan bazıları, ticari faaliyetler, misyoner hareketleri, ideolojik faaliyetler vesairedir. Böylece, devletlerin sahalarını genişletmeleri ticari, dini ve ideolojik faaliyetlerinin tabii bir neticesidir ve diğer sahalar üzerinde genişleyen herhangi bir devletin bayrağı, bu faaliyetleri takip etmektedir.

58 Devletler, daha küçük üniteleri kendi bünyesi içine katmak suretiyle gelişmektedir. Bu gelişmede, isteyerek veya zor kullanarak, küçük siyasi üniteler saha kazanma gayesi güden devlete katılmaktadır. Hudut, devletin kenar organıdır ve bu sebepten ötürü devletin gücünü, gelişmesini ve değişiklikleri aksettirmektedir. Hudutlar, devletin sadece emniyetini değil, aynı zamanda gelişmesini ve saha kazanma istikametlerini belirleyen unsurlardır.

59 Gelişmek ve yayılmak isteyen devlet, siyasi bakımdan kıymet ifade eden sahaları ülkesine katmak ister. Bu değerli sahalar içine, ileri ziraat metotlarının uygulandığı ve muhtelif mahsullerin yetiştirildiği zengin ziraî topraklar, ovalar, nakliyeye uygun nehir ve gölleri ile bunların geniş vadileri, ticarete müsait limanlar, maden açısından zengin topraklar girmektedir. Ratzel'in ortaya koyduğu bu görüşe göre devlet; ya saha kazanıp gelişecek veya beslenemediğinden zayıflayıp hastalanacaktır.

60 Alman Birliği'nin kurulduğu, Bismark'ın idaresi altında kolonyal gelişmelerin düşünüldüğü dönemde, bu fikirler Almanya'nın genişleme stratejisinin ilmi icazeti gibidir. Rudolf Kjellen 1916 yılında ilk defa jeopolitik terimini kullanmış ve coğrafyanın devletin oluşumunda etkisinin büyük olduğunu belirtmiştir. Devletin varlığı devletin gücündedir. Jeopolitik, coğrafi organizma veya mekan içinde fenomen olarak devletin çevresiyle ilişkisini inceleyen bir disiplindir

61 Kjellen, Ratzel tarafından ortaya atılan siyasi coğrafya fikirlerinin yeterince işlenmediğini hatta bunu Ratzel'in bile yapamadığını söylemiştir. Kjellen’e göre, Ratzel; devletin gelişmesinde umumiyetle fiziki amiller ve coğrafi mevkii üzerinde fazla durmuş, bu faktörlerin fert üzerindeki tesirlerini incelemiş ve ilişkiyi lüzumundan fazla büyütmüştür. Kjellen, Ratzel'in “devlete hayat ve kuvvet veren şeyin, hudutları dâhilinde yaşayan insanlar olduğu hususunu” dikkate almadığını söylemiştir.

62 Kjellen, devletlerin fertler gibi akıl ve şuur sahibi varlıklar olduğunu ifade etmekte; hatta fert-devlet uzviyet birliği düşüncesinde daha da ileri giderek: devletler fertler gibi konuşur ve hareket eder, kongreler ve toplantılar akdeder, sulh içinde yaşar veya harp eder, devletler de fertler gibi birbirini kıskanır, birbiriyle dost veya düşman olur demektedir. Kjellen'e göre devlet, yaşayan bir organizmadır ve belli kanunlara tabi olarak gelişebilir veya son bulur.

63 Rudolf Kjellen devleti üç esas unsura sahip büyük bir kuvvet olarak değerlendirir:
genişlik, hareket serbestîsi ve içerde birlik ve beraberlik.

64 Karl Haushofer 1923 yılından itibaren, Rudolf Kjellen’in ölümünden sonra Almanya’da etkili olmaya başlamıştır. Haushofer’in fikirleri Hitler’in politikalarında etkili olmuştur. Karl Haushofer’a göre jeopolitik, tabii koşulların ve tarihi gelişmelerin etkisi altında gelişen siyasi hayat şeklinin, üzerinde yaşadığı yer ile ilişkilerini inceleyen bir ilimdir. Haushofer, geniş sahanın bir devletin büyüklüğü için lüzumlu olduğu kanaatindedir.

65 DİĞER JEOPOLİTİK TEORİLER
Günümüze doğru yaklaştıkça jeopolitik ve jeostrateji, uluslararası ilişkiler ve güvenlik alanlarında daha fazla yer almakta ve çok kullanılan kavramlar olmaktadırlar. SSCB’nin dağılmasını müteakip gerek siyaset bilimciler gerekse konu üzerinde çalışan askerler ve düşünürlerin günümüz problemlerine yaklaşımlarında daha radikal görüntüler ortaya koydukları ve geleceğe yönelik değerlendirmelerde yoğunlaştıkları görülmektedir.

66 Zbingniew Brzezinski ve Büyük Satranç Tahtası
Brzezinski görüşlerini Türkçeye “Büyük Satranç Tahtası” ismi ile çevrilen yayınında açıklamaktadır. Brzezinski, Avrasya’yı (Avrupa–Asya) günümüz jeopolitiğinin temel coğrafyası olarak kabul etmektedir. Bugüne kadar, Avrasya’ya egemenlik mücadelesinin, bölgede bulunan ülkeler tarafından yapıldığını; ilk defa Avrasya dışından bir gücün (ABD) kıtaya egemen olma mücadelesi verdiğini vurgulamaktadır. Brzezinski, Avrasya’yı üzerinde küresel liderlik için mücadelelerin devam ettiği bir satranç tahtasına benzetmektedir.

67 Avrasya’yı Batı Avrupa, Merkez Rusya, Güney Asya, Doğu Asya olmak üzere dört kritik bölge şeklinde ele alan Brzezinski, ABD’nin Avrasya egemenliğini önleyebilecek güçleri bir bir ele almakta ve bu güçlerin dışlanmalarını sağlayacak öneriler getirmektedir. Zbingniew Brzezinski’nin tehdit olarak görüp incelediği ülkeler: AB, Rusya Federasyonu, Çin ve Japonya’dır.

68 Brzezinski, AB’nin ABD desteğine muhtaç olduğunu ve Avrasya egemenliğinin, ABD öncülüğünde Avrupa ile doğuya doğru gelişerek sağlanabileceğini açıklamaktadır. Bunun için AB’yi ve NATO’yu ana unsur olarak değerlendirmektedir. Doğuya doğru gelişme sırasında Rusya’nın bu birliğe katılabileceğini ifade eden Brzezinski, Avrasya için iki büyük tehdit göstermektedir: birincisi Çin’in gelişip genişlemesi, ikincisi ise Rus–Çin–İran işbirliği. Bu gelişmeleri küçük ihtimaller olarak görse de önemleri sebebiyle üzerinde durmaktadır.

69 Brzezinski Avrasya ülkelerini bölümlemekte ve her bir bölüme yeni isimler vermektedir. Jeopolitik ilişkilerdeki mevcut durumu değiştirmek amacıyla ülke sınırlarının dışında da güçlerini tatbik edebilme veya bir etki yaratabilme kapasitesine ve ulusal isteğe sahip olan Fransa, Almanya, Rusya, Çin ve Hindistan’ı “Aktif Jeostratejik Oyuncu” olarak değerlendirmektedir.

70 Brzezinski; İngiltere, Japonya ve Endonezya’yı önemli görmekle beraber, bu ülkelerin yeterli “ulusal isteğe” sahip olmadıklarını ve jeostratejik oyuncu olmaya hak kazanamadıklarını belirtmektedir. İkinci grubu oluşturan ülkelere “Jeopolitik Eksenler” adını vermektedir ve önemlerini güçlerinden veya motivasyonlarından dolayı değil de bulundukları hassas bölgeden alan ülkeleri bu gruba dâhil etmektedir. Ukrayna, Azerbaycan, Güney Kore, Türkiye ve İran bu grup içindedir. Brzezinski, Türkiye ve İran’ın sınırlı kabiliyetleri olsa da bu iki ülkenin aynı zamanda Jeostratejik Oyuncu olmaya hak kazandıklarını ifade etmektedir.

71 Brzezinski’ye göre; Avrupa ABD’nin doğal müttefikidir
Brzezinski’ye göre; Avrupa ABD’nin doğal müttefikidir. Aynı demokratik değerleri paylaşırlar ve genelde aynı dine inanırlar. Ayrıca Avrupa, Amerikalıların büyük bölümünün ilk vatanıdır. Avrupa daha doğuya doğru giderek Ukrayna, Beyaz Rusya ve Rusya ile iletişim ağı kuracak ve neticede böyle bir Avrupa, Amerikan desteği gören daha büyük bir Avrasya güvenlik ve işbirliği bünyesinin en önemli sütunlarından birisi olacaktır. Avrupa, Amerika’nın Avrasya kıtasındaki en önemli köprübaşıdır.

72 Avrasya dışında bir güç olan Amerika, Avrasya kıtasının üç tarafına doğrudan yerleştirdiği güçler ile uluslararası boyutta sahip olduğu liderliği sürdürmektedir yılının sonlarına doğru karasal olarak dünyanın en geniş devletinin parçalanışı Avrasya’nın merkezinde kara bir delik meydana getirmiştir. Amerika’nın jeostratejik amacı Rusya’nın da içine alındığı daha geniş bir Avrupa–Atlantik sistemini engelleyebilecek bir Avrasya imparatorluğunun yeniden ortaya çıkışını durdurmaktır.

73 Rusya’nın, Amerika için uygun bir ortak olmayacak kadar geri kaldığını ve harap olduğunu düşünen Brzezinski, Rusya için tek jeostratejik seçeneğin sadece Avrupa ile işbirliğine gitmek olduğunu vurgulamaktadır. Böyle bir seçimin Rusya’ya kendisini yenileme ve geliştirme fırsatı vereceğini ve bu ülkeyi jeopolitik yalnızlıktan kurtaracağını belirtmektedir.

74 Eğer Rusya bu yolu takip ederse Türkiye’nin Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki emperyalist ihtiraslarından vazgeçerek modernleşme, Avrupalılaşma ve demokratikleşme doğrultusundaki yolunu taklit etmekten başka seçeneği olmayacaktır. Amerika ile bağlanmış modern, zengin ve demokratik Avrupa’nın Rusya’ya sağlayacağı faydaları diğer hiçbir seçenek veremez.

75 Brzezinski, Avrasya’da etnik çekişmelerin, büyük güçlerin bölgesel rekabetinin bulunduğunu varsaydığı bir bölgeye “Avrasya Balkanları” demektedir. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Afganistan dâhil dokuz ülke bu bölgeyi teşkil etmektedir. Bölge üzerinde Rusya, İran ve Türkiye’nin etkilerinin bulunduğu belirtmektedir.

76 Brzezinski, Avrasya’da Amerika’nın en çok desteğini hak eden devletlerin ise Azerbaycan, Özbekistan ve Ukrayna olduğunu ifade etmektedir. Eğer Türkiye, Avrupa’ya yönelmeyi sürdürürse ve Avrupa bu ülkeye kapılarını kapatmazsa Kafkas devletleri Avrupa’nın yörüngesine girebileceklerdir. Batı yanlısı bir tavra dönmek bölgenin dengelenmesini ve istikrara kavuşmasını kolaylaştıracaktır.

77 Brzezinski’ye göre Çin ile işbirliğine dayanan bir ilişki Amerika’nın Avrasya jeostratejisi için zorunludur. Uzakdoğu’da üç ana güç: Amerika, Çin ve Japonya’dır. Brzezinski ABD’nin Avrasya egemenliğinin batı gücünü doğuya doğru gelişen NATO ve AB; doğu gücünü de ABD, Çin, Japonya üçlüsünün işbirliğinde görmektedir. Avrasya’nın jeopolitik çok sesliliği, tek bir güce yer vermemesi, gelecek yüzyılda Trans Avrasya Güvenlik Sistemi (TAGS) ile güçlenebilir. Böyle bir sistem Rusya, Çin ve Japonya’yı içine alan genişletilmiş bir NATO demektir.

78 Büyük Satranç Tahtası ve Türkiye
Türkiye, Karadeniz bölgesinde istikrarı sağlamakta, Akdeniz’e geçişi kontrol etmekte, Rusya’yı Kafkaslarda dengelemekte, hala İslami kökten dinciliğe karşı bir panzehir oluşturmakta ve güneydeki dayanak noktası olarak NATO’ya hizmet etmektedir. İstikrarsız bir Türkiye, büyük bir olasılıkla Güney Balkanlar’da daha fazla şiddetin ortaya çıkmasına sebep olur. Diğer taraftan Kafkasya’da bağımsızlıklarını yeni kazanmış devletler üzerinde tekrar Rus kontrolünün sağlanmasına yol açar.

79 ABD, istikrarlı bir Güney Kafkasya ile Orta Asya için Türkiye’yi dışlamamalıdır. AB’den dışlandığını hisseden bir Türkiye daha İslamcı olacak, daha büyük bir ihtimalle inadına NATO’nun genişlemesini veto eğilimi gösterecek ve laik bir Orta Asya’yı dünya ile bütünleştirmekte ve istikrarını sağlamakta Batı ile daha az işbirliği yapacaktır. Bu sebeple ABD, Türkiye’nin AB’ye kabulünü cesaretlendirmek için Avrupa’da etkisini kullanmalı ve Türkiye’ye Avrupalı bir devlet gibi davranmaya özen göstermelidir.

80 Hayat Sahası Teorisi (Karl Haushoffer 1864 - 1941)
Alman Rotzel’in ( ) ”Devlet İçi Alan” teorisini, “Devlet İçi Hayat Alanı” olarak değiştiren Alman General Karl Haushoffer’e göre, ”devlet canlı bir organizmadır ve her organizma gibi güçlendikçe büyümek zorundadır. Bunun için de hayat alanını, ülkesini geliştirmelidir.”. Hitler, bu görüş doğrultusunda hareket etmiştir.Türkiye coğrafyası, Birinci ve İkinci Dünya Savaşı’nda açıkça görüldüğü gibi, bugün de Alman hayat sahasının genişleme ve yayılma alanları içindedir.

81 Görüldüğü gibi, bu jeopolitik teoriler ve bunların doğrultusunda geliştirilen jeostratejik uygulamalar, 1:Sanayi devrimi ile oluşan ekonomik kaynaklara sahip olma, 2. Stratejik ulaştırma yollarının güvenliğini sağlama, 3.Ham maddeyi tedarik etme, yeni mal üretme ve malı pazarlama şeklinde, temelinde ekonomi yer almakla beraber, o yıllarda mevcut iki temel ideolojiye dayalı bir güvenlik sistemi yaratmayı öngörmüştür. Bunların yaşama geçmesi ile iki büyük dünya savaşında da güvenlik boyutu ön plâna çıkmıştır.

82 Bunun doğal sonucu olarak teorilerin mantığında, coğrafî bölgelerin bizzat ele geçirilmesi ya da kontrolünün sağlanması vardır. Dolayısıyla toprak istilâsı, işgali, stratejik ittifakların teşkili, dünya savaşları ve iki kutuplu dünya düzeninin sürdüğü dönemlerde sık sık başvurulan askerî güç kullanma örneklerine dünya tanık olmuştur. Sovyetler Birliği’nin çökmesi, Varşova Paktı’nın dağılması, Berlin Duvarı’nın yıkılması ile komünist ideolojiye dayalı sistem, batı kapitalizmi için tehdit olmaktan çıkmıştır.

83 Sversky’nin “Jeopolitik teoriler değerlerini yitirmişlerdir
Sversky’nin “Jeopolitik teoriler değerlerini yitirmişlerdir. Yeterli ekonomik kaynaklara sahip olan veya bunları kontrol eden bir kuvvet coğrafî merkez nerede olursa olsun dünyaya hükmedebilir.” görüşüyle birlikte, güvenlik merkezli jeopolitik teorilerin yerini, özellikle küreselleşme süreci ile birlikte ekonomik veya kültürel merkezli jeopolitik teoriler almaya başlamıştır. ABD’nin özellikle SSCB’nin çöküşünü müteakip tek süper güç hâline gelmesi ve kapitalizm kökenli serbest piyasa ekonomisine ve her alanda teknolojik üstünlüğe dayalı küreselleşme süreci ile jeopolitik teorilerde askerî güce dayalı toprak fethine değil, Pazar kazanmaya yönelik yaklaşımlar ön plâna çıkmıştır.

84 Tarihin Sonu ve Son İnsan Teorisi (Francis Fukuyama, 1993)
ABD George Mason Üniversitesi Kamu Siyaseti Enstitüsünde profesör ve Uluslararası İlişkiler Programı Enstitüsü Direktörü olan Japon asıllı Fukuyama’ya göre, “Sovyetler Birliği’nin çöküşünün ardından dünya tek kutuplu bir sisteme gitmektedir. Bu sistem, serbest piyasa mekanizmasına dayalı liberal, kapitalist batı demokrasisidir. İnsanoğlu tarih boyunca aradığı ideal sistemi batı demokrasisinde bulmuştur ve en mükemmel sistem batı demokrasisidir. Bütün alternatif değer sistemleri ve medeniyet yapıları, tarihin bu son döneminde ortaya çıkan batı demokrasisinin ve medeniyetinin değer yargılarına teslim olmuştur. Artık insanoğlu, aradığı en ideal sistemi bulduğuna göre tarih sona ermiştir.”.13 Görüldüğü üzere, söz konusu teori ekonomi merkezlidir.

85 Medeniyetler Bütünleşmesi Teorisi (Barry Buzan, Gerald Segal, 1995)
İngiliz araştırmacıları Barry Buzan ve Gerald Segal, Huntington’a karşı çıkarak “Gelecekte medeniyetler çatışması olmayacak. Batı medeniyeti, medeniyetlerin birbirini boğazına sarılması yerine birbirlerin karışmasını sağlayacak. Çünkü batı medeniyeti alternatifsiz olarak dünyaya hâkim olacak” görüşünü ileri sürmüşlerdir.

86 Modern Dünya Devleti Teorisi (H.G. Wellls, 1933)
1933’te yayımlanan Gelecek Vizyonları (ya da Olayların Gelecekte Nasıl Şekilleneceği [The Shape of Things to come]) adlı kitabında, H. G. Wells, “Yirmi ikinci yüzyılın başlarında devlet, ulusalcılık, ırkçılık ve düzeni sağlayan diğer araçlara artık ihtiyaç duymayan dünya çapında özgürleşmiş bir topluma yol açmak için kendini feshedecek, modern dünya devleti oluşacaktır. Bireysel mülkiyete gerek kalmayacak temel İngilizce dünya dili olacaktır.” demiştir. Aynı konuyu geliştiren Robert Heilbroner, 1996 yılında yayımlanan kitabında gelecek ile ilgili olarak iki vizyon oluşabileceğini, buna göre ya küresel etkin bir hükûmetin orta yolu bulacağını ya da hükûmetin tamamen ortadan kaldırabileceğini ileri sürmüştür.

87 Heilbroner, küresel bir hükûmetin barışı sağlayacağını, ulus devletin ve ulusun da ortadan kalkacağını, ortak bir ikinci dil ve bir tür ikinci kültür ile dünya hükûmetinin dünyayı yöneteceğini iddia etmektedir. Kutsal kitaplardan Eski Ahit’e göre eskiden Babil’de herkes tek dil konuşurdu ve medeniyet çok ilerlemişti.Öyle ki, bütün insanlar anlaşıp Babil’de bir kule yaparak cennete çıkmaya ve Tanrı’ya ulaşmaya kalkıştılar.Tanrı, onlara kendisi ile eşit olmaya kalkıştıklarından dolayı öyle bir ceza verdi ki, bütün insanların dillerini farklılaştırarak birbirleri ile bir daha anlaşamamalarını sağladı.

88 Wells’in “Modern Dünya Devleti” teorisi ve Heilbroner’ın gelecek ile ilgili vizyonu, dinsel kökenli Eski Ahit’e dayalı teorileri de görüldüğü gibi, “ekonomik” ve “jeokültür” ağırlıklı teorilerdir. Ekonomi ve kültür merkezli jeopolitik ve jeostratejik teorilerin filozofik kökenleri Thomas Hobbes, John Locke, Hegel, Adam Smith, Rahip Malthus, Keynes, Marx, Kant ve daha birçok filozof, sosyal bilimci ve ekonomist tarafından çok daha önceleri ileri sürülmüştür. Liberal demokrasi ve ekonominin teorik kökenlerinde bu kişilerin her birinin önemli katkısı vardır. Amerikan demokrasisinin temelinde yatan ve Bağımsızlık Bildirgesi’nde ve Anayasası’nda yer alan ilkelerin temelinde Thomas Hobbes ve John Lockeçu Anglosakson (İngiliz) düşüncesi yer alır

89 Aleksandr Dugin ve Yeni Avrasyacılık
Avrasyacılığın tarihi temelleri Ekim devriminden sonra yurtdışına kaçan Rus düşünürlerinden Nikolay Truvbetskoy, Petr Savitskiy, Georgiy Florovski, Georgiy Vernadskiy ve benzeri aydınların fikirlerine dayanmaktadır. Görüşlerini ilk kez 1921 ve 1922’de Sofya’da yayınladıkları “Doğuya Çıkış: Öngörüler ve Gerçekleşmeler” ve “Yollarda: Avrasyacıların Savları” isimli çalışmalarıyla gündeme getirmişlerdir. 1926’da “Avrasyacılık: Sistematik Görüşler” isimli bir program açıklamıştır döneminde Paris’i merkez olarak kullanan Avrasyacılar “Avrasya Günlüğü” ve “Avrasya” isimli yayınlar çıkarmışlardır.

90 Avrasyacılık düşüncesine en önemli katkıyı Lev Gumilyov yapmıştır
Avrasyacılık düşüncesine en önemli katkıyı Lev Gumilyov yapmıştır. Gumilyov Avrasya’da, İngilizlere ve Fransızlara göre Türk ve Moğol halklarının Rusya’nın daha yakın dostları olduğunu savunmuş ve Slav, Türk ve Moğol halklarını süper etnos olarak adlandırmıştır. Gumilyov Avrupa merkezciliğine karşı çıkmakta ve her Avrupalının diğer kültürleri ortadan kaldırarak kendi kültürünü evrensel kılma hayaline sahip olduğunu iddia etmektedir.

91 Rusya’nın Batıyla ittifak yerine Avrasya Birliği’ni tercih etmesi gerektiğini belirterek, söz konusu birliğin geleneksel olarak Katolik Avrupa’ya, Müslüman Güney’e ve Çin’e karşı olduğunu vurgulamaktadır. Gumilyov’un 1950’li ve 60’lı yıllarda yaptığı çalışmalar ve ortaya koyduğu görüşler 1990’larda Rusya’da çok yankı yapmış ve Yeni Avrasyacılık jeopolitik yaklaşımının düşünsel kaynaklarından birini oluşturmuştur.

92 Yeni Avrasyacılığın önderlerinden olan Aleksandr Dugin, “Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım” adlı kitabında, 2000’lerin Rusya’sının iç ve dış siyasetine ilişkin olarak gelecek temelli bir yaklaşım sunmuştur. Dugin’in jeopolitik yaklaşımı insanlığın mekân faktörüyle karşılıklı ilişkisini incelemekte ve tarihselci modernitenin Batı merkezli zaman algısını reddetmektedir.

93 Yer Kürenin her bir noktasında, mekânın içsel ilişkiye uygunluklarını yansıtan kendine özgü zamanı olduğu varsayımına dayanmaktadır. Her bir medeniyetin değerler sistemini tanımlamaya ve onun mantığını idrak etmeye dönük bir anlayış olan jeopolitik, ya da mekân felsefesi denen bu yaklaşım, Dugin’e göre post-modern çağın öncelikli enstrümanı olma iddiasındadır.

94 Dugin, jeopolitiğin mahiyeti itibariyle kara ve deniz temelli karşıt iki hâkimiyet modelinin çatışmasının tarihselliğinden yola çıkarak, günümüzün dünya siyasetine Rus merkezli bir açılım sunmaktadır. Bu açılım Kartaca-Roma, Atina-Sparta, İngiltere-Almanya ve son olarak ABD-SSCB arasındaki tarihsel güç mücadelesi benzerlikleri üzerine kurulan analojik bir bakış açısıyla, Amerika’nın deniz merkezli Atlantikçi jeopolitiğine yaslanan Yeni Dünya Düzeni’nin karşısına, Rusya’nın başını çektiği İmparatorluk Avrasyası’nı koymayı öngörmektedir.

95 Dugin’e göre çok büyük bir kıtasal mekânı işgal eden Avrasya, kadim medeniyetlerin beşiği ve bilinen eski dünyanın birikimine sahip olması özellikleriyle bugünün küresel dünyasına meydan okuyacak bir jeopolitik düzlemi temsil etmektedir. Rusya devasa mekânsal kütlesiyle Avrasya kıtasının kalpgah’ında tarihsel bir güç olarak ortaya çıkmaktadır. Avrasya, kendi içinde potansiyel Avrasyacı güçleri de barındırmaktadır ama Dugin’e göre bu güçlerin hiçbiri Rusya olmadan Avrasya jeopolitiğini kendi lehlerine kullanma yetisine sahip değildir.

96 Bu noktada tarihin Rusya’ya yüklediği misyonun yerine getirilebilmesini öneren Dugin, Anglo-Saxon Atlantikçi küreselleşmenin alaşağı edilmesini, Rusya (Heartland) ile diğer Avrasyacı kıyı güçlerin (Rimland) işbirliği yapması şartına bağlamaktadır. Dugin’e göre tarihsel tecrübeler ve Avrasyacı jeopolitiğin Rusya’ya sunduğu olanakların en iyi şekilde kullanmanın yolu, ne Doğulu ne de Batılı fakat her ikisinin de merkezinde yer alan Rusya’nın, Rimland ile eşit temelli bir ilişki içine girmesidir.

97 Bu eşit temelli ilişkinin Avrupa ayağının yegâne adresinin Almanya ile kurulacak bir ittifak olduğunu belirten Dugin, Doğuda ise Japonya’nın bu görev için en uygun ülke olduğu kanaatindedir. Böylece merkezinde Moskova’nın yer alacağı ve Berlin’in Batı’dan, Tokyo’nun da Doğudan destek vereceği ‘Üçlü Komisyon Hükümeti’ sayesinde Yeni İmparatorluk Avrasyası’nın Rusya önderliğinde toparlanmasını öngörmektedir.

98 Dugin, Rusya’nın Avrasyacı jeopolitiğinin, Orta, Doğu ve Güney Doğu Avrupa’ya açılmasını sağlayabilecek en temel enstrümanlardan birisinin Ortodoks/Slavist bir söylem olabileceğini belirtmektedir. Rusya’nın, Bağımsız Devletler Topluluğu ile “Yakın Komşuluk” siyasetlerini sürekli geliştirmek zorunda olduğunu vurgulamaktadır. Özellikle, Yugoslavya’nın dağılması sonucu, Balkanlar’da artan Amerikan müdahalesinin bu bölgeden dışlanmasının, Rusya’nın geleneksel olarak hamiliğini yaptığı Sırbistan, Bulgaristan ve mümkünse Yunanistan ve Romanya’yı da içine alacak bir Ortodoks jeopolitik boylamsal entegrasyonun gerçekleştirilmesi ile mümkün olabileceğini düşünmektedir.

99 Dugin, Polonya ve Baltık Cumhuriyetlerine Rusya ve Avrupa arasında tampon bölge rolü vermekte ve bu bölgelerdeki artan Atlantikçi nüfuza dikkat çekmektedir. Atlantikçi akım ve lobilerin gücünün ancak Avrasyacı bir çevreleme politikasıyla sınırlandırılabileceğini iddia etmektedir.

100 Ukrayna’yı kırılgan bir geçiş noktası ve Rus-Avrasyacılığının yumuşak karnı olarak gören Dugin, Sovyetler sonrası Ukrayna’nın Batı yanlısı bir tutum içine girmesini ve Atlantikçi hükümetlerce yönetilmesini, bu ülkenin NATO’nun ileri bölge karakoluna dönüştürülmesi ya da ‘Truva Atı’ rolüne soyundurulması şeklinde izah etmektedir. Bunun mutlaka engellenmesi gerektiğine dikkat çekerek, Ukrayna’nın etnik ve kültürel sorunlarının böl-yönet siyaseti ile istismar edilmesini ve Rusya tarafına çekilmesini önermektedir.

101 Dugin’in Asya için öngörüsü ise, Pan-Asyacı bir vizyonla Japonya’nın stratejik çıkarlarını Çin karşısında Avrasyacı jeopolitik lehine garantiye alıp Çin’in hem Orta Asya hem de Asya Pasifik bölgesindeki nüfuzunun kırılması üzerine odaklanmaktadır. Dugin, Almanya gibi Japonya ile de tarihsel husumetin bir kenara bırakılmasını istemektedir. Rusya önderliğindeki Avrasyacı güçlerin teknolojik imkânlarının sınırlı olduğu gerçekliğinden hareketle Japonya’nın doğuda kazanılması gereken en önemli müttefik olduğuna vurgu yapmaktadır.

102 Avrasyacılık Yaklaşımı ve Türkiye
Dugin İslam jeopolitiğini ikisi Atlantikçi, diğer ikisi de Avrasyacı olarak dört farklı bölgeye ayırmaktadır. Bunlar Atlantikçi tarafta yer alan, aydınlanmacı laik-liberal ve kültürel-halkçı karakteriyle Türk İslamı, Ahlaki değerlerden yoksun ve piyasa ile eklemlenmiş olan Suudi köktenci Vehabiliği ve Avrasyacı tarafta yer alan Amerikan karşıtı köktenci Şiilik ile Pan-Arap milliyetçiliğine dayanan İslam sosyalizmi olarak ifade edilmektedir.

103 Dugin’e göre, İslam dünyasının içinde barındırdığı potansiyel Atlantik karşıtlığı, Avrasyacı yeni imparatorluk lehine bir müttefikliğe dönüştürülemediği takdirde, Avrasyacı bloğun hayatta kalması imkânsızdır. Atlantikçi Türkiye ve Suudi Arabistan jeopolitiğinin sınırlanmasının yolu Şii ve Pan-Arapçı çevrelerle ilişkileri geliştirmektir. ‘İslam’a karşı İslam’ stratejisini Avrasyacı jeopolitiğin bir aracı haline getirmektir.

104 Hem Şii jeopolitiğin hem de Avrasyacılığın İslam dünyasındaki en büyük temsilcisi olan İran’ı, Berlin-Moskova-Tokyo miğferine Avrasya güneyinden, yani İslam dünyasından katılacak olan ‘olmazsa olmaz’ bir güç olarak görmektedir. Dugin’in algısında, Şia-devrimci vizyonu, Amerika’ya karşıtlığı ve stratejik derinliğinin yanında, hammadde zenginliği ile İran, Kafkasya’dan Orta Asya’ya ve Orta Doğu’ya kadar uzanan bir bölgede Rusya’nın en büyük stratejik ortağı olmaya haizdir. İran’ın ve Rusya’nın nüfuz bölgesi olarak Avrasya ittifakına dâhil olacak bir Orta Asya, Amerikan karşıtı ve Şii Jeopolitikle müttefik bir Pan-Arapçı Ortadoğu, Dugin’in Avrasya hayallerini süslemektedir.

105 Dugin’in kitabında açıkça ifade edilmese bile, İran’ın Türkiye ile olan tarihsel husumeti ve rekabetinin yanında, Avrasyacı jeopolitik misyon bakımından en az Rusya kadar potansiyele sahip Türkiye’nin bu bağlamda gözden düşürülmesi kolayca anlaşılabilecek bir olgudur. Irak işgali sonrasında yapılan anketlere göre halkının çok büyük bir oranı Amerikan karşıtı olan Türkiye’nin, Atlantikçi vizyonu bir yana, Avrasya kıtasal coğrafyasında yerleşik olan Türk halklarına dönük tarihsel bir yayılma geleneğine sahip bir Türk Dış Politikası, Dugin’in anladığı Avrasyacılığın, yani Rus Avrasyacılığının bölgedeki karşı tezi durumundadır.

106 Dugin’in tasavvurunda Pan-Türkçü ve Turancı tondaki bir Avrasya jeopolitiği ister istemez, Rusları ve İranlıları bir “ortak düşmana karşı” sloganında birleştirmiş görünüyor. Rusya ve İran’ın eşgüdümlü bir politika geliştirmesinin hayati önemini bölgedeki Pan-Turancı eğilimlerin önünü kesebilecek yegâne adım olarak gören Dugin, İran’ın Tacikistan, Afganistan ve Pakistan üzerinden Orta Asya içlerine kadar bir nüfuz kuşağı (Pax-Persica) oluşturmasını çok önemsemektedir. Böylelikle Turanî çizgide yer alan Türkmenistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi ülkelerin Türkiye ile olan sosyo-kültürel ve ekonomik bağlarının koparılmasını ve Rusya’nın da Kazakistan üzerinden bölgeye yayılmasını öngörmektedir.

107 Dugin, geleceğe dönük olarak Avrasya ittifakının en kırılgan fay hattının Kafkaslar’dan geçtiğine inanmaktadır. Bu bölge Rusya-İran ve Türkiye arasında, Atlantikçilik-Avrasyacılık tarihsel zıtlığı tabanındaki çatışmaları içinde barındırması bakımından gözden kaçırılmaması gereken bir mekân olarak algılanmaktadır. Dugin, Kafkasya’daki hassas dengelere dikkat çekerek, uzun vadede Rusya Avrasyacılığı’na karşı muhtemel stratejik zararların bu bölgede ortaya çıkabileceğini vurgulamaktadır. Bağımsız Devletler Topluluğu’nun üç üyesi olan Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın Moskova yanlısı bir çizgiye çekilmesini zorunlu gören Dugin, aynı zamanda özellikle ilk ikisinin Türkiye aleyhine, İran’la entegre edilmesinin gereğine işaret etmektedir.

108 Dugin, Türkiye’nin bu bölgedeki rolünün hem Rusya hem de İran lehine etkisizleştirilmesi için, gerekirse Türkiye içindeki Kürt azınlığın ajite edilmesi, Ermeni meselesinin desteklenmesi ve Türkiye’deki İran sempatizanı aşırı dincilerin harekete geçirilmesi gerektiğini söylemekten de çekinmemektedir. Öte yandan yazar, yine Pan-Türkçü jeopolitiğin, Çeçenistan, Dağıstan, Yakutistan, Osetya, vb. gibi Rusların sorunlu iç bölgelerinden tamamen uzak tutulmasını Rusya içindeki Avrasyacı entegrasyonun selameti için gerekli görmektedir.

109 Jeokültürel Yaklaşımlar
Küresel politik yapı, jeopolitiğin bir alt birimi olan jeokültür yolu ile yeniden şekillendirilmeye çalışılmaktadır. Din farkından kaynaklanan kültür ayrılığı ve farklı kültürlerin coğrafi konumları yeni taraf teşekkülü için birer dayanak olarak gösterilmektedir. Jeokültürden yararlanılarak jeopolitik konum belirlenmek istenmektedir. Böylece Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile yok olan tarafların yerine yeni iki karşıt güç (Batı için “Öteki”) yaratılmaya çalışılıyor.

110 A. Toynbee, 1948 yılında yayınladığı “Medeniyet Yargılanıyor” isimli kitabının XI’nci bölümünde İslam–Hıristiyan mücadele tarihi hakkındaki yorumlara yer vererek, bu mücadeleyi bugüne bağlamaktadır. İki medeniyet arasında ilk karşılaşmanın Batı toplumu daha henüz çocukken ve İslamı kabul eden Arapların kahramanlık çağında meydana geldiğini belirtmektedir. Günümüzde ise Batı’nın İslam dünyası üzerindeki yoğun saldırısının iki medeniyeti yeniden karşı karşıya getirdiğine vurgu yapmaktadır.

111 Thomas Stearn Eliot dini kültürün temel unsuru olarak kabul etmektedir
Thomas Stearn Eliot dini kültürün temel unsuru olarak kabul etmektedir. Kültürü herhangi bir toplumun dininin vücut bulmuş şekli olarak görmektedir. Ortak bir inanç olmaksızın kültür bakımından milletleri bir araya getirme gayretlerinin sadece hayal olduğunu vurgulayan Eliot, Hıristiyan âleminin birleşmesini önermektedir.15 Francis Fukuyama, Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Doğu Avrupa ülkelerinin bağımsızlıklarını kazanmasından hemen sonra “Tarihin Sonu ve Son İnsan”16 isimli kitabını yayınlamıştır. Fukuyama’ya göre insan doğasına en uygun yaşam biçimi ve toplumsal düzen liberalizmin hüküm sürdüğü düzendir.

112 Tarih boyunca bu düşünceyi ve buna bağlı kurulmuş düzeni ortadan kaldırmayı amaçlayan güçler ile liberal düzeni daha da geliştirmeyi amaçlayan güçler arasında çatışmalar olmuştur. Monarşik yapılar, imparatorluklar, dini merkezler hep liberal düşünceyi ve bu düşünceyi savunanları alt etmeyi amaçlamış, ancak zaman içinde liberalizm hep üstün gelmiştir. Geçmişte ortaya çıkmış komünist ve faşist rejimler liberalizm’in diğer anti-tezleridir. Fukuyama’ya göre Soğuk Savaş’ın bitmesi ve Batı bloğunun galip gelmesi, buna ek olarak Çin ve Rusya gibi ülkelerin Batılı sistemlere yönelmeleri liberalizmin nihai zaferinin gerçekleştiğini ve artık tek yol olduğunu göstermektedir. Fukuyama, “Başarılı olan liberal demokrasinin tartışmaya gerek kalmayacak şekilde doğruluğunu kanıtladığını” ve yeni arayışlara gerek olmadığını savunmaktadır.

113 Fukuyama, medeniyetler arası yani kültürler arası uyumu reddetmektedir
Fukuyama, medeniyetler arası yani kültürler arası uyumu reddetmektedir. Liberal demokrasinin Batının evrenselliğinin tartışılmaz sonucu olduğunu vurgulamakta, dinsel fanatizm, sol eğilimler ve etnik milliyetçiliği liberal demokrasinin düşmanları olarak göstermektedir. Tarihin bu son devresinde bütün alternatif değer sistemleri ve medeniyet yapılarının Batı medeniyetinin üstün değerleri karşısında boyun eğmek zorunda kalacağını belirtmektedir. Fukuyama’nın öngörüsüne göre Batılı değerlerin yayılması bir süre daha alacak ve Üçüncü Dünya Ülkeleri’nin istikrarlı hale gelmeleri uzun sürecek ama nihayetinde mutlaka tüm dünya liberal demokrasiye ulaşacaktır.

114 Samuel P. Huntington ve Medeniyetler Çatışması Tezi
Soğuk Savaş’ın bitmesinden sonra dağılan tarafların, din farkı üzerine yeniden kurulması hakkındaki düşünceler, Samuel P. Huntington’un “Medeniyetler Çatışması mı?” başlıklı makalesi ile doruğa ulaşmıştır. Huntington’a göre; yeni dünyada mücadelenin esas kaynağı ideoloji ve ekonomi olmayacaktır. Beşeriyet arasında büyük bölünmelerin ve mücadelelerin kaynağı kültür olacaktır. Dünyadaki hadiselerin en güçlü aktörleri yine milli devletler olacak fakat global politikanın asıl mücadeleleri farklı medeniyetlere mensup grup ve milletler arasında meydana gelecektir. Medeniyetler arasındaki fay hatları geleceğin çatışma alanlarını oluşturacaktır. Batı ve İslam arasında asırlardan beri var olan mücadelenin son bulma ihtimali yoktur.

115 İdeolojik bölünmenin ortadan kalkmasından sonra bir yandan Batı Hıristiyanlığı arasında, diğer yandan ise İslamla kendisi arasında kültürel bölünme yeniden ortaya çıkacaktır. Batı Hıristiyanlığı arasındaki (Katolik-Ortodoks) fay kırığı şu şekilde çizilmektedir. Bugünkü Rusya ile Finlandiya ve Baltık Devletleri arasındaki sınırlar boyunca uzanıp, daha çok Katolik olan Batı Ukrayna'yı, Ortodoks Doğu Ukrayna'dan ayırarak Ukrayna ve Beyaz Rusya'nın içinden geçip Transilvanya'yı Romanya'dan ayırmak suretiyle batıya doğru salınır ve daha sonra şimdiki Hırvatistan ve Slovakya’yı eski Yugoslavya’nın geri kalan kısmından hemen hemen tüm olarak ayırarak gider.

116 Huntington Batı ve İslam medeniyetleri arasındaki fay kırığını Katolik-Ortodoks fay hattından daha önemli görmektedir. Yazar Batı ve İslam medeniyetleri arasında Afrika’nın ucundan Orta Asya’ya uzanan fay kırıkları boyunca mücadelelerin 1300 senedir devam ettiğini söylemektedir. Bu hattın sadece bir farklılık çizgisi değil, aynı zamanda kanlı bir mücadele çizgisi olduğunu vurgulamaktadır. Huntington, Avrasya’da medeniyetler arasındaki büyük tarihi fay kırıklarının bir kere daha alevlendiğini belirtmektedir.

117 Huntington Avrupa ve Kuzey Amerika ulusları arasında dayanışmayı ilerletmeyi; kültürleri batınınkine yakın Doğu Avrupa ve Latin Amerika’yı Batı toplumlarına katmayı; Rusya ve Japonya ile işbirliğine dayalı yakın ilişkileri geliştirmeyi önermekte, İslam dünyası ve Çin’i dışarıda bırakmaktadır. Batının askeri gücüne karşı koymak için Konfüçyen Çin ile İslam ülkeleri arasında bir askeri bağlantı bu suretle vücuda gelmektedir.

118 Medeniyetler Çatışması Tezi ve Türkiye
Huntington, dünyanın gittiği yönü daha iyi anlayabilmek için, her ülkenin mensup olduğu medeniyetle ilişkisini ve o medeniyet içerisindeki nüfuzunu dikkate alarak beş ayrı yapı tanımlamıştır. Bunlar; üye ülke, yalnız ülke, merkez ülke, bölünmüş ülke, kararsız ülke. Huntington, herhangi bir medeniyet ile tamamen ilişkilendirilebilen ülkeler için üye ülke kavramını kullanmıştır. Yalnız ülke kavramı ile de diğer ülkelerle kültürel bir bağı bulunmayan, medeniyeti itibariyle dünyadan soyutlanmış olan ülkeleri kastetmiştir.

119 Merkez ülke kavramı ise, ait olduğu medeniyete beşiklik eden, o medeniyetin kültürünün kaynağı olarak kabul edilen ülke ya da ülkeleri tanımlamıştır. Bölünmüş ülke ile içerisinde farklı medeniyetlere mensup olan çok sayıda insan bulunan ülkeleri tarif etmiştir. Huntington, kendilerine ait bir medeniyetleri olan, ancak liderleri bu medeniyeti terk etmeyi ve başka bir medeniyete geçmeyi amaçlayan ülkeleri kararsız ülke olarak isimlendirmiştir.

120 Huntington, yeni bir kimliğe geçişin gerek sosyal, gerek politik, gerek kurumsal, gerekse kültürel açıdan son derece uzun, kesintili ve acılı bir süreç olduğunu ifade etmiş ve bugüne kadar bu tür girişimlerin hep başarısız olduğunu belirtmiştir. Huntington'ın kararsız ülkelere verdiği örnekler ise Rusya, Türkiye, Meksika ve Avustralya’dır.

121 Huntington’a göre, Türkiye gibi toplumların siyasi liderlerinin Batıyı kendi toplumlarının içine almaya ve kendi toplumlarını da Batının içine katma girişimleri başarısız olmaya mahkûmdur ve dünyada henüz bunu başarabilmiş bir ülke yoktur. Çünkü bu tür ülkelerde bu yönde yaşanan deneyimler yerli kültürlerin ne kadar güçlü, direngen, Batı medeniyeti ve modernleşme ithaline karşı koyma, onu sınırlama ve uyarlama yeteneklerine sahip olduğunu çok güçlü bir şekilde kanıtlamaktadır. Her ne kadar bu tür toplumlarda siyasi liderlerin çabalarıyla Batı kültürünün ve modernleşmenin bazı unsurları topluma sunulsa da bunların hepsi kabul edilmediği gibi, o toplumların kendi yerel kültürlerinin çekirdek öğelerini ortadan kaldırmaya ya da bastırmaya da yetmemektedir

122 Ayrıca Batı’nın ve modernleşmenin kültürel ve siyasal kodları bu tür toplumların bünyesine yerleşince, bu toplumlar “kimlik bunalımı” yaşamaktadır. Bu bunalım zaman içinde yayıldığı gibi, bu tür toplumların tanımlayıcı olan ve devamlılık arz eden bir özelliği haline gelmektedir. Yazara göre, Batılı olmayan toplumlar modernleşeceklerse, Batılı tarzda değil kendi tarzlarında yapmalıdırlar. Japonya gibi kendi geleneklerine, kurumlarına ve değerlerine dayanarak ve bunları geliştirerek bunu başarmak zorundadırlar.

123 Huntington Türkiye’de yönetici elit sınıfın ülkenin İslami geçmişini reddederek diniyle, mirasıyla, kültürüyle ve kurumlarıyla Müslüman olan bir toplumu, Batılı ve modern bir toplum haline getirmeye çalışarak, Türkiye’yi “bölünmüş” ve “kararsız” ülke haline getirdiklerini iddia etmektedir. Yapılan devrimler toplumsal değil, siyasal devrimlerdir ve bu nedenle de toplumdaki tabanı ve desteği zayıftır. 80 yıllık bir deneyimin sonucunda Türkiye, ne Doğulu ne de Batılı olmayan, iki arada bir derede kalmış, kafası karışık ve bütün bunlardan ötürü tanımsız ve kimliksiz bir ülke haline gelmiştir. Bir diğer ifadeyle, Soğuk Savaş’ın sonunda ve 21. yüzyılın başında Türkiye hem “bölünmüş” hem de “kararsız” ülke konumundadır.

124 Jeoekonomik Yaklaşımlar
Jeoekonomi, teknolojinin, beşeri sermayenin ve doğal kaynakların bölgesel ve giderek küresel ölçekte siyasi yapılar tarafından en verimli ve etkin olarak nasıl bir araya getirileceğini araştırır. Bu anlamda hem ekonomik hem de siyasi bir disiplindir. Jeoekonomik değerlendirmelerde coğrafya, ekonomi, teknoloji ve politika ön plana çıkar. Günümüzde uluslararası ilişkilerde ekonomi önemli bir yere sahiptir. Edward Luttwak’a göre jeoekonomi, coğrafyanın ticari alana taşınmasıdır. Luttwak, devletler arasındaki rekabetin jeoekonomi diye adlandırılan yeni bir biçime dönüştüğünü vurgulamaktadır. Gelecekte ülkeler arası rekabetten çok bölgelerin ekonomik rekabeti ve çatışması söz konusu olmaktadır. AB, NAFTA, APEC, ASEAN ve MERCOSUR jeoekonomik nedenlerle kurulmuşlardır. Bu oluşumların bir amacı da karşılıklı bağımlılık yoluyla muhtemel çatışmaları önlemeye yöneliktir.

125

126 Kara Hâkimiyet Teorisi
İlk jeopolitik teori, İngiliz Sir Halford Mackinder’in ( ) “Kara Hâkimiyet” teorisidir. Buna göre, “Doğu Avrupa’ya egemen olan, merkez bölgesini (Heartland= Batıda Volga, doğuda Sibirya, güneyde Himalâyalar ve kuzeyde Kuzey Buz Denizi arasındaki bölge) kontrol eder, merkez bölgesine egemen olan, dünya adasını (Asya, Avrupa ve Afrika ) kontrol eder, dünya adasına egemen olan dünyayı kontrol eder.”

127 Mackinder’in bu teorisine göre, merkez bölgesinin çevresindeki iç kenar kuşakta (Almanya, Avusturya, Balkanlar, Türkiye, İran, Pakistan, Hindistan ve Çin’i kapsar.) yer alan Türkiye, jeopolitik ve jeostratejik konumu itibarıyla dünya hâkimiyeti peşinde koşan her gücün hedef noktasıdır. Nitekim tarihte Türkiye, Avrasya’daki bütün batı - doğu veya doğu – batı yönlü istilâ ve yayılma hareketlerinin esas iki mihverinden en önemlisi üzerinde yer almış, Birinci Dünya Savaşı’nda bütün savaşan güçlerin hedefi olmuş, İkinci Dünya Savaşı’nda üzerine büyük pazarlıklar yapılmıştır. Bugün, yeni dünya düzenlerinin tartışıldığı her konuda da Türkiye gündemdedir.

128 İngiliz coğrafyacı ve siyaset adamı Sir Halford Mackinder ( ), 1904 yılında yayınlanan The Geographical Pivot of History adlı eserinde okyanuslardan tecrit edilmiş, ulaşıma kapalı ve kara gücünün devamlı bir üssü olarak nitelediği “Kalpgâh”ı (Heartland) jeopolitik kavramsallaştırma olarak ortaya koymuştur. Mackinder, bu bölgeyi şu şekilde belirtmektedir

129 “Kalpgâh, stratejik düşüncenin amaçlarından dolayı Baltık Denizini, gidiş gelişe elverişli Orta ve Aşağı Tuna’yı, Karadeniz’i, Küçük Asya’yı, Ermenistan’ı, İran’ı, Tibet’i ve Mogolistan’ı kapsar. Bu yüzden Kalpgâhın içinde Rusya’ya ilaveten -Brandenburg-Prusya ve Avusturya-Macaristan da bulunuyordu- tarihte görülen süvari güçlerine sahip olmayan, askeri güce dayanan büyük bir üçlü. Kalpgâh, çağın koşullarında deniz gücüyle ulaşıma imkân tanımayan bölgedir.”

130

131 Mackinder’in Kalpgâhı “kontrol eden, dünyayı kontrol eder” şeklinde ortaya koyduğu jeopolitik teorisi dönemin koşulları içinde değerlendirildiğinde, tıpkı Mahan’ın ABD’nin zayıf noktasını işaret ettiği gibi, bir deniz gücü olan İngiltere’nin ulaşması zor bölgelerde Almanya ve Rusya’ya karşı zayıf kalan noktasını ortaya koymaktadır. Nitekim bu teorinin ortaya atıldığı dönem artık

132 ulaşımda demiryolu çağıdır
ulaşımda demiryolu çağıdır. Böylelikle, Mackinder’in jeopolitik önceliği olan Avrasya’ya ulaşım kolaylaşmış ve hızlı taşımacılık demiryoluyla yaygınlaşmaya başlamıştır. Kıtadaki büyük rakibi Almanya için gerek Avrasya’ya gerekse Orta Doğu’ya karadan ulaşım kolaylaşmış ve süresi kısalmıştır. O dönemde Orta Doğu’da hâkimiyeti elinde bulunduran İngiltere için, bu yeni ulaşım ağı Almanya ve Rusya karşısında, elinde imtiyazını bulundurduğu İran petrolleri açısından risk teşkil etmiştir..

133

134 Nitekim Mackinder’in İngiltere’ye uyarı niteliğindeki bu teorisi, Bağdat Demiryolu’nun imtiyazının Almanya’ya verilmesi ve demiryolu inşaatında önemli bir ilerleme kaydedilerek faaliyete geçmesinin ardından ortaya konulmuştur.

135 Teorinin birebir ana ekseninin Bağdat Demiryolu olduğunun söylenmesi doğru olmasa da, gerek Rusya’nın gerekse Almanya’nın kıta içine –petrol bölgelerine–demiryolu ağlarıyla ilerleyişlerinin İngiltere’nin üstünlüğü açısından tehdit unsuru içermesi genel bir neden olarak öne sürülebilir. Son olarak ise bilindiği gibi Bakü ve İran petrolleri Orta Doğu petrollerinin bulunmasından önce işletime ve kullanıma açılmıştır.

136 Bu bağlamda Mackinder’in Kalpgâh olarak bu bölgeyi işaret etmemesi ve o dönemde henüz aramaların yapıldığı Orta Doğu’yu iç hilal olarak değerlendirip Kalpgâhın dışında bırakması da petropolitik bağlamında yorumlanabilir.

137 Mackinder’in strateji tezinde, merkezinde Kalpgâh’ın bulunduğu Mihver Bölge, iç-içe geçen iki büyük Hilâl (Crescent) kuşağı ile kuşatılmıştır: İlk kuşak olan İç Hilâl (Inner Crescent), Çin, Güney-Asya, Hind-i Çinî, Hindistan, Orta ve Batı Avrupa’dan; ikinci kuşak olan Dış Hilâl (Outer Crescent) ise, Amerika, Avustralya ve Afrika’dan müteşekkildir. 

138

139 Soğuk-Savaş dönemine âit bir strateji haritasında “Komünist Dünya” ve “ABD ve Müttefikler” şeklindeki cepheleşme MacKinder’in kara hâkimiyet doktrininin omurgasını teşkîl eden Mihver Bölge teorisinin önemini göstermektedir. Şimdi ABD’nin izlemekte olduğu strateji de bu haritadan tâkip edilebilir.  Ve dikkat: Asya’nın Kalbi’ne giden yol Türkiye’den de geçiyor.

140 Kenar-Kuşak Teorisi Amerikalı Nicholas J. Spykman ise, Mackinder’in teorisine karşı “Kenar Kuşak” teorisini (Rimland) ileri sürmüştür. “Kenar Kuşak, merkez bölge ile denizlere kıyısı olan devletler arasındaki ara bölgedir. Buna göre kenar kuşağa (Rimland) egemen olan, Avrasya’ya hâkim olur; Avrasya’ya hâkim olan ise dünyaya hâkim olur”. ABD’nin iç kuşakta oluşturduğu ittifaklar çemberi, bu teorinin bire bir ürünü ve uygulaması olmuştur (NATO, CENTO, SEATO). Bir önceki teoride olduğu gibi, bu teoride de Türkiye dünya hâkimiyeti yolunun üzerindedir. Amerikan bilim adamı Nicholas J. Spykman ( ) tarafından ortaya atılan Kenar-Kuşak Teorisi, ABD’nin II. Dünya Savaşı’ndan sonra siyasetinin şekillenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Savaş sonrası Amerikan uluslararası çıkarlarının belirlenmesi, stratejilerinin yapılandırılması ve ABD’nin uluslararası ilişkilerde öncül rol oynaması üzerine kurgulanmış bu teori, Mackinder’in Kara Hâkimiyet Teorisi’ne önem atfetmekle beraber onu Kalpgâh’a yüklediği merkezi rol konusunda eleştirmektedir.

141

142 Spykman, Mackinder’in kara ulaşımına çok önem vererek buna karşılık iç ve dış ayların gücünü ihmal ettiğini ve Kalpgâh’ın potansiyel gücünü abarttığını düşünerek, Dünya’nın en önemli jeopolitik bölgesini Mackinder’in İç Hilal (Rimland) olarak adlandırdığı bölge – Türkiye, Irak, İran, Pakistan, Afganistan, Hindistan, Çin, Kore ve Doğu Sibirya- olarak işaret etmektedir. Ona göre, deniz ve kara güçlerinin ortasında kalan bu bölge o denli önemlidir ki, burada oluşabilecek bir jeopolitik boşluk, Kalpgâh hâkimiyetinin kaybedilmesine neden olabilir.

143 Spykman, bu durumu “kim kenar kuşağa hükmederse Avrasya’ya hâkim olur; kim Avrasya’ya hâkim olursa dünyanın kaderini kontrol eder” şeklinde özetlemiştir. Spykman’ın teorisi, savaş sonrasında Eski kıtada ortaya çıkan boşluğu ABD’nin doldurabileceğini ve bunun yolunun da özellikle Rusya’ya karşı korunması gereken bölge olan İç Hilal’den geçtiğini işaret etmiştir

144 Bu bağlamda II. Dünya sonrası konjonktür göz önünde bulundurulduğunda, İngiltere’nin özellikle Orta Doğu’da güç kaybına uğradığı, ABD’nin İngiltere’nin bu zaafından yararlandığı ve böylece Pax Britannica’nın yerini Pax Americana’ya bıraktığı görülür ki, keza Spykman’ın işaret ettiği ve Amerikan dış politikası için çizdiği yol haritası da budur. Bu bölge, gerek enerji kaynakları gerekse de Rusya’ya karşı Eski Dünya’da Amerika’nın jeopolitik bir konum elde etmesi açısından son derece önemlidir.

145 Diğer yandan, arama ve çıkarmadaki kolaylık ve maliyet düşüklüğü gibi sebeplerle Orta Doğu petrolleri, II. Dünya Savaşı’na kadar gelen süreçte her geçen yıl dünya ekonomi politiğindeki önemi arttırmış ve daha önce hiçbir hammaddenin olmadığı kadar gelişmiş ülkeler arasında rekabete sahne olmuştur.

146 Savaş sonrasında içine çekildiği kabuktan çıkarak uluslararası sistemin ana aktörlerinden biri haline gelen ABD, buna paralel bir biçimde dünya tüketiminin büyük bir kısmını karşılayan Orta Doğu petrolleri üzerinde söz sahibi olmaya başlamış ve İngiltere’yi petrol gelir ve imkânlarından el çektirmeye zorlamıştır. Ancak, İngiltere –ABD’nin “küçük ortağı” durumunda olsa da– sonrasında yine de petrolün üretim ve lojistiğinde önemli rol oynamıştır. Dolayısıyla, ABD ile İngiltere arasındaki “organik bağ”, kültür öğesi bir yana bırakılırsa petrol çıkar ortaklığı olarak da yorumlanabilir

147 Kısacası, Spykman’ın Kenar-Kuşak teorisi genelde ABD’nin tüm jeopolitik hedef alanlarını ortaya koyarken, özelde ise Rimland bölgesinde bulunan jeostratejik avantajları ve dünya enerji politikalarında Orta Doğu petrollerinin önemini işaret etmektedir. Keza Spykman’ın İngiltere’ye onlarla birlikte hareket etmeleri yönünde salık verdiği ve ABD açısından ise İngiltere ile ilişkilerin tüm Eski Kıta’da ellerini güçlendireceği yönündeki düşünceleri, Orta Doğu’da rekabetin yerini işbirliğine bırakmasıyla pratiğe dönüşmüştür.

148 Bu durumu örneklendirecek olursak, Sovyetlere karşı güvenlik algılamaları bakımından bölgenin korunması gerekliliğinden hareket eden ve bölgede istihbarat çalışmaları yapan iki ülke, İran’da Musaddık’ın devrilerek yerine yeniden Şah’ın getirilmesinde birlikte hareket etmişlerdir

149 Soğuk Savaş yıllarında, Sovyet-Amerikan eksenli iki kutuplu uluslararası sistemde ise Spykman’ın teorisi, George Kennan’ın çevreleme teorisinin öncülü olmuştur. Çevreleme teorisinde, ABD’nin jeostratejik hamleleri, SSCB’nin İç Hilal’den kuşatılması ve böylece kenar-kuşak ülkelerde komünist tehdidin bertaraf edilmesi üzerine kurgulanmıştır. Ancak İç Hilal’de İran, Irak, Türkiye ve Pakistan’da ABD hava üslerinin kurulmasına rağmen, Arap ülkeleri bu yapılanmaya katılmaya razı olmamışlardır

150 Petrol bölgesindeki Arap ülkeleri ile işletmeci ülke olan ABD arasındaki anlaşmazlıklar, ABD’nin bu ülkelerin Sovyetlere eklemlenmesi hususundaki jeopolitik kaygılarını arttırmıştır. Soğuk Savaş döneminde yaşanan keskin rekabet sürecinde özelde Orta Doğu genelde tüm petrol sahibi ülkeler yoğun jeopolitik olaylara sahne olmuştur.

151 Soğuk Savaş Dönemi iki süper gücün İç Hilal ülkelerindeki etkileri

152 Körfez bölgesinde süper güçlerin mücadeleleri; ilk olarak üstünlüğü elinde bulunduran İngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya arasında geçerken, daha sonra mücadele ABD ve SSCB ikilisi arasında yaşanmaya başlamıştır. Soğuk Savaş döneminde üstünlük ise, Körfez ülkelerinin sadece üçünde diplomatik temsilciliği elinde bulunduran Rusya’ya karşı, sekiz ülkenin yedisinde temsilciliği olan Amerika’dadır.

153 Kaldı ki ABD özellikle Suudi Arabistan’da ekonomik ve sosyal hayatta da oldukça etkin bir roldedir. Yüzyılın başında İngiltere’nin rolü artık ABD’dedir. Ancak Orta Doğu ülkeleri arasında yaşanan petrolü millileştirme çabaları, ABD’yi yeni uluslararası politikalara ve hamlelere yönlendirmiştir. Soğuk Savaş dönemini ABD, SSCB’ye karşı üstünlükle tamamlamıştır. Ortaya çıkan yeni sistemsel boşlukta, Kenar-Kuşak ve Kuşatma teorilerinin güncelliğini yitirmesiyle yeni uluslararası teoriler gündeme gelmiş ve özellikle bu teoriler sorunlu bölgeler üzerine ki çoğunluğu petrol bölgeleri- yoğunlaşmışlardır.