Türk Dili I Hafta 11 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 11.

... konulu sunumlar: "Türk Dili I Hafta 11 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 11."— Sunum transkripti:

1 Türk Dili I Hafta 11 1 TÜRK DİLİ I Okutman Vedat BALKAN Hafta 11

2 Türk Dili I Hafta 11 1 Edatlar, Anlam Özelliklerine Göre Kelime Çeşitleri 11.1 Edatlar 11.1 Edatlar 11.2 Anlam Özelliklerine Göre Kelime Çeşitleri a) Eş Sesli(Sesteş) Kelimeler b) Eş Anlamlı(Anlamdaş) Kelimeler c) Zıt Anlamlı Kelimeler d) Mecaz Anlamlı Kelimeler e) Terim Anlamlı Kelimeler f) Deyim Anlamlı Kelimeler g) Argo Anlamlı Kelimeler h) Temel Anlam ve Yan Anlam

3 Türk Dili I Hafta 11 1 11.1. Edatlar Anlamı olmayan, kelime grupları ve cümlede görev yüklenen kelimelerdir. Edatların tek başlarına hiçbir anlamları yoktur, yani bir nesne veya bir eylemi karşılamazlar. Edatlar bir anlamda, isimler ve fiillerin yanında yardımcı kelimelerdir. Edatlar üç çeşittir. 11.1.1. Ünlem Edatları (Ünlemler) Bu edatlar duygu ve heyecanları; sevinç, üzüntü, acı, nefret, kin, alay, coşkunluk vb. ruh durumlarını; yansımaları ve seslenmeleri; tasdik, ret, sorma ve gösterme gibi durumları belirten edatlardır: öf, pöf, ay, vay, aman, yazık, heyhat, behey, hani, acep, vb. 11.1.2. Bağlama Edatları (Bağlaçlar) Kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri şekil ve anlam bakımından birbirine bağlayan ve aralarında ilgi kuran edatlardır. Bağlama edatları beş çeşittir:

4 Türk Dili I Hafta 11 1 11.1.2.1. Sıralama Edatları Arka arkaya gelen kelime, kelime grupları ve cümleleri virgül anlamıyla birbirine bağlayan edatlardır: ve, ile, ilâ. 11.1.2.2.Denkleştirme Edatları Birbirine eşit, birbirlerinin yerlerini tutabilecek olan iki öğeyi birbirine bağlayan, birbirleriyle karşılaştıran edatlardır: veya, veyahut,.... 11.1.2.3. Karşılaştırma Edatları Karşılaştırılan iki veya daha çok öğeyi birbirine bağlayan edatlardır: ya...ya..., hem... hem..., ne... ne..., dA... dA..., gerek... gerek.... 11.1.2.4. Cümle Başı Edatları Cümleleri anlam bakımından birbirine bağlayan edatlardır. Sürekli cümle başında bulunan bu edatlar, başında bulundukları cümleyi kimi zaman önceki kimi zaman da sonraki cümleye bağlarlar: fakat, eğer, şayet, ama,lâkin, gerçi, ancak, yalnız, çünkü,.

5 Türk Dili I Hafta 11 1 11.1.2.5. Sona Gelen Edatlar Kelimelerin, kelime gruplarının ve cümlelerin sonuna gelerek onları önceki veya sonraki kelime, kelime grupları veya cümlelere bağlayan edatlardır: dahi, dA, ise, ki. 11.1.3. Son Çekim Edatları Çekim görevini üstlenen edatlardır. İsimlerden sonra gelerek onların zarf hallerini yaparlar. Bu edatlar için, isim çekim eklerinin tamamlayıcıları, yardımcıları diyebiliriz. İsimlere ekli veya eksiz bağlanabilirler: ile, için, gibi, kara, göre, dolayı, ötürü, ait, üze

6 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2. Anlam Özelliklerine Göre Kelime Çeşitleri 11.2.1. EŞ SESLİ KELİMELER (SESTEŞ KELİMELER) Sesleri aynı ancak anlamları farklı olan kelimelerdir: Karadan hep karadan Yarim gider gemiyle Ben giderim karadan Ciğerim göz göz oldu Görünmüyor karadan Hak beni ayırmasın Kaşı gözü karadan (Mani) Yukarıdaki şiir parçasında geçen altı çizili “karadan” kelimeleri sesçe aynı olmasına rağmen anlamca farklıdırlar. Bunlar sırasıyla yeryüzü (toprak), dert ve siyah anlamlarındadırlar. Birkaç örnek: dolu (yağış türü)-dolu (boşun zıddı), yüz (çehre, sima)-yüz (sayı 100), yaz(bir mevsim)-yaz (yazmaktan emir) vb.

7 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.2. Eş Anlamlı Kelimeler Sesleri farklı ancak anlamları birbirine yakın olan kelimelerdir: MAKBER..... Beyrut’ta bir mezar kaldı..... Çık Fatıma lahden kıyam et..... Makber mi nedir, şu gördüğüm yer?..... Kabrin nazarında benden üstün. (Abdülhak Hamid Tarhan) Yukarıdaki şiir parçasında geçen “makber, mezar, lahd ve kabir” kelimeleri sesçe birbirlerinden farklı olmalarına rağmen anlamca birbirine yakın kelimelerdir. Birkaç örnek: okul-mektep, öğrenci-talebe, gerçek-hakikat, saydam-şeffaf, dil-lisan, kara-siyah, beyaz-ak vb.

8 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.3. Zıt Anlamlı Kelimeler Anlamca birbirlerinin zıddı olan kelimelerdir: “Ne siyah eylemiş bu nâsiyeyi Saçımı bembeyaz eden bahtım” (Abdülhak Hamid Tarhan) Ustada kalırsa bu öksüz yapı Onu sürdürmeyen çırak utansın (Necip Fazıl Kısakürek) Zıt anlamlı kelimelere birkaç örnek: sıcak-soğuk, uzak-yakın, büyük- küçük, güzel-çirkin, iyi-kötü, kalın-ince, zayıf-şişman vb.

9 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.4. Mecaz Anlamlı Kelimeler Bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamı dışında kullanılan söz: Bağrımda yanıyor âteş-i hicran İçimde savrulur kül dertli dertli (Hicrânî) Yukarıdaki beyitte altı çizili tamlama, gerçek anlamıyla değil, mecaz anlamlarıyla kullanılmıştır. “âteş-i hicran” ayrılığın verdiği acı anlamındadır. Tamlamadaki “ateş” kelimesi gerçek anlamıyla değil mecaz anlamıyla kullanılmıştır. Mecaz anlamlı kelimelere birkaç örnek: “Benim ile konuşmanın bir yolunu arıyordu.” (çare, imkan) “Aslanlar maçın sonunda kupayı kaldırdılar.” (sporcu) “O ne tilkidir o!” (kurnaz)

10 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.5.Terim Anlamlı Kelimeler Bilim, sanat ve çeşitli iş kollarındaki kavramlar için özel olarak anlamlandırılmış kelimelerdir. “Köklerden kelime gövdeleri yapmak ve kök ve gövdeleri işlek hâle getirmek böylece köklerden dilde kullanılan bütün kelimeleri teşkil etmek vazifesi tabii, eklemeli dillerde ekler üzerine yüklenmiş bulunmaktadır.” (Muharrem Ergin) Yukarıdaki parçada altı çizili kelimeler, gerçek anlamaları ile değil, dilbilgisi bilim alanının bir terimi olarak kullanılmışlardır. Terim anlamlı kelimelere birkaç örnek: açı, pi sayısı, denklem, artı (matematik), enlem, boylam, göl, akarsu, yayla (coğrafya), gram, metre, santim, litre, hektar (ölçü birimleri) vb.

11 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.6. Deyim Anlamlı Kelimeler Gerçek anlamları dışında fakat kalıplaşmış bir ifade taşıyan kelimelerdir: “Bizim kızda bir tutku var ama ne olduğu meçhul, inşallah bu oğlanı elinden kaçırmaz.” (Mustafa Kutlu) “Biraz dışarı çıkmak için fırsat kolluyordu.” Deyim anlamlı kelimelere birkaç örnek: başına kaynar sular dökül-, başının etini ye-, bol keseden at-, gözünü korkut-, vb

12 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.7. Argo Anlamlı Kelimeler Gerçek anlamının dışında ancak bir meslek veya topluluk arasında özel olarak anlam kazanmış kelimelerdir: Gebeş: Enayi, aptal, sersem. “Boş ver şu gebeşi.” Anasının gözü: Çok açıkgöz, hinoğlu hin. “Herif, anasının gözü be!” Kandil: Çok sarhoş. “Herif kandil, kibriti, dokunsan parlayacak.” Her dilin bir argosu vardır. Sanat eserlerinde bu argodan faydalanılır. Bugün argo daha çok sokak takımının kullandığı dil olarak algılanmaktadır, oysa yukarıda belirttiğimiz gibi her mesleğin bir argosu vardır.

13 Türk Dili I Hafta 11 1 11.2.8. Temel Anlam Ve Yan Anlam Kelimelerin zihnimizde beliriveren ilk ve asıl kavramlarına temel anlam, sonradan yine bu anlama bağlı olarak ortaya çıkan diğer anlamlara yan anlam denir. Örnek olarak bak- fiilini ele alalım: Bak-: (temel anlamı) Bakışı bir şey üzerine çevirmek. Bak-: (yan anlamları) 1. Beslemek, geçindirmek. 2. Yoklamak, incelemek, denemek. 3. Bir iş yapmak. 4. Yapılabilmesi bir şeye bağlı bulunmak. 5. Gözetmek, ilgilenmek vb.

14 Türk Dili I Hafta 11 1 Bölüm (Hafta) Özeti Edatlar, anlamı olmayan, kelime grupları ve cümlede görev yüklenen kelimelerdir ve tek başlarına hiçbir anlamları yoktu. Edatlar bir anlamda, isimler ve fiillerin yanında yardımcı kelimelerdir.

15 Türk Dili I Hafta 11 1 Kaynaklar GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008. Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000 Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.