ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ

... konulu sunumlar: "ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ"— Sunum transkripti:

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

2 Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde zarf yapımını öğrenmek.
3015 TÜRKMEN TÜRKÇESİ V Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde zarf yapımını öğrenmek. Doç. Dr. Berdi Sarıyev Doç. Dr. Berdi SARIYEV

3 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY Türkmen dilinde ýasama hallar köp mukdarda ulanylýar. Hal ýasamakda ulanylýan goşulmalar gelip çykyşy taýdan iki topara bölünýär. 1.Hal ýasaýjy goşulmalar 2.Söz üýtgedijileriň hal ýasamaga ýöriteleşmegi bilen hal ýasaýan goşulmalar

4 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Hal ýasaýjy goşulmalar: -ça/-çe,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY Hal ýasaýjy goşulmalar: -ça/-çe, -yn/-in/-n, -larça/-lerçe, -k, -laýyn/-leýin, -laý/-leý, -maç, -a/-e, -lakaý, -lenç ýaly goşulmalar degişlidir.

5 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 1.-ça/-çe goşulmasy atlara goşulyp, hereketiň
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 1.-ça/-çe goşulmasy atlara goşulyp, hereketiň hil-häsiýetini, bolşuny, deňeşdirmegi, mukdar aňladýan hal ýasaýar.

6 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V adatça, ogrynça, meniňçe, gahrymanlarça, köýnekçe,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 1.-ça/-çe goşulmasy adatça, ogrynça, meniňçe, gahrymanlarça, köýnekçe, rusça, aşykça (Agramy aşykça, kölegesi köşekçe). Özüňçe görmeseň, kölegäňçe gör. Duşmanyň peşeçe bolsa, pilçe gör.

7 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 2.-yn/-in/-n goşulmasy gyşyn-ýazyn, günin,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 2.-yn/-in/-n goşulmasy gyşyn-ýazyn, günin, ýanyn, ýüzin, arkan,ogryn, gizlin,ýagtygözin, ikindin, öýlän ýaly wagt we ýagdaý aňladýan hallary ýasaýar. Gadymy gurallyk (instrumental) düşümiň goşulmasy bolup, soň hal ýasaýjylyga geçendir.

8 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 3. -laýyn/-leýin goşulmasy
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 3. -laýyn/-leýin goşulmasy çylşyrymly goşulma bolup, işlik ýasaýjy -la/-le, -ý, -yn/-in goşulmalarynyň bitişmeginden hasyl bolupdyr.

9 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı
HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY Bu goşulma atlaryň dürli görnüşlerine goşulyp, wagt, hal-ýagdaý, häsiýet, maksat aňladýan hallary ýasaýar. matalaýyn, atlaýyn, bütinleýin, bilgeşleýin, toparlaýyn, aýlaýyn, heýkelleýin, hepdeleýin, köpçülikleýin.

10 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V -k goşulmasy,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY -k goşulmasy, ugur-tarap görkezýän sözlere goşulyp, hal ýasaýar. Leksik manysy aslynda ugur-tarap bilen bagly ileri, içeri, daşary, ýokary ýaly sözlere goşulyp, -k goşulmasy olaryň manysyna anyklyk, gutarnyklylyk berýär. Bu gadymy allatiw düşümiň goşulmasy bolupdyr. ilerik, gaýrak, ýokaryk, aňryk, bärik, eýläk, beýläk, şeýläk

11 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 5. -laý/-leý goşulmasy öňden gelýän goşulmadyr.
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 5. -laý/-leý goşulmasy öňden gelýän goşulmadyr. -laýyn/-leýin goşulmasynyň gysgalyp, bir böleginiň alynmagy bilen ýasalypdyr. Ol türkmen dilinde az önümli bolup, hereketiň hil-häsiýetini aňladýan hallary ýasaýar. Ol edýän işine ýüzleý garaýar. Suw, azyk bütinleý gutarypdy.

12 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 6. -yna/-ine, -syna/-sine goşulmasy
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 6. -yna/-ine, -syna/-sine goşulmasy Iki sany üýtgedijiden III şahs goşulmasy we ýöneliş düşüm düzülen çylşyrymly goşulmadyr, atlara, iş atlaryna goşulyp, hal emele getirýär. gaharyna, keýpine, gyşyna, güýzüne, ýarpasyna, gijesine.

13 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 7.-lygyna/-ligine goşulmasy üç bölekden: -lyk/-lik,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 7.-lygyna/-ligine goşulmasy üç bölekden: -lyk/-lik, -y/-i, -na/-ne böleklerinden ybaratdyr. Bu goşulma atlara, ugur-tarap görkezýän sözlere, asyl we ýasama hallara goşulyp, ugur-tarap, göwrüm-möçber, hal-ýagdaý aňladýan hal ýasaýar. arkanlygyna, matalygyna, diriligine, göklügine, täzeligine, terligine, tutuşlygyna, ýüzinligine.

14 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 8. -a/-e goşulmasy aslynda hal işligiň asyl şekili bolup, käbir sözlerden, asyl işliklerden, ses we şekil meňzemelerinden hal ýasamaga ýöriteleşipdir. Çala eşiden çatma ýykar, öte eşiden öý. Aşa geçme. Ol ýalpa gözüni açdy. Pälwanlar garsa gujaklaşdylar. Bagban baldagy şarpa kesdi. Ol tarsa ýerinden galdy.

15 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 9.-lap/-läp goşulmasy hem çylşyrymly bolup, aslynda işlik ýasaýjy -la/-le hem-de -yp/-ip/-up/-üp/-p hal işlik şekiliniň bitişmeginden hasyl bolupdyr. Goşulmany asyl manysynda gelende degişli böleklere bölüp bolýar, emma hal ýasap gelende ol böleklere dargamaýar. Goşulma wagt we ölçeg aňladýan hal ýasaýar. Meselem: Oňa sagatlap, günläp, hatda aýla-ýyllap garaşar ýörerdi.

16 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 10. -ba/-be (-ma/-me görnüşi-de bar)goşulmasy ses we şekil aňladýan sözlere goşulyp, hallary hasyl edip bilýär. güpbe, tapba, şapba-şupba. Bu goşulma tirkeş işlikleriň arasynda gelip, günbe-gün, aýba-aý, ýylba-ýyldan, -ma/-me görnüşi aýma-aý, günme-gün, öýme-öý, ýekeme-ýeke, birme-bir ýaly hallary hasyl edýär.

17 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 11. -da/-de goşulmasy
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 11. -da/-de goşulmasy ses we şekil aňladýan sözlerden gütde, patda, şatda ýaly hal ýasaýar. Görogly bu sözi aýtdy weli, atyň yzyndaky Öwez patda ýere gaçaýdy.

18 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 12. -ga/-ge goşulmasy arkaly ses we şekil aňladýan sözlerden takga, pakga, pökge, sakga, şakga-şukga ýaly ýasama hal hasyl edilýär.

19 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 13. -lakaý goşulmasy
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 13. -lakaý goşulmasy az önümli bolsa-da, gadymy hal ýasaýjydyp. Ol az sanly sözlere goşulyp, hal-ýagdaýy aňladýar: çynlakaý, ýalanlakaý, saglakaý. Çepbekeý sözündäki goşulma hem munuň bir görnüşi ýaly duýulýar.

20 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 14.-keý goşulmasy: ýönekeý ýaly hal sözüni ýasaýar.
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 14.-keý goşulmasy: ýönekeý ýaly hal sözüni ýasaýar. 15. -lenç we -maç goşulmalary käbir sözlere goşulyp hal-ýagdaýy aňladýan hal ýasaýar: ikilenç, köplenç, gyssanmaç, howlukmaç

21 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 16.-dan/-den goşulmasy
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 16.-dan/-den goşulmasy aslynda çykyş düşümiň goşulmasydyr. Onuň kömegi bilen ýasalan hallary mekdep grammatikasynda ‖hallaşma‖ (adwerbalizasiýa) hökmünde görkezipdirler. (Bu barada 6-njy synp üçin «Türkmen dili» okuw kitabyna (Aşgabat, 2007) seret) Ol sypatlardan, hallardan we käbir sanlardan hil- ýagdaý we wagt aňladýan hal ýasaýar: zordan, giňden, öňden,ýürekden, ýaňadan, ýalandan, uludan, birden. Ol zordan gepleýär. Giňden düşündirdi. Öňden bilýär, birden geldi.

22 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V 17.-da/-de wagt-orun düşüm goşulmasy bolup,
Türkmen Türkçesinde zarf yapımı HALLARYŇ MORFOLOGIK ÝOL BILEN ÝASALYŞY 17.-da/-de wagt-orun düşüm goşulmasy bolup, azda-kände, ahyrda, golaýda, ýakynda ýaly hallary ýasamaga az mukdarda ýöriteleşip başlaýar.

23 TÜRKMEN TÜRKÇESİ-V MORFOLOGİK DERŇEW
Magtymguly, sözlemeý goýmaz durmaga derdiň, Ýalançyda ýaýlaýyp, altmyş ýana el gerdiň, Panyny baky bildiň, ýeldiň-ösdün ýüwürdiň, Dostuňa yza berdiň, duşmana ýüz öwürdiň (Şol ýerde, 50s.). Gäh dünýä talap eýläp, hem ýortar men, ýeler men, Gäh ýyglap öz halyma, gäh şoh olup, güler men (Şol ýerde, 57 s.). Eşek münüp, Isa dek ýeldirdigim bilmezmiň? (Şol ýerde, 47 s.). Mysallardan görşumiz ýaly, ―ylgamak, ýortmak, ýüwürmek‖ işlikleriniň manydaşy bolan ýelmek işligini Magtymguly has işjeň ulanypdyr.

24 TEMEL KAYNAKLAR Azimov, P. (1969). Türkmen diliniň meseleleri. Aşgabat. Azimov, P.; Hıdırov, M. N., Sopıyev, G. (1960). Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat. Azimov, P.; Sopıyev, G. Çöňňäyev, Y. M. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı. Azimov, Pıgam, (1992), Türkmen Dili, Aşgabat. Esenmedowa, A.(2010) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiýa). Aşgabat Clark, Larry, (1998), Turkmen Reference Grammar. Çarıyarov, B., (1978), Türkmen Diliniň Orfoepik Sözlüği, Aşgabat. Hamzayev, M., (1962), Türkmen Diliniň Sözlüği, Aşgabat. Türkmen Diliniň Grammatikası, Aşgabat 2000. Tekin Talat ve başk., (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara. Veyisov B., Babayeva G. (2010) Türkmen dili (praktikum). Yokarı Okuv Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat. Söyegov Muratgeldi, Arnazarov Seyintanazr (2017) Örnekli Türkmence Gramer, Ankara.