SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci.

... konulu sunumlar: "SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci."— Sunum transkripti:

1 SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM) Hazırlayan Prof. Dr. Nihat Ekinci

2 Canlılar sürekli olarak iç ve dış ortamdan kaynaklanan uyaranların etkisi altında kalırlar.
Canlıların iç ve dış olaylarla uyarılabilme yeteneğine irritabilite denir. İrritabilite canlının temel özelliklerinden biridir. Gerek çevre ve vücuttan sinir sistemine ve gerekse sinir sisteminden organlara giden uyarılara impuls denir. İmpulsları merkezi sinir sisteminin herhangi bir kısmına getiren sinir liflerine afferent lifler, bu merkezlerden aldığı impulsları organlara götüren liflere efferent lifler denilir. Vücudun her hangi bir kısmının merkezi sinir sistemi ile olan bağlantısına innervasyon denir. Sinir sistemi içerisinde yapı ve fonksiyon bakımından iki tip hücre görülür. Bunlardan uyarıyı alabilen, nakledebilen ve verilecek cevabı oluşturan hücreye neuron, sinir hücrelerini destekleyen, besleyen ve hasarlı sinir dokusunun tamirini sağlayan hücrelere glia (neuroglia) hücreleri denir. Glia hücreleri neuronların 5-10 katı daha fazladır.

3 Sinir hücresi (neuron)
Tüm uzantılarıyla birlikte bir sinir hücresine neuron denir. Neuron’un bir gövdesi (perikaryon) ve bir de bu gövdeye bağlanan uzantıları vardır. Bunlara da neurit / sinir lifi denir. Sinir hücresinden çıkan tek ve uzun olan uzantıya akson, kısa ve çok sayıda olan uzantılara ise dentrit denir. Aksonlar hücre gövdesinden perifere impuls götürür, dentritler ise periferden hücre gövdesine impuls taşır. Dendrit ve akson genellikle sinir lifi olarak adlandırılır. Sinir liflerinin oluşturduğu demete; merkezi sinir sistemi içerisinde tractus, merkezi sinir sistemi dışında ise periferik sinir denir. Sinir hücrelerinin gövdeleri ya merkezi sinir sistemi içerisinde gri maddede, ya da beyaz madde içerisinde dağınık olarak bulunan nucleuslarda yerleşmişlerdir. Merkezi sinir sistemi dışında ise ganglionlarda bulunurlar.

4 Neuron çeşitleri Sinir hücreleri aksonlarının uzunluklarına göre iki gruba ayrılır. Uzun aksonlu olanlara Golgi I tipi, Kısa aksonlu olanlara ise Golgi II tipi neuron adı verilir. Sinir hücreleri sahip oldukları uzantıların sayısına ve dallanma özelliklerine göre 3 grutur. 1-Neuron bipolare: Hücre gövdesinden, birbirinin aksi kutuptan iki uzantı çıkar, bunlardan biri dendrit ve diğeri ise akson’dur. Bu tür neuronlar retinada, ggl. vestibulare’de ve ggl. cochleare’de bulunur. 2-Neuron unipolare: Sinir hücresinin gövdesinden tek bir uzantı çıkar. Bu uzantı kısa bir seyirden sonra iki dala ayrılır. Bu dalların biri periferik uzantıdır. Diğeri ise merkezi uzantıdır. Bu tip neuronlar kafa çiftlerinin sensitif ganglionlarında ve spinal ganglionlarda bulunur. 3-Neuron multipolare: Hücre gövdesinden bir çok uzantı çıkar. Bunlardan en uzun olanı akson, diğerleri ise dendrit’tir. Merkezi sinir sistemindeki neuronların çoğu bu tiptir.

5 Neuronlar fonksiyonlarına göre de 3 gruba ayrılırlar
1-Motor neuronlar: Merkezi sinir sisteminden aldığı impulsları kas, organ ve salgı bezlerine taşıyan neuronlar. 2-Duyu neuronları: Organlardan ve çevreden aldıkları duyuları merkezi sinir sistemine taşıyan neuronlar. 3-Ara neuronlar: Merkezi sinir sistemi içerisindeki neuronlar arasında bağlantıyı sağlayan neuronlar. Duyular: Canlılarda reseptörler tarafından algılanan dış veya iç kaynaklı uyartıların cortex’te oluşturduğu hisse duyu denir. Duyular genel duyular ve özel duyular olarak ikiye ayrılır.

6 Genel duyular: Genel duyular da kendi arasında yüzeyel,
derin ve visseral duyular diye üçe ayrılır. 1-Yüzeyel duyular: Deri ve mukozada bulunan reseptörlerin dıştan gelen uyartılarla uyarılması sonucu oluşan basınç, temas, ağrı ve iki nokta diskriminasyonu yüzeyel duyulardır. 2-Derin duyular: Kas, tendon ve derinin derinlerindeki reseptörler tarafından alınan proprioseptif, vibrasyon ve derin kas ağrısı duyularıdır. 3-Visseral duyular: Organlardan alınan ağrı, açlık, bulantı ve tiksinme duyuları visseral duyulardır.

7 Özel duyular: Göz, kulak, dil ve burunda bulunan özel reseptörler tarafından alınan görme, işitme, denge, tat ve koku duyularıdır. Reseptör: Uyarıldıklarında impuls üretebilen uç organlara reseptör denir. Reseptörler üç gruba ayrılır. 1-Ekstreceptor’lar: Vücut yüzeyinde yerleşmiş olan ve dış uyaranlara duyarlı reseptörlerdir. 2-Intereceptor’lar: Damarlar, organ duvarları ve bezlerde bulunan sinir sonlanmalarıdır. Bu tür reseptörler dış uyaranlara cevap vermezler ve uyaranın tam yerini de tespit edemezler. Bu reseptörler, ağrı, basınç, açlık, susuzluk, bulantı ve kanın kimyasal yapısı ile ilgili duyuları alırlar. 3-Proprioceptor’lar: Kas, kiriş, bağ, eklem kapsülü ve iç kulakta bulunurlar. Dengemizin korunmasında önemli rol oynarlar.

8 Sinir sisteminin kısımları
Sinir sistemi anatomik ve fizyolojik olarak farklı iki sınıftır. Anatomik olarak sınıflandırıldığında; merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi olarak iki kısma ayrılır. -Merkezi sinir sistemi: Beyin ve omurilikten oluşur. -Periferik sinir sistemi: Kranial sinirler ve spinal sinirlerden oluşur. Fizyolojik olarak sınıflandırıldığında ise sinir sistemi somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi olarak iki grup -Somatik (vegetatif) sinir sistemi: Çizgili kaslar gibi isteğimiz dahilinde çalışan yapıları kontrol eden sinir sistemi. -Otonom sinir sistemi: İsteğimiz dışında çalışan yapıları (iç organlar, damarlar, düz kaslar vs.) kontrol eden sinir sistemi.

9 Merkezi sinir sistemi Encephalon (tüm beyin) ve
medulla spinalis (omurilik)’i ihtiva eder. Encephalon (tüm beyin) Kafatası içerisindeki tüm yapıları (cerebrum, cerebellum ve truncus encephali) kapsar. Üç kısma ayrılarak incelenir. 1-Rhombencephalon a) Myelencephalon: Medulla oblangata b) Metencephalon: Pons+ cerebellum 2-Mesencephalon 3-Prosencephalon a) Dincephalon b) Telencephalon Mesencephalon, pons ve bulbus’a birlikte truncus encephali (beyin sapı) denir.

10 Ortalama 40-45 cm uzunluğunda, 1 cm çapında ve 30 gr ağırlığındadır.
SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ Birbiriyle bağlantılı olan medulla spinalis (omurilik) ve encephalon (tüm beyin)’dan meydana gelir. Medulla spinalis Merkezi sinir sisteminin canalis vertebralis içerisindeki bölümüne medulla spinalis (omurilik) denir. Atlas’ın üst kenarından başlayan medulla spinalis, L1-2 omurları arasında bulunan discus intervertebralis hizasında son bulur. Ortalama cm uzunluğunda, 1 cm çapında ve 30 gr ağırlığındadır. Üst ucu bulbus ile devam eden medulla spinalis’in alt ucu koni şeklindeki conus medullaris ile son bulur. Embriyonal dönemde 3. aya kadar medulla spinalis canalis vertebralis’in tamamını doldurur. Bundan sonra kemik ve sinir dokusundaki büyüme farklılığından dolayı medulla spinalis’in alt ucu yavaş, yavaş yukarı doğru yükselerek L1-2 seviyesine çıkar.

11 Bundan dolayı omuriliğin alt kısmından çıkan sinirler kendilerine ait foramen intervertebrale’ye ulaşıncaya kadar aşağıya doğru uzanırlar ve at kuyruğuna benzer bir görünüm oluştururlar. Bu yapıya cauda equina denir. Conus medullaris’in alt ucundan aşağıya doğru uzanan piamatere ait oluşuma filum terminale denir. Bu yapı I. koksigeal omura yapışarak sonlanır. Omurilik iki yerde kalınlaşma gösterir. Bunlardan boyun bölgesinde bulunanı intumescentia cervicalis adını alır. Burada üst ekstremite’ye ait sinirlerin neuronları bulunur. İkinci genişleme ise intumescentia lumbosacralis adını alır ve burada alt ekstremiteye ait sinirlerin neuronları bulunur.

12 Medulla spinalis’in önünde ve orta hatta bulunan yarığa fissura mediana anterior,
arkasında ve orta hatta bulunan oluğa sulcus medianus posterior denir. Bu oluklardan geçen sagittal bir kesit medulla spinalis’i sağ ve sol iki eşit parçaya ayırır. Bu oluklardan başka medulla spinalis’in dış yüzünde bulunan ve daha sığ olan oluklar da vardır. Bunlardan ön yan kısımda bulunanlar sulcus anterolateralis adını alır. Buradan spinal sinirlerin ön kökleri çıkar. Arka yan kısımda bulunan oluklara ise sulcus posterolateralis denir. Buradan ise spinal sinirlerin arka kökleri girer.

13 Medulla spinalis 33 segmenten oluşur.
Bu segmentlerin 8’i cervical, 12’si thoracal, 5’i lumbal, 5’i sacral ve 3’ü de coccygeal bölgede bulunur. Her bir segmentten 1 çift spinal sinir çıkar. Ancak son iki segment’in (2. ve 3. koksigeal segment) iyi gelişmemiş olmasından dolayı bunlardan sinir çıkmaz ve böylelikle medulla spinalis’ten 31 çift spinal sinir çıkar. Bu sinirlerin 8’i boyun, 12’si göğüs, 5’i bel, 5’i sakral ve 1’i de koksigeal segmentlerden çıkar. Her bir spinal sinir iki kökten oluşur. Arka kökler (radix posterior) duyusal karakterli olup üzerinde ganglion spinale bulunur, ön kökler (radix anterior) motor karakterlidir. Ön ve arka kökler for. intervertebrale içerisinde birleşerek spinal siniri oluşturur. Her bir spinal sinir for. intervertebrale’den çıktıktan sonra tekrar iki dala ayrılır. Ramus anterior ve ramus posterior denilen bu dallar periferik sinirleri oluşturur.

14 Medulla spinalis’in iç yapısı:
Medulla spinalisten transvers bir kesit yapıldığında ortada görülen H harfi şeklindeki gri cevher kitlesine substantia gricea, bunun etrafındaki beyaz cevher kitlesine substantia alba denilir. Gri cevher kitlesinin merkezinde yer alan ve tüm medulla spinalis boyunca uzanan kanala canalis centralis denir. Bu kanalın içerisinde BOS (beyin omurilik sıvısı) bulunur. H harfi şeklindeki gri cevher kitlesinin öne doğru uzanan çıkıntılarına cornu anterior arkaya doğru uzanan çıkıntılarına cornu posterior denir. Boyun ve göğüs bölgelerinde ön ve arka çıkıntılara ilave olarak cornu laterale bulunur. Cornu anteriorlarda motor nöronlar, cornu posteriorlarda duyu nöronları ve cornu lateralelerde otonom sistemle ilgili nöronlar bulunur.

15 Substantia alba içerisinde miyelinli sinir lifleri ve neuroglia hücreleri bulunur.
Aynı duyuları taşıyan sinir lifleri bir araya toplanarak traktusları oluştururlar. Substantia alba medulla spinalisin dışındaki oluklar dikkate alınarak 3’e ayrılır. Fissura mediana anterior ile sulcus anterolateralis arasında kalan beyaz cevhere fasciculus anterior, sulcus anterolateralis ile sulcus posterolateralis arasında kalan beyaz cevhere fasciculus lateralis, sulcus posterolateralis ile sulcus medianus posterior arasında kalan beyaz cevhere fasciculus posterior denir.

16 Reflex ve reflex kavsi Bir uyarana karşı isteğimiz dışında ortaya çıkan cevaplara reflex denir. Bir refleksin ortaya çıkabilmesi için en basit yol şu şekilde özetlenir. 1. reseptör, 2. afferent nöron, 3. efferent nöron, 4. effektör organ. Böyle bir reflex kavsinde 2 nöron bulunduğu için tek sinaps vardır. Bu tip reflex kavislerine monosinaptik reflex kavsi denir. 3 ve daha fazla nöronuun bulunduğu reflex kavislerinde 1’den fazla sinaps oluştuğu için polisinaptik reflex kavsi denir.

17 Nervi spinales (spinal sinirler
Servikal spinal sinirler (nervi cervicales) 8, torakal sipinal sinirler (nervi thoracales) 12, lumbal spinal sinirler (nervi lumbales) 5, sakral spinal sinirler (nervi sacrales) 5 ve koksigeal spinal sinirler (nervus coccygeus) 1 çifttir.

18 Spinal sinirlerin arka dalları (rami posteriores nervi spinales):
II. servikal spinal sinirin arka dalı n. suboccipitalis adını alır. II. servikal spinal sinirin arka dalı iç ve dış olamak üzere iki dala ayrılır. Spinal sinirlerin ön dalları (rami anteriores nervi spinales) plexus cervicalis, plexus brachialis, plexus lumbalis, plexus sacralis, plexus pudendalis ve plexus coccygeus’tur.

19

20

21

22

23

24 Encephalon (beyin) Merkezi sinir sisteminin kafatası içinde kalan bölümüne encephalon denir. Yaklaşık olarak 1400 gr ağırlığındadır (vücut ağırlığının %2’si kadar). Beyin embriyolojik olarak 3’e ayrılır. rhombencephalon mesencephalon prosencephalon  

25 Pons ve cerebellum’a birlikte metencephalon denir.
Beyin sapının orta bölümünü oluşturan pons beyinciğin önünde, bulbus’un üstünde ve mesencephalon’un altında bulunur. C P B Rhombencephalon (arka beyin): Üç kısma ayrılır: Bulbus (B), pons (P) ve cerebellum (C) Bulbus (medulla oblangata: omurilik soğanı)

26 Mesencephalon: Orta beyin de denilen mesencephalon, beynin en küçük parçası olup yaklaşık 2 cm uzunluğundadır.

27 Prosencephalon Ön beyin kesesinden gelişen prosencephalon iki kısma ayrılır.   hemispheriumcerebri diencephalon Diencephalon (ara beyin) Mesencephalon ile beyin yarım küreleri arasında bulunan diencephalon’un sadece alt yüzü görülebilir.

28 -Sulcus lateralis (Sylvius yarığı);
Sulcus centralis Beyin dış yüzündeki büyük oluklar: Beynin dış yüzünde bulunan ve lobları birbirinden ayıran oluklar şunlardır: -Sulcus centralis (Rolando yarığı); Hemisferlerin üst kenarının ortasına yakın olarak iç yüzden başlar ve üst kenarı çaprazlayarak dış yüzde aşağı doğru uzanır. Frontal ve parietal lobları birbirinden ayırır. -Sulcus lateralis (Sylvius yarığı); Sulcus lateralis Sylvius yarığı);

29 Beynin lobları (lobi cerebri):
Beyin yarım küreleri çeşitli oluklarla loblara ayrılır. lobus parietalis lobus frontalis lobus occipitalis lobus temporalis

30 Rhinencephalon Beyin yarım kürelerinin iç ve alt yüzlerinde yer alan ve koku duyusu ile ilgili olan oluşumların tamamı rhinencephalon (koku beyni) olarak adlandırılır. Rhinencephalon içerisinde bulbus olfactorius, tr. olfactorius, area olfactoria, Hippocampusformasyonu, bunlar arasındaki bağlantılar ve koku yolları bulunur.

31 Beyin hemisferlerinin beyaz cevheri
(substantia alba encephali): Beyin hemisferlerinden bir kesit alındığında dışta gri cevherin (cortex: substantia gricea), içte ise beyaz cevherin (substantia alba) yer aldığı görülür. Beyaz cevheri oluşturan sinir liflerinin meydana getirdiği yollar seyrettikleri yönlere göre üç grupta incelenirler. 1-Assosiasyon yolları 2-Commissural yollar 3-Projeksiyon yolları

32 BOS dolaşımı ve ventriküller
Liquor cebrospinalis Berrak ve renksiz bir sıvıdır. Canalis centralis, beyin karıncıkları ve cavum subarachnoidale’yi doldurur. Sıvının içerisinde az miktarda protein, glukoz ve inorganik tuzlar bulunur. Miktarı toplam cm3 kadardır. BOS merkezi sinir sistemini travmalara karşı korur.

33 Merkezi sinir sisteminin zarları: Merkezi sinir sistemi dıştan üç tabaka zar ile kuşatılmıştır. Bu zarlar dıştan içe doğru -Dura mater: Dura periostealis ve dura encephali olmak üzere iki tabakalıdır. -Arachnoidea mater -Pia mater’dir. falx cerebri, falx cerebelli, tentorium cerebelli, cavum trigeminale ve diaphragma sellae’dir.

34 Sinus durae matris (dura mater sinusları): Dura mater sinusları beyin ve kafatası kemiklerinden gelen kanın ve BOS’un toplandığı venöz kanallardır. Sinus sagittalis superior Sinus sagittalis inferior Sinus rectus Sinus transversus Sinus sigmoideus Sinus occipitalis Confluens sinium Sinus cavernosus Sinus petrosus superior Sinus petrosus inferior Sinus sphenoparietalis Plexus basilaris:

35 SYSTEMA NERVOSUM PERIFERICUM PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ
Beyin tabanından çıkan 12 çift kranial sinir ve medulla spinalisten çıkan 31 çift spinal sinirden oluşmaktadır.  Nervi craniales (kranial sinirler): I. n. olfactorius, II. n. opticus, III. n. oculomotorius, IV. n. trochlearis, V. n. trigeminus, VI. n. abducens, VII. n. facialis, VIII.n. vestibulocochlearis, IX. n. glossopharyngeus, X. n. vagus, XI. n. accessorius ve XII. n. hypoglossus

36 I. n. olfactorius, II. n. opticus, III. n. oculomotorius, IV. n. trochlearis, V. n. trigeminus, VI. n. abducens, VII. n. facialis, VIII.n.vestibulocochlearis IX. n. Glossopharyngeus X. n. vagus, XI. n. accessorius ve XII. n. hypoglossus olarak isimlendirilirler.

37

38 Sadece Duyu lifi Taşıyan Kranial Sinirler
1. CN: n. olfactorius, 2. CN. n. opticus ve 8. CN. n. vestibulocochlearis

39 Sadece Motor Lif Taşıyan Kranial Sinirler
4. CN: n. trochlearis, 6. CN: n. abducens, 11. CN: n. accessorius ve 12. CN: n. hypoglossus

40 Hem Duyu Hem de Motor Lif Taşıyan Kranial Sinirler
(somotomotor veya visceromotor); 3. CN: n. oculomotorius, 5. CN: n. trigeminus, 7. CN: n. facialis, 9. CN: n. glossopharyngeus ve 10. CN: n. vagus

41 SYSTEMA NERVOSUM AUTONOMICUM
OTONOM SİNİR SİSTEMi Sinir sistemi fonksiyon bakımından cerebrospinal ve autonom sinir sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Cerebrospinal (somatik) sistem: Duyu organlarımız ile çevreden alınan uyarıları kortikal merkezlere (şuurumuza) nakleder, birçok uyarıları bir araya toplar, tanzim eder, bu uyarılara karşı vereceğimiz cevabı ve alacağımız durumu isteğimize göre tespit ve idare eder. Otonom sinir sistemi: Vücudumuzun büyümesi, beslenmesi ve neslin devamı gibi hayati faaliyetleri yerine getirir. Bu faaliyetleri yürütürken irademiz dışında çalışır. Ör: Kalbimizin hayat boyu durmadan çalışması kontrolümüz dışındadır. Bu organın çalışmasını isteğimizle ne durdurabiliriz ve ne de temposunu artırabiliriz, çalıştığını bile hissetmeyiz.

42 Simpatik sistem (pars sympathica): Enerji kaynaklarını harcamak suretiyle potansiyel enerjinin kinetik enerji haline çevrilmesini sağlar. Böylece isteğimizle çalışan organlarımızın harekete geçebilmesi ve çalışması için gerekli olan şartları temin eder. Bundan dolayı dış ortam ile olan ilişkilerimizde aktif rol alır. Simpatik sistemin merkezi medulla spinalis’in C8-L3 segmentleri arasında bulunur. Burada bulunan hücrelerin miyelinli aksonları ön kökler vasıtasıyla medulla spinalisten çıkar ve simpatik ganglionlara giderler. Periferik bölümü ise üç alt bölümden oluşur.

43 Parasimpatik sistem (pars parasympathica):
Otonom sinir sisteminin parasimpatik bölümünün merkezi kısmını parasimpatik sinirlerin çıkış merkezleri ve preganglionik lifler oluşturur. A-Cranial parasympaticus: B-Sacral parasympaticus:

44 Otonom sinir sisteminin organlar üzerindeki etkisi
Organlar Sempatik etki Parasempatik etki  Kalp çalışmasını hızlandırır, çalışmasını yavaşlatır, koroner arterleri genişletir koroner arterleri daraltır. Damarlar daraltır genişletir Göz bebeği genişletir daraltır Mide, barsak peristaltik hareketleri ve peristaltik hareketleri ve bezlerin çalışmasını azaltır bezlerin çalışmasını artırır Bronchus'lar genişletir daraltır. Tükürük bezi az miktarda ve koyu tükrük bol miktarda sulu tükürük salgılanır salgılanır. Karaciğer glikojeni glikoza çevirir ve glikozu glikojene çevirir ve safra salgısını azaltır saf-ra salgısını arttırır. Ter bezleri salgısını artırır etki etmez Dalak küçülür ve kan miktarı azalır büyür ve kan depo eder. Erkek genital meni yollarını harekete damar genişletir Organları getirir (ejaculation) (ereksiyon).

45

46

47