1. AFETİN TANIMI, TÜRLERİ, İNSAN VE TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ

... konulu sunumlar: "1. AFETİN TANIMI, TÜRLERİ, İNSAN VE TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ"— Sunum transkripti:

0 ACİL YARDIM VE AFET YÖNETİMİ PROGRAMI
AFETLER TARİHİ DOÇ.DR. DAVUT HUT

1 1. AFETİN TANIMI, TÜRLERİ, İNSAN VE TOPLUM HAYATINA ETKİLERİ
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Afet’in Tanımı ve İçeriği Tarih Boyunca Görülen Afet Türleri Afetlerin Tarihten Günümüze İnsan ve Toplum Hayatına Etkileri

2 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Afet ne demektir? 2. Afet ile doğal afet arasındaki farklar nelerdir? 3. Afetlerin genel özellikleri nelerdir? 4. Afetler kaç kısma ayrılır? 5. Afet türleri nelerdir? 6. Afetlerin ekonomik ve toplumsal hayata etkileri nelerdir? 7. Afetlerin az da olsa olumlu etkilerinden bahsetmek mümkün müdür? Afetler hangi yönleriyle tarih biliminin ilgi alanına girer? Tarih Boyunca Görülen Afet Türleri Hangileridir? Afetlerin Tarihten Günümüze İnsan ve Toplum Hayatına Etkileri Nelerdir?

3 Giriş İnsanoğlunun adeta ayrılmaz bir parçası olan afetler, tarihte yaşanan gelişmeler içinde pek çok açıdan önem taşırlar. Günlük hayatta sıkça kullandığımız bu kelime, insan ve toplum hayatında son derece önemli bir yer tutmaktadır. Bu sebeple, afet kelimesinin içeriğiyle birlikte tanımlanması, afet türlerinin tasnif edilmesi ve ayrıca afetlerin toplum hayatında meydana getirdiği siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel etkilerin kavranması gerekmektedir.

4 1.1. Afet’in Tanımı ve İçeriği
Günlük hayatta sıkça kullanılan ifadelerden biri de afet kelimesidir. Daha çok, basın ve yayın organlarıyla kitap ve makalelerde karşımıza çıkan bu kelime, insan ve toplum hayatında son derece önemli olan bazı gelişmeleri ifade etmek amacıyla kullanılır. Öte yandan, afet kelimesi günümüzü ifade ettiği kadar, yakın ve uzak geçmişteki, yani tarihteki gelişmeleri de ifade eder. Bu yönüyle afet terimi, insanlık tarihi boyunca var olması sebebiyle, hem günümüze ve hem de tarihe ait olan bir kavramdır.

5 Bu dersin temel konusu olan afet kelimesi Türkçe’ye Arapça’dan geçmiştir. Afet, “Önlenmesi elde olmayan büyük felaket, belâ, musîbet ve bâdire” gibi kelimelerin karşılığı olarak da kullanılagelmiştir. Kısa ve genel tanımını yapmak gerekirse, afet “çeşitli doğa ve insan kaynaklı olayların sebep olduğu; tehlikeli ve sakınılması gereken; can ve mal kaybına sebep olarak insana, bir topluma ya da çevreye büyük zarar veren olaylar” olarak tarif edilmektedir

6 Konuyla ilgili olarak sıkça kullandığımız kelimelerden bir diğeri olan afetzede ise, yangın, sel, deprem vb. türünden bir afete uğramış olan, felâkete uğrayıp perişan olan kimseye verilen bir isimdir.

7 Afet’in karşılığı olarak, genellikle felaket kelimesi kullanılmakla birlikte, Türkçe’de “kırmak” fiilinden türemiş kıran kelimesi de kullanılmaktadır. “Büyük can kaybına sebep olan, öldürücü ve toptan yok edici salgın hastalık veya olay” anlamına gelmektedir.

8 Afet ve Doğal Afet Arasındaki Farklar
Yukarıdaki genel tanımlardan sonra, afetin daha ayrıntılı bir açıklamasını ve ayrıca niteliklerini ortaya koymaya çalışacağız. Afet kelimesi, genel olarak doğal afet ifadesinin karşılığı olarak da kullanılmaktadır. Bu durum, afet teriminin aynı zamanda doğal afet terimini de kapsıyor olmasından kaynaklanmaktadır.

9 Bir tanım yapmak gerekirse, “Büyük oranda veya tamamen insanların kontrolü dışında olarak âniden meydana gelen, başladıktan sonra engellenmesi zor olup geniş ölçüde can ve mal kaybına neden olan, yıkıcı ve büyük çaplı doğa kaynaklı olaylara doğal afet denir. Bu afetlerin oluşumları büyük oranda tabiat olaylarına bağlıdır.

10 Eğer, can ve mal kaybına sebep olan bu olaylar, insanlar tarafından meydana getirilmiş ise, bunlara da beşeri (insan kaynaklı) afet denir. Bu farklı etkenlere dayalı tanımlara rağmen, doğal veya beşeri olsun her iki tür afet’in de oluşmasında, zaman zaman doğanın dengesini bozup ona kendini yenileme imkânı vermeyen insanoğlu önemli bir yere sahiptir.

11 Yukarıdaki tanımlarda da görüldüğü üzere, doğal afetin ilk özelliği, doğal kaynaklı olmasıdır. Genel olarak, afetler de büyük oranda doğal kaynaklı olmakla birlikte, aşağıdaki örneklerde görüleceği üzere, insan kaynaklı afetler de bulunmaktadır. Diğer bir ifadeyle, doğal afetler doğa kaynaklı; afetler ise hem doğal hem de insan kaynaklı olabilirler. Afet ile doğal afet arasındaki en önemli fark da bu husustur. Afetler ile doğal afetlerin özelliklerini karşılaştırmalı bir şekilde vermek gerekirse;

12 Doğal afette olduğu gibi, afetin ilk özelliği de doğal olmasıdır
Doğal afette olduğu gibi, afetin ilk özelliği de doğal olmasıdır. Yani, yeryüzü ve yeraltındaki doğal güç ve etkenlerin bir sonucu olarak ortaya çıkarlar. 2. Doğal olaylar, insanlara ve toplumlara zarar verdiği ve etkilediği sürece afet sayılırlar. İnsanların yaşamadığı yerlerdeki doğa olayları ise afet sayılmazlar.

13 3. Doğal olayların afete dönüşmesinde insanoğlunun etkisi oldukça fazladır. Nitekim, afetler, insanların doğal dengeyi bozması ölçüsünde artarak devam etmektedir. Dünyada son on yılda meydana gelen afetlerde yaklaşık 1 milyon insan ölmüştür. 4. Afetler ve doğal afetler, tahrip edici olup, büyük çapta can ve mal kaybına yol açarlar. Bu kayıp, afetlerin şiddetine göre değişmekle birlikte, ülke ve toplumların gelişmişlik düzeyleriyle de doğrudan ilişkilidir. Ortaya çıkan can ve mal kaybının büyüklüğü ise, önemlerini ve etkilerini belirler.

14 Birkaç dakikadan birkaç gün gibi çok kısa bir zaman diliminde ve öngörülemeden, âni olarak meydana gelirler. Bu durum, afetlerin genel etkisiyle birlikte, can ve mal kaybını da arttıran temel sebeplerden biridir. 6. Birkaç dakika veya birkaç saat gibi çok kısa bir zamanda gelişmeleri sebebiyle de, afetlerin başladıktan sonra insanlar tarafından engellenmeleri mümkün değildir.

15 Deprem, çığ, heyelan ve sel gibi bazı afet türlerinin daha çok nerelerde görüldüğü bilinmektedir. Dolayısıyla, bu tür felaketlerin sonuçları, doğrudan ve hemen ortaya çıkar. Ancak, kuraklık ve onunla bağlantılı kıtlık örneğinde olduğu gibi bazılarının sonuçları ise, birkaç yıl gibi geniş bir zaman diliminde ve dolaylı olarak ortaya çıkar.

16 1.2. Tarih Boyunca Görülen Afet Türleri
Dünya tarihi boyunca otuzdan fazla türde olmak üzere binlerce afet meydana gelmiştir. Bunları oluşturan kuvvetlerin türüne ve özelliklerine göre, afetleri belli sınıflara ayırmak mümkündür. Geçmişten günümüze dünyada yaşanan afet türleri aşağıda verilmiştir; I. Jeolojik (Yer) Kökenli Doğal Afetler: Kaynağını doğrudan yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden alan doğal afetler olup, âni ve hızlı gelişirler. Tarihte görülen türleri ise şunlardır:

17 1. Deprem (Zelzele) 2. Yanardağ (Volkan) Püskürmeleri 3. Heyelan (Toprak Kayması ve Çamur Seli) 4. Tsunami (Japonca’da “Liman dalgası”)

18 II. Meteorolojik (Hava, Atmosfer) Kökenli Doğal Afetler:
Dünyayı saran atmosferdeki doğa olayları sonucunda meydana gelen afetlerdir. Bu tür afetler, atmosfer olaylarının insan hayatı açısından zararlı olmaya başlamasıyla birlikte afet olma niteliğine sahip olurlar. Aşağıda görüldüğü üzere, jeolojik afetlere göre oldukça farklı türleri bulunmaktadır:

19 1- Aşırı Yağmur, Su Baskını ve Sel
2- Aşırı Kar Yağışı, Tipi ve Dolu 3- Çığ Düşmesi 4- Aşırı soğuk ve Don 5- Aşırı Sıcaklık ve Kuraklık 6- Fırtına, Yıldırım Düşmesi, Sis 7- Hortum 8- Aşırı Sıcaktan Kaynaklanan Orman Yangınları 9- İklim değişiklikleri

20 Meteorolojik afetlerin oluşumunu hazırlayan temel etkenler atmosfer kökenli olmasına rağmen, bazılarında afetin meydana geldiği yerin jeolojik özellikleri de etkili olmaktadır. Nitekim, sel, çığ ve sis gibi meteorolojik kökenli afetlerde, jeolojik etkenler de hesaba katılmalıdır.

21 III. Beşeri (İnsan Kaynaklı) Afetler
Bunlar da doğada meydana gelmelerine rağmen, kaynağı büyük oranda insan (beşer) faktörüne bağlı olan afetlerdir. 1.İnsan Kaynaklı Yangınlar 2.Hava Kirliliğine Bağlı Olarak Meydana Gelen Toplu Ölümler 3.İnsanın çevreyi tahrip etmesiyle meydana gelen toprak erozyonları 4.Su kirliliği sonucu deniz canlılarının ölümü 5.Salgın Hastalıklar 6.Nükleer Kazalar

22 1.3. Afetlerin Tarihten Günümüze İnsan ve Toplum Hayatına Etkileri
Tarih boyunca görülen afetlerin, insan ve toplum hayatına, başta sosyal ve ekonomik alanlarda olmak üzere, pek çok açıdan ve geniş boyutta etki ettiği görülmüştür. Dolayısıyla afetler de, tarihin seyrinde görmezden gelemeyeceğimiz önemli bir yer işgal etmektedirler. Bu sebeple, tarih bilimi geçmişin toplumlarını ve olaylarını incelerken afetleri de, özellikle meydana gelişleri, etkileri ve sonuçları bakımlarından konu edinir.

23 Doğal felaketler hiç beklenmedik anlarda ve çok kısa sürede meydana geldikleri için, bu gelişme karşısında çaresiz kalan insan ve toplumların hayatlarını, yaşam şekillerini, düzenlerini ve planlarını temelinden değiştirebilme gücüne sahiptir. Bu yönüyle afetler, insan ve toplum hayatında sosyal ve psikolojik açılardan korkutucu ve travmatik etkiler meydana getirmektedir.

24 Tarih boyunca milyonlarca insanı tehdit eden afetler, yine milyonlarca insanın, yakınlarını, evlerini, işlerini ve ekinlerini kaybetmelerine sebep olmaktadır. Bu bakımdan, afetlerin etkileri ve sonuçları bakımından bilinmesi gereken en önemli husus, geniş ölçüde insan ve hayvan kaybına neden olmalarıdır. Ancak, meydana gelen can ve mal kaybı, bölgelerin, ülke ve toplumların gelişmişlik düzeyleriyle de doğrudan ilişkilidir.

25 Örneğin, Afganistan ile Japonya’da aynı şiddetlerde meydana gelen depremlerin, bu ülkelerde birbirinden çok farklı sonuçları olduğu/olacağı aşikârdır. Hatta, aynı ülke içerisinde farklı gelişmişlik düzeylerine sahip bölgelerdeki afet etkilerinin de yine farklı olduğu/olacağı bilinmektedir.

26 Afetler, can kaybından başka büyük miktarda ekonomik kayba da yol açarlar.
Örneğin, afetler tarımsal alanlarda büyük zararlara yol açarlar. Özellikle sel ve taşkın sahalarındaki tarım arazileri kum, çakıl ve çamurla kaplanarak mahsulün büyük oranda azalmasına sebep olurlar.

27 Sonuçta, afetlerin yaşandığı bölge ve hatta ülkelerde ekonomik bakımdan krizler yaşanabilir. İnsan, toplum ve devlet hayatının, böyle bir durumdan doğrudan etkilenmesi beklenir. Ciddi bir afet yaşanması durumunda, aşağıdaki alanlar üzerinden büyük kayıp ve hasarların yaşanması söz konusudur:

28 1.Büyük çapta insan kaybı, sakatlık ve yaralanma
2.Büyük çapta hayvan kaybı 3.Çeşitli seviyelerde olmak üzere İşyeri ve evlerde ortaya çıkan hasar 4.Değeri büyük boyutlara ulaşan mal ve eşya kaybı 5.Tarımsal ürün kaybı 6.Toprak kaybı 7.Yol ve diğer ulaşım-haberleşme hatlarında meydana gelen hasarlar 8.Haberleşme hatlarında meydana gelen hasarlar 9. Deniz kıyısı ve akarsu yatağı gibi alanların yerinin değişmesiyle ortaya çıkan mülkiyetle ilgili hukuki sorunlar

29 Afetler, yukarıdaki hasar ve kayıpların bir sonucu, doğrudan ya da dolaylı olarak; ekonomik kriz, yoksulluk, işsizlik, toplumsal panik, korku, anarşi, yağma ve salgın hastalıkları beraberinde getirebilmektedirler. Bu sayılan hususların her biri, doğrudan ya da dolaylı olarak iç ve dış politik durumu etkileyebildiğinden, afetlerin ülkelerdeki siyasi gelişmeler üzerinde de önemli bir etkisi bulunmaktadır.

30 Afetlerin yıkıcı ve yok edici etkilerine karşı insanoğlunun sahip olduğu teknolojik imkânlar ise, geçmişte çok daha sınırlı olduğu için, afetlerin tarihteki etkilerinin günümüze göre daha şiddetli olduğunu söylemek mümkündür.

31 Şimdiye kadar değindiğimiz olumsuz etkilerine karşın, afetler, verdikleri can kaybı ve yıkım ölçüsünde, insanların kenetlenmesine ve böylece toplumsal bilincin ve hafızanın güçlenmesine de neden olabilmektedir. Bunun yanı sıra, bazı önemli afetler toplumların din, dil ve kültürlerinde ve özellikle de şiir, destan ve efsane gibi edebi türlerde işlenen konular arasında yer almışlardır.

32 Bu yönüyle afetler, toplumsal hafızanın ve dolayısıyla da millet hafızasının canlı tutulmasında önemli bir işlev üstlenmişlerdir. Yukarıdaki değerlendirmelerin ışığında afetler, tarih boyunca insanı, kültürü, toplumları, ekonomiyi, siyaseti ve devletleri geniş ölçüde etkileyen ciddi bir sorun olagelmişlerdir. Bu sebeple, afetler de, tarih biliminin ve alt disiplinlerinin doğrudan ilgi alanına girmektedir.

33 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Afet, tarih boyunca insanoğlunun karşılaştığı en önemli sorunlardan biridir. Afet ya da felaket, “çeşitli doğa ve insan kaynaklı olaylar sonucunda ortaya çıkan; insanların kontrolü dışında âniden meydana gelmesi sebebiyle engellenmesi mümkün olmayan; can ve mal kaybına yol açarak insana, topluma ya da çevreye büyük zarar veren yıkıcı olay” anlamına gelmektedir.

34 Kaynağını doğrudan yer kabuğu ya da yerin derinliklerinden alan doğal afetlere jeolojik (yer) kökenli afet denir. Deprem, yanardağ püskürmeleri, heyelan (toprak kayması) ve tsunami gibi afetler bu türdendir. Atmosferdeki doğa olayları sonucunda oluşan afetlere ise meteorolojik (atmosfer) kökenli afet denir.

35 Aşırı yağmur, su baskını ve sel; aşırı kar yağışı, tipi ve dolu; çığ düşmesi; aşırı soğuk ve don; aşırı sıcaklık ve kuraklık; fırtına, yıldırım düşmesi; hortum; orman yangınları ve iklim değişiklikleri bu türe örnektir. Kaynağı büyük oranda insan (beşer) olan afetlere de beşeri afet denir. İnsan kaynaklı yangınlar, hava kirliliğine bağlı toplu ölümler, çevrenin tahrip edilmesiyle oluşan toprak erozyonları, su kirliliği sonucu deniz canlılarının ölümü, salgın hastalıklar ve nükleer kazalar, beşeri afetler arasında yer alır.

36 Tarih boyunca görülen afetler, pek çok açıdan insan ve toplum hayatına etki etmiştir.
Bu sebeple, tarih bilimi geçmişin toplumlarını ve olaylarını incelerken afetleri de, özellikle meydana gelişleri, etkileri ve sonuçları bakımından ele alır. Tarih boyunca milyonlarca insanı etkileyen afetler, yine milyonlarca insanın yakınlarını, evlerini, işlerini ve mahsullerini kaybetmelerine sebep olmuştur.

37 Bu bakımdan, afetler öncelikle büyük can ve mal kaybına yol açmıştır.
Afetler, doğrudan ya da dolaylı olarak; ekonomik kriz, yoksulluk, işsizlik, toplumsal korku ve panik, anarşi, yağma ve salgın hastalıkları da beraberinde getirebilmiştir. Bunlara bağlı olarak, siyasi gelişmeler üzerinde de önemli etkileri vardır.

38 Afetler ayrıca, toplumsal kenetlenmeyi ve toplumsal bilinci güçlendirerek; toplumların din, dil ve kültürlerinde derin izler bırakırlar. Sonuç olarak afetler, tarih boyunca insanı, kültürü, toplumları, ekonomiyi, siyaseti ve devletleri derinden etkileyen ciddi bir sorun olagelmişlerdir. Bu sebeple de, tarih biliminin doğrudan ilgi alanına girmektedir.

39