Emir Çetinkaya Sözleşme, Araştırma ve İstatistik Müdürü VOB ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ EYLÜL 2011 ELEKTRİK ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ 22 EYLÜL 2011 ANKARA.

... konulu sunumlar: "Emir Çetinkaya Sözleşme, Araştırma ve İstatistik Müdürü VOB ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ EYLÜL 2011 ELEKTRİK ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ 22 EYLÜL 2011 ANKARA."— Sunum transkripti:

1 Emir Çetinkaya Sözleşme, Araştırma ve İstatistik Müdürü VOB ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ EYLÜL 2011 ELEKTRİK ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ 22 EYLÜL 2011 ANKARA

2 İÇİNDEKİLER Türkiye Elektrik Piyasası » Piyasanın Yapısı » Gün Öncesi Planlama » Fiyat Oluşumu Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmelerine Genel Bakış VOB Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi » Sözleşme Özellikleri » İşlem Örnekleri

3 AMAÇ Türkiye elektrik piyasasında son yıllarda yaşanan piyasalaşma gelişmelerine paralel olarak ortaya çıkan, vadeli işlem sözleşmeleri ile fiyat riski yönetimi ihtiyacına cevap verebilmek Gelecekte oluşacak elektrik fiyatlarını bugünden alıp/satabilmek Geleceğe ilişkin beklentilerin fiyatlara yansımasını sağlamak

4 TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASI

5 Elektrik Piyasası Elektrik piyasası, elektriğin sadece küçük miktarlarda depolanmasından kaynaklı olarak, diğer emtia piyasalarından farklıdır. Elektrik tüketimini karşılayacak üretimin sağlanması ise 365 gün - 24 saat boyunca gerçekleşmektedir.

6 Elektrik Piyasasının Gelişimi

7 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasası Kanunu (2001) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Amaç: Elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması

8 Elektrik Piyasası Özelleştirmeler Dağıtım özelleştirmeleri Türkiye 21 dağıtım bölgesine ayrılmıştır. Dokuzunun özelleştirmeleri tamamlanmıştır. Üretim özelleştirmeleri 52 Hidro Elektrik Santrali özelleştirme kapsamına alınmıştır.

9 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasasında lisans usulü faaliyet gösterilmektedir. Kaynak:EPDK

10 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasası yıllık tüketim değerleri: *Kaynak: EPDK

11 Elektrik Piyasası 2009 yılında üretimin kaynaklara göre dağılımı: *Kaynak: EPDK

12 Elektrik Piyasası 2009 yılında üretimin şirket tiplerine göre dağılımı: *Kaynak: EPDK

13 Elektrik Piyasası İLKE Üretim ve dağıtımın özel sektör, İletimin devlet eliyle gerçekleştirilmesi. İLETİM fonksiyonu Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) tarafından gerçekleştirilir.

14 Elektrik Piyasası TEİAŞ  Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) Elektriğin üretildiği anda tüketilmesi sağlanarak oluşan dengesizlikleri mali olarak uzlaştıran merkez olarak görev yapar  Milli Yük Tevzi Merkezi İletim şebekesinin yük akışlarını ve dolayısı ile şebeke frekansını yönetir

15 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasasında Ticaret İkili Anlaşmalar Yoluyla Gün Öncesi Planlama/Piyasası OTC Piyasa Geliştirilmeye çalışılıyor (EFET Sözleşmeleri) Gün İçi Piyasa Dengeleme Piyasası (ticaret amaçlı olmaktan çok dengesizliklerin uzlaştırılması için kullanılır)

16 Elektrik Piyasası 2010 yılında hacmin piyasalara dağılımı: *Kaynak: EPDK

17 Elektrik Piyasası Elektrik piyasası şematik gösterimi: *Kaynak: EPDK

18 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama 14.04.2009 tarihli Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği (DUY) ile düzenlenmiştir. AMAÇ Piyasa katılımcılarına, ikili anlaşmalarına ek olarak bir sonraki gün için enerji alış ve satışı yapma fırsatı tanımak Katılımcılara üretim ve/veya tüketim ihtiyaçları ile sözleşmeye bağlanmış yükümlülüklerini gün öncesinde dengeleme olanağını sağlamak Sistem İşletmecisine gün öncesinden dengelenmiş bir sistem sağlamak Elektrik enerjisi referans fiyatını belirlemek

19 Elektrik Piyasası Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi lisanslara göre katılımcı sayıları: Kaynak: TEİAŞ *Değerler 19 Nisan 2011 itibarıyladır.

20 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-1 Günlük Üretim Planı, santral bazlı olarak, her gün saat 11:30’a kadar bildirilir. İkili anlaşmalar her gün saat 11:30’a kadar üretim tesisi tarafından sisteme girilir ve tüketim tarafınca onaylanır. Tüketim tahminleri 11:30’a kadar piyasa katılımcıları tarafından bildirilir. Piyasa katılımcıları sistemden alış ve sisteme satış tekliflerini, sırasıyla sistemden alış ve sisteme satış kapasitelerine uygun olarak, bildirir. (Teklifler 1 MWh enerjinin TL Değeri olarak verilir.)

21 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-2 Bildirilen üretim planları ve tüketim tahminleri ile sistem işleticisi sistem yönünü belirler. Sistem yönüne göre değerlendirilen tekliflerle Sistem Gün Öncesi Fiyatı belirlenir. Yük alma ve yük atma talimatları sistem işleticisi tarafından piyasa katılımcılarına iletilir. Talimatlara ilişkin ilgili tarafların ödemeleri günlük olarak gerçekleştirilir. Gün öncesi işlemleri saat 16:00’a kadar tamamlanır.

22 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-3 Elektrik piyasasına ilişkin teminatlı yapının 01/05/2011 tarihi itibariyle faaliyete başlaması hususu hükme bağlanmıştır. Gün Öncesi Planlama’da işlem gerçekleştirebilmek için piyasa katılımcılarının merkezi uzlaştırma bankası olan Takasbank’ta yeterli teminat bulundurmaları gerekecektir. Gün Öncesi Planlama için gerekli teminat tutarı ise ilgili piyasa katılımcısının önceki dört gün için ayrı ayrı hesaplanan sistem alış fiyatı ile sistemden alış miktarı çarpılarak bulunan günlük hacminin toplamına eşit olacaktır.

23 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Bildirilen üretim planları ve tüketim tahminleri ile sistem işleticisi sistem yönünü belirler. Sistem yönü belirleme örneği: Toplam Üretim Programı (MWh) Toplam Tüketim Tahmini (MWh) Üretim-Tüketim (MWh) Sistem Yönü Kabul Edilen Tekliflerin Ağırlıklı Yönü 16.00017.000Enerji AçığıSisteme Satış 10.000 0Denge 12.00011.500500Enerji FazlasıSistemden Alış

24 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Sistem yönüne göre sistemden alış veya sisteme satış teklifleri değerlendirilir. Sistemde enerji açığı varsa, sisteme satış teklifleri Sistemde enerji fazlası varsa, sistemden alış teklifleri değerlendirilir. Sisteme satış teklifleri, en düşük fiyatlı tekliften başlayarak artarak sıralanır. Sistemden alış teklifleri, en yüksek fiyatlı tekliften başlayarak, azalarak sıralanır.

25 Elektrik Piyasası Sisteme Satış ve Sistemden Alış Teklifleri sıralanışı: Saat 8 İçin Alınan Saatlik Sisteme Satış Teklifleri Teklif Miktarı (MWh) Teklif Fiyatı (TL/MWh) Kısmi Kabul 10070EVET 10070EVET 10071HAYIR 10074EVET 10079HAYIR 10080EVET 10083HAYIR 10087EVET 10096HAYIR 18097HAYIR 15099EVET 200100EVET ……… Saat 9 İçin Alınan Saatlik Sistemden Alış Teklifleri Teklif Miktarı (MWh) Teklif Fiyatı (TL/MWh) Kısmi Kabul 7650HAYIR 4350HAYIR 8948EVET 2047EVET 6746HAYIR 539EVET 1637HAYIR 9436EVET 10736EVET 834HAYIR 5630HAYIR 19030EVET ………

26 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Sistemdeki enerji açığını/fazlasını karşılayacak son teklif Sistem Gün Öncesi Fiyatı (SGÖF) olur. Sonraki aşamada kısmi kabul edilebilirlik ve iletim kısıtları dikkate alınarak Yük Alma (YAL) ve Yük Atma (YAT) talimatları oluşturulur.

27 Elektrik Piyasası

28 Gün Öncesi Planlama’dan Gün Öncesi Piyasası’na Geçiş 14 Nisan 2009 tarih ve 27200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile TEİAŞ tarafından işletilen Gün Öncesi Planlama’nın Gün Öncesi Piyasası’na dönüşmesi düzenlenmiştir. Önemli Farklar: Tüketim tarafı sisteme alış/satış teklifi verebilecek Teklif bölgeleri uygulamasına geçilecek SGÖF yerine Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatı (KPTF) hesaplanacak

29 ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ

30 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri » BAZ YÜK (Base Load) » PİK YÜK (Peak Load) » PİK-DIŞI YÜK (Off-Peak Load) Fiziki Teslimatlı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri » BAZ YÜK (Base Load) » PİK YÜK (Peak Load)

31 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri TANIMLAR: Baz Yük: Bir zaman dönemi boyunca üretilecek/tüketilecek en düşük gücü ifade etmektedir. Baz yük vadeli işlem sözleşmeleri tüm gün için üretilecek/tüketilecek en düşük gücü yansıttığından günün 24 saatini kapsamaktadır.

32 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri TANIMLAR: Pik Yük: Bir zaman dönemi boyunca üretilecek/tüketilecek en yüksek gücü ifade etmektedir. Ülkelere ve borsalara göre pik yük tanımı değişmektedir. Genellikle resmi tatiller ve hafta sonları hariç 08:00’dan 20:00’a kadar günün 12 saatini ifade etmektedir. Enerji Ticareti Derneği’nin tanımı Türkiye elektrik piyasası için bu şekildedir. Pik-Dışı Yük: Pik yük hariç zaman dönemini kapsamaktadır.

33 Yurt Dışı Borsalarda İşlem Gören Elektrik Sözleşmeleri BorsaNakdi UzlaşmaFiziki Teslimat ICE  NASDAQ OMX  RTS (Rusya)  ASX (Avustralya)  CME-NYMEX  APX (Amsterdam)  PXE (Prague) EEX

34 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri DAYANAK VARLIK/ Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı: Baz Yük Sözleşmeleri için; vade döneminde ilgili spot elektrik piyasasında oluşan saatlik fiyatların aritmetik ortalaması veya bu şekilde hesaplanan endeks dayanak varlık olarak tanımlanmaktadır.

35 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri DAYANAK VARLIK/ Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı: Pik Yük Sözleşmeleri için; vade döneminde resmi tatiller ve hafta sonları hariç 08.00’den 20.00’ye kadar ilgili spot elektrik piyasasında oluşan saatlik fiyatların aritmetik ortalaması veya bu şekilde hesaplanan endeks dayanak varlık olarak tanımlanmaktadır. Pik yük tanımı ülkeden ülkeye veya borsadan borsaya değişmektedir. Resmi tatiller bazı borsalar tarafından pik yük tanımına dahil edilirken (EEX), bazı borsalar tarafından dahil edilmemektedir (APX).

36 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Sözleşme büyüklüğü ilgili vade döneminde teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarı üzerinden hesaplanmaktadır. Her vade ayı için sözleşme büyüklüğü değişir.

37 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Baz Yük Sözleşmeleri için; Sözleşme büyüklüğü, ilgili dönemdeki gün sayısı ve günlük olarak teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarının çarpımı olarak tanımlanmaktadır. Sözleşmelerde saatlik olarak teslimatı yapılacak elektrik miktarı 1 MWh olarak tanımlanmaktadır. Kış saatinden yaz saatine geçiş yapılan gün 23 MWh, yaz saatinden kış saatine geçiş yapılan gün ise 25 MWh günlük teslim miktarı öngörülmektedir. Sözleşme büyüklüğü aylara göre değişmektedir.

38 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Pik Yük Sözleşmeleri için; Sözleşme büyüklüğü, ilgili dönemdeki gün sayısı ve günlük olarak teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarının çarpımı olarak tanımlanmaktadır. Günlük olarak teslimatı yapılacak elektrik ise birçok borsada 08:00-20:00 aralığını kapsadığından 12 MWh’dir.

39 VOB BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ

40 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Özellikleri Sözleşme: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Dayanak Varlık: Dayanak varlık, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Sistem Gün Öncesi Fiyatları’ndan (SGÖF) hesaplanan basit aritmetik ortalamadır. Gün Öncesi Planlama’dan Gün Öncesi Piyasası’na geçildiğinde, dayanak varlık, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatları’ndan (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama olacaktır. Sözleşme Büyüklüğü: Vade ayındaki saat sayısı x 1 MWh Vade Ayındaki Saat Sayısı: Vade ayındaki gün sayısı x 24 Sözleşme büyüklüğü vade ayındaki gün sayısına ve yaz saati/kış saati uygulamasına göre değişkenlik gösterir. Fiyat Kotasyonu: 1 MWh elektrik enerjisinin TL değeri virgülden sonra iki basamak olarak ifade edilir (Örnek: 121,25) Minimum Fiyat Adımı: 0,01

41 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Taslak Özellikleri Sözleşme: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Vade Ayları: Yılın bütün ayları (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Uzlaşma Şekli: Uzlaşma, vade sonunda nakdi uzlaşma yöntemi ile yapılır. Günlük Uzlaşma Fiyatı: İşlem gören diğer sözleşmelerle aynıdır. Son Uzlaşma Fiyatı: Vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Sistem Gün Öncesi Fiyatları’ndan (SGÖF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatıdır. Gün Öncesi Planlama’dan Gün Öncesi Piyasası’na geçildiğinde, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatları’ndan (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatı olur. Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.

42 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Taslak Özellikleri Sözleşme: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Son İşlem Günü: Vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Vade Sonu: Her vade ayının son günü. Vade ayının son günü bir iş günü değilse; sözleşmenin vadesi, vade ayının son gününü izleyen ilk iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda sözleşmenin vadesi bir sonraki iş günüdür. Başlangıç Teminatı: 12.000 TL Günlük Fiyat Hareket Limiti: Baz fiyatın +/-%10’u Pozisyon Limiti: Mutlak pozisyon limiti 2.000, oransal pozisyon limiti %10’dur.

43 Sözleşme Büyüklüğü Aylara Göre Baz Yük V.İ.S Büyüklükleri: AYGün SayısıToplam Saat Sayısı Ocak31744 Şubat28672 Şubat - Artık Yıl29696 Mart* 2331743 Nisan30720 Mayıs31744 Haziran30720 Temmuz31744 Ağustos31744 Eylül30720 Ekim** 2531745 Kasım30720 Aralık31744

44 SPOT PİYASA VERİLERİ TEİAŞ-PMUM sitesinden fiyat verilerine erişilebilmektedir.

45 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Günlük Ortalamaları:

46 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Günlük Değişimi:

47 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Günlük Değişimi:

48 İŞLEM ÖRNEKLERİ

49 Korunma Örneği-1 Üretim Santrali Durum: Bir elektrik üretim santrali Ocak, Şubat ve Mart ayında saatte ortalama 10 MW fazla üretim yapacağını öngörmektedir. Bu durumda santral fiyatların düşme riskine karşı korunmak istemektedir. VOB- Baz Yük Elektrik Sözleşmesi piyasa fiyatları; Ocak ayı: 118 TL/MWh Şubat ayı: 110 TL/MWh Mart ayı: 102 TL/MWh  Santral Ocak, Şubat ve Mart vadeli sözleşmelerde 10 kısa pozisyon alır.  Bu aylar için oluşacak spot fiyat ne olursa olsun santralin ortalama satış fiyatı 110 TL/MWh olacaktır.

50 Korunma Örneği-1 Gün Öncesinde gerçekleşmiş fiyat ortalamaları aşağıdaki gibi olduğunda; Ocak ayı: 124TL/MWh Şubat ayı: 108 TL/MWh Mart ayı: 98 TL/MWh 1MWh için kar/zarar durumu: OcakŞubatMartTÜM Vadeli Satış Fiyatı118110102110 Spot Satış Fiyatı12410695108,33 Vadeli Piyasa Kar/Zarar-6471,67 Gerçekleşmiş Satış fiyatı118110102110

51 Korunma Örneği-2 Üretim Santrali Durum: Santralin üretim maliyeti saatlik ortalama 80 TL/MWh’dir. Santral Ekim ayında saatte 20 MWh elektrik satmayı planlamaktadır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh’dir.  t=0 zamanında santral Ekim vadeli 20 sözleşme satar.  Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun santralin satış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

52 Korunma Örneği-2

53

54

55 Korunma Örneği-3 Toptan Satış Firması Durum: Toptan satış firması Ekim ayında elektrik satmak üzere A müşterisi ile anlaşmıştır. Toptan satış firması A müşterisinin Ekim ayında saatlik ortalama 10MWh elektrik tüketmesini beklemektedir. Toptan satış firması A müşterisine elektriği 78 TL/MWh fiyatı ile satmak üzere anlaşmıştır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh’dir.  t=0 zamanında toptan satış firması Ekim vadeli 10 sözleşme alır.  Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun toptan satış firmasının alış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

56 Korunma Örneği-3

57

58

59 Korunma Örneği-4 Toptan Satış Firması Durum: Toptan satış firması Ekim ayında elektrik almak üzere B santrali ile anlaşmıştır. Toptan satış firması B santralinden Ekim ayında saatlik ortalama 15MWh elektrik alacaktır. Toptan satış firması B santralinden 73 TL/MWh fiyatı ile elektrik almak üzere anlaşmıştır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh’dir.  t=0 zamanında toptan satış firması Ekim vadeli 15 sözleşme satar.  Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun toptan satış firmasının satış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

60 Korunma Örneği-4

61

62

63 GELECEKTE VOB-Baz Yük Vadeli İşlem Sözleşmelerinin başarılı olması ile birlikte; VOB- Pik Yük Vadeli İşlem sözleşmelerinin işleme açılması, VOB- Baz Yük ve Pik Yük Vadeli İşlem Sözleşmelerinin 12 vade ayına kadar vade yapısının uzaması, Elektrik vadeli işlem sözleşmelerinde basamaklandırma sisteminin oluşturulması, Fiziki teslimatlı elektrik vadeli işlem sözleşmelerinin işlme açılması…

64 TEŞEKKÜRLER… SÖZLEŞME, ARAŞTIRMA VE İSTATİSTİK MÜDÜRLÜĞÜ sozlesme@vob.org.tr