Cümle çeşİtlerİ (Cümle Türleri)

... konulu sunumlar: "Cümle çeşİtlerİ (Cümle Türleri)"— Sunum transkripti:

1 Cümle çeşİtlerİ (Cümle Türleri)
Mert ÇELİKTOPUZ Türkçe / Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni

2 CÜMLE ÇEŞİTLERİ A) Yapılarına göre cümleler
B) Yüklemin yerine göre cümleler C) Yüklemin türüne göre cümleler D) Anlamlarına göre cümleler

3 A-YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
1) Basit Cümle Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir yargıyı anlatan tek yüklemli cümleye "basit cümle" denir. Yarın erkenden uçakla İzmir'e gidecek. Deniz kenarına çok yaklaşmayınız. En çok sabah vaktini severim.

4 Cümlenin uzunluğu veya kısalığı basitliğini ya da birleşikliğini etkilemez.
Basit cümlenin yüklemi ya çekimli bir fiildir veya ek eylem almış isim veya isim soylu bir sözcüktür. Basit cümle, başka cümleye virgül(,) veya noktalı virgülle(;) bağlanmaz.

5 2) Birleşik Cümle Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Bileşik cümlede, asıl yargıyı bildiren cümleye "temel cümle" denir. Temel cümleciğin anlamını tamamlayan yan yargılara ise "yan cümle" denir. Uyurken, / sanki gülümsüyordu. Eve telefon etmek / onu rahatlatmıştı. Yan C Temel C Yan C Temel C.

6 Temel cümlecik düz cümlelerle daima sondadır.
(Devrik cümlelerde durum değişir.) Birleşik cümlelerde bir temel cümlecik vardır. Yan cümleciklerin sayısı için sınır yoktur. Yan cümlecik cümleden çıkarıldığında cümle basit cümleye dönüşür. Çaktırmadan bakmaya çalışırken yakalandım.

7 2.1. Girişik Birleşik Cümle
İçerisinde fiilimsi bulunan, yan cümlesi fiilimsilerle oluşturulan birleşik cümlelere denir. NOT: Girişik birleşik cümlelerdeki yan cümle sayısı fiilimsi sayısına eşittir. Gelecek günlerin heyecanını yüreğinde yaşayıp yarınlara kalacak eserler veren sanatçıya hayranız. Not: Ulaçlardan –ken eki isme geldiğinde de yan cümle kurarlar. Gençken değeri bilinmez zamanın.

8 2.2. Şartlı(Koşullu) Birleşik Cümlesi
Yan cümlesi şart kipiyle oluşturulan birleşik cümlelere denir. Anlam açısından çeşitli anlamlara (beğenme, kesinlik, öfke…) gelebilir. Erken gelirsen, birlikte gideriz. Çocuk hastaysa, doktora götürün. Çalışmadın mı başarılı olamazsın.

9 Not: Şart birleşik cümlelerinde yan cümle her zaman cümlenin ögesi açısından zarf tümleci olur.
Not: ‘’İse’’ sözcüğü isimlere geldiğinde cümleye şart anlamı katıyorsa şartlı birleşik cümledir. İnsansanız olanlara tepkisiz kalamazsınız. Not:Koşul anlamı ‘’-se/-sa’’ koşul kipi olmadan da sağlanabilir ama koşullu birleşik cümle diyemeyiz. Sen derdini anlatmadan bir yere gitmem.

10 2.3. "Ki" Bağlaçlı Birleşik Cümle
Yan cümlesi ki bağlacıyla oluşturulan birleşik cümlelere denir. Atatürk çok işler başardı ki seviliyor. Öyle hızlı gitti ki yetişemedim.

11 2.4) Edatla Oluşturulan Birleşik Cümle
Yan cümleciği temel cümleye edatla bağlanan cümlelerdir. Akşam oldu mu gelir. Ev alacak kadar parası yoktu. Not: "mi" ve "gibi" edatı çekimli fiillerle kullanılır. Aksi halde gibi ve mi edatı yan cümlecik kurmaz. Fırtına dinmeyecekmiş gibi geliyordu. Acele etmedim mi yetişemem. Fırtına gibiydi. Eşyalarını mı aldın ondan?

12 2.5) İç İçe Birleşik Cümle Bir iç cümleyle bu iç cümlenin bağlı olduğu cümleden oluşan birleşik cümledir. Tevfik Fikret: "Yükselmeyen düşer." diyor. Çocuk, annesine: "Çok susadım." dedi. NOT: Doğrudan anlatım, tanık göstermenin olduğu yerde bu cümle türü örneklenir. Yani iç içe birleşik cümlede ifade "dedi, demiş, diyor, der" gibi sözcüklerle kurulur.

13 3) Sıralı Cümle: Başlı başına bir cümle olduğu halde aralarına nokta konmayıp virgül ya da noktalı virgülle ayrılan cümlelere denir. Sıralı cümlelerde birden çok yüklem vardır ve yüklemler virgül ya da noktalı virgülle ayrılır. Şemsiye açıldı, yakalar kaldırıldı, adımlar sıklaştı. Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, ela gözlü olur.

14 4) Bağlı Cümle Bağlaçlarla "ve, ama, veya, çünkü ..." birbirine bağlanan cümlelere "bağlı cümle" denir. Sıralı cümlelerle aynı özelliği gösterir. Koşuyorum, ona yetişemiyorum. Sıralı Koşuyorum, ama ona yetişemiyorum. Bağlı Konuyu öğrendim ve arkadaşlarıma anlattım. Oraya gitmedim çünkü vaktim yoktu.

15 Not: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögelerinden biri veya birkaçı ortak olabilir. Böyle cümlelere "bağımlı sıralı cümle" ya da "bağımlı bağlı cümle" denir. Hilal, Üsküdar'a gitti; orada arkadaşını gördü. Bekir, ödevini yaptı; okula götürdü. Betül, kızını parkta gezdirdi; salıncağa bindirdi.

16 Not: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögeleri ortak olmayabilir
Not: Sıralı ve bağlı cümlelerin ögeleri ortak olmayabilir. Böyle cümlelere "bağımsız sıralı cümleler" denir. Dışarı çıktım; yağmur yağıyordu. Sokaklar, sessiz; dükkânlar, bomboştu. Çocuk ağlıyor, annesi onu susturmaya çalışıyordu. Biz yarım saate geliriz, siz evde bizi bekleyin.

17 ARA SÖZ Cümlede açıklama amacıyla kullanılan sözlerdir. İki virgül, iki kısa çizgi içinde belirtilir. Ancak en uygunu iki kısa çizgi arasında gösterilmesidir: Ben kışın, soğuktan olmalı, çalışamam. Mehmet Akif Ersoy'a, İstiklal Marşı'nın değerli şairine, hayranlık duyuyorum. Şu evlerin olduğu yere – ki buralar birkaç yıl önce bomboştu – yeni bir bina yapılacakmış.

18 NOT: Ara sözlerin bazıları cümlede öge görevi üstlenirken bazıları öge görevi üstlenmez. İki virgül ya da iki kısa çizgi arasındaki kısmın başına "yani" bağlacı getirebiliyorsak ara söz öge görevi üstlenir, getiremiyorsak üstlenmez. Ali'nin -çalışmaktan olacak- elleri nasırlaşmıştı. Öğrencilerden biri – yeşil kazaklı – elini kaldırdı. Özne Özne(Ara söz)

19 Eksiltili Cümle Bir veya birkaç ögesi olan, yüklemi olmayan cümlelerdir. Kendinden önceki veya sonraki cümleler sayesinde cümlenin anlamı anlaşılır. Seni bir yakalarsam... Dün gece bir yağmur bir fırtına...

20 Not: Ek eylemin olmadığı zamanlarda (…)konmaz.
Bu bilgiler daha kalıcı. (dır) Not: Cümle sonundaki "ki"ler eksiltili cümle yapar. Onu o kadar özledim ki... Not: Şart kip eki almış sözcükler cümle sonunda kullanıldığında eksiltili cümle yapar. Şu anda burada olsa... Sınavları kazanabilsem...

21 B) YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER (ÖGELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE)
Türkçede düz anlatımda yüklem, cümlenin sonundadır. Dil kurallarına uygun bir cümlede ögeler; Özne – tümleçler – yüklem Vurguya göre, bu sıralama değişebilir.

22 1. KurallI Cümle Mert, yarın okula kardeşini götürecek.
Yüklemi, sonda olan cümlelerdir. Diğer ögeler, anlam derecesine göre sıralanır. Mert, yarın okula kardeşini götürecek. Mert, kardeşini okula yarın götürecek. Yarın okula kardeşini Mert götürecek. Mert yarın kardeşini okula götürecek.

23 2. Devrik Cümle Yüklemi yerinde olmayan (sonda olmayan) cümlelerdir. Günlük konuşmalarda ve şiirlerde kullanılır. Yakarız yurdumuza kem gözlerle bakanı.

24 Not: Devrik cümleleri ögelerine ayırırken önce kurallı cümle durumuna getir-meliyiz. Çünkü, devrik cümlelerde ne anlatıldığı ilk bakışta anlaşılamayabilir. Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul. Yakarız yurdumuza kem gözlerle bakanı. Hoşuma gitti o yazı.

25 C-YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

26 1. Eylem Cümlesi Yüklemi (kip ve kişi eki almış) çekimli eylem olan cümlelerdir. Elinde çantasıyla koşar adım buraya geliyor. Kenardaki tabureye oturup dinlendi. Not: Deyimden veya birleşik fiilden oluşabilir. Saatin sesi sinirime dokunuyor. Üzerime bir ağırlık çöküvermişti.

27 2. Ad Cümlesi Yüklemi, ad veya ad soylu sözcük ya da tamlama olan cümlelerdir. İsim soylu sözcükler, ek eylem alarak yüklem olur. Amacım geleceğin sunacağı güzelliği yaşamaktır. Şiir bir hikâye değil, sessiz bir şarkıdır. Olumsuzu ise değil kelimesiyle yapılır. O kişi hasta değildi.

28 D-ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

29 1. Olumlu Cümle İşin yapıldığını (yapılacağını), oluşun gerçekleştiğini (gerçekleşeceğini) bildirir Tatil dil, yılanı deliğinden çıkarır. Gazetedeki resimleri görünce çok şaşırdım. Eve geldiğimizde onlar çoktan gitmişlerdi.

30 2. Olumsuz Cümle Bir işin yapılmadığını (yapılmayacağını), oluşun gerçekleşmediğini (gerçekleşmeyeceğini) bildiren cümlelerdir. Olumsuzluk anlamı ya eklerle, ya da sözcüklerle yapılır. İsim cümleleri "değil, yok" sözcükleri ve "–sız" ekiyle; fiil cümleleri ise "–ma, –me" ekiyle olumsuzlaştırılır.

31 a) Olumsuzluk anlamı veren ekler:
–ma, –me, (–mı, –mi, –mu, –mü) Bugün okula gelmemiş. Tatile gitmiyormuş. Kitabı okumuyor. –sız, –siz: "Bu çocuk kimsesiz." "Şu görünen yerler sahipsiz."

32 b) Olumsuzluk anlamI veren sözcükler:
Yok: Evde bugünlerde kimse yok. Ehliyetim bugün de yanımda yok. Değil: Ek eylemin olumsuzudur. Çocuk, hasta değil. Bu araba benim değil.

33 Bazı cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuzdur.
Beni ne aradı ne sordu. (aramadı, sormadı) Ne Ahmet'i ne Ali'yi gördüm. (görmedim) Oraya ben mi gitmişim? (gitmedim)

34 NOT: Olumsuzluk anlamı veren iki unsur, bir cümlede kullanılınca, cümlenin anlamı olumlu olur.
Bu konuda seni dinlemeyecek değilim. Mahmutpaşa'da yok yok. Anlattıklarını bilmiyor değil. Gördüğü gibi parasız değil.

35 3. Soru Cümlesi Bir işin yapıldığını (yapılacağını), yapılmadığını (yapılmayacağını) öğrenmek amacı taşıyan cümlelerdir. Soru anlamı veren sözcüklerle yapılır:

36 Soru sıfatı ile: Kaç öğrenci gelecek buraya? Nasıl bir kıyafet giyeceksiniz mezuniyette? Soru zamiri ile: Siz, kaçını gördünüz arkadaşlarınızın? Onlar, yarın nereye gidecekler? Siz burada kimi bekliyorsunuz?

37 Soru zarfı ile: Niçin insanlar birbirine saygılı davranmıyor? Ne zaman doğacak ruhuma güneş? Neden bu kadar alıngansınız? Soru edatı ile: Yağmur yağıyor mu? Beni de götürecek misin?

38 UYARI: mı, mi(mu, mü) soru edatı, hangi ögeden sonra gelirse, cevap o ögeye yönelik olur. Mert, buraya yarın mı gelecek? (zarf) Mert mı buraya yarın gelecek? (özne) Mert, buraya yarın gelecek mi? (yüklem)

39 UYARI: 1. İçinde soru sözcüğü olan cümleler, mutlaka yanıt gerektiriyorsa, gerçek soru cümleleridir. Dün gece kapıyı kim açtı size? Yarın oraya mı gidiyorsunuz? 2. Bazı cümleler vurgu yoluyla soru anlamı kazanır. Bakkaldan ekmek, peynir al. –Şeker? (şeker alayım mı?) 3. Bazı soru cümleleri yanıt gerektirmez. Bu cümlelere sözde soru cümleleri denir. Bu cümlelerin sonuna soru işareti konur.

40 4. Ünlem Cümlesi İçten gelen, taşkın duyguları anlatan cümlelerdir. Yansımalar, haykırışlar, ünlem niteliğindeki sözcükler ile ünlem cümlesi kurabilir: Okusa ya! Hay hay hemen yazarım! Ay, ayağım burkuldu! Vay sen de mi geldin?

41 Mert ÇELİKTOPUZ HAZIRLAYAN: Türkçe / Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
(Sitemizi ziyaret edip sayısız materyale ücretsiz sahip olabilirsiniz.)