AHLAK GELİŞİMİ YRD.DOÇ.DR.MUSTAFA TOPRAK. Ahlak  1. Doğruyu yanlıştan ayırt etmek,  2. Bu ayrıma göre davranmak,  3. Erdemli davranışlarla onur duygusunu.

... konulu sunumlar: "AHLAK GELİŞİMİ YRD.DOÇ.DR.MUSTAFA TOPRAK. Ahlak  1. Doğruyu yanlıştan ayırt etmek,  2. Bu ayrıma göre davranmak,  3. Erdemli davranışlarla onur duygusunu."— Sunum transkripti:

1 AHLAK GELİŞİMİ YRD.DOÇ.DR.MUSTAFA TOPRAK

2 Ahlak  1. Doğruyu yanlıştan ayırt etmek,  2. Bu ayrıma göre davranmak,  3. Erdemli davranışlarla onur duygusunu yaşamak ve insanın, ölçütleri çiğneyen eylemleri için suçluluk duymak.

3 PİAGET VE AHLAK GELİŞİMİ  Ahlak gelişimi, bilişsel gelişime paralel olarak ilerlemektedir.  Üst düzey ahlaka ulaşmış herkes, üst düzey bilişsel gelişime kesinlikle sahiptir.  Üst düzey bilişsel gelişime ulaşmış herkes, üst düzey ahlaka sahiptir denilemez.  HİTLER: Biliş=Yüksek, Ahlak: Düşük

4 PİAGET VE AHLAK GELİŞİMİ  Piaget ahlak gelişimini;  1. Ahlak öncesi evre (0 - 5 yaş)  2. Dışa bağımlı ahlak (ahlaki gerçekçilik- 6 -10 yaş)  3. Ahlaki özerklik (otonom ahlak -11 yaş ve sonrası) olmak üzere üç dönemde incelemiştir.

5 1. Ahlak Öncesi Evre (0 - 5 yaş)  Duyusal motor (0-2 yaş),  İşlem öncesi dönem (2-4 yaş).

6 1. Ahlak Öncesi Evre (0 - 5 yaş)  5 yaşına kadar çocuklar çevresinde gördüğü olayları aynen taklit eder,  Çevrelerinde gördükleri olayların ne oldukları, ne anlama geldikleri hakkında fikri yoktur.  Yetişkinlerin otoritesine körü körüne bağlıdırlar.

7 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  6 ile 10 yaş arasında çocuklar çevrelerinde gördükleri olayların ne anlama geldiğini kısmen anlamaya başlarlar.  Oyun ve akranlarla etkileşim  Kurallara mutlak uyum.

8 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Kurallar çok büyük bir otorite tarafından konmuştur.  Asla sorgulama yapılmaz, bir kural varsa doğru davranış bu kurala uymak, yanlış davranış bu kuralı çiğnemektir.  Yanlış davranış sergilemek, otomatik olarak cezayı gerektirir.

9 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Kendileri de kesin ve değişmez olarak kabul ettikleri bu kurallara uymakta zorlanırlar.  Olayların nedenini, niyetini sorgulamaz. Onlar için nesnel olan sonuç önemlidir.

10 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Bilye Oyunu: Ahlaki gerçekçilik evresindeki bir grup çocuğun bilye oyununu gözlemleyen Piaget, daha küçük çocukların da oyuna katılması için oyundaki başlangıç çizgisinin değiştirilmesi, biraz daha yakına alınması için çocuklara öneri sunar. Çocuklar bu öneriyi hemen reddeder.

11 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Ahlaki gerçekçilik evresindeki bir grup çocuğa eşit sayıda bilye dağıtan Piaget, oyundaki atış çizgisini bilyelerin bulunduğu noktadan çok uzağa çizer ve çocukların davranışlarını gözlemler.  Atış sırası gelen çocuklar çoğunlukla atış çizgisini farkında olmadan geçmektedir. Bu çocuk­lara atış çizgisinin biraz daha yakına alınması önerisi sunulduğunda ise hepsi bir ağızdan bu öneriyi yine reddeder.

12 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Farkında olmadan 3 koyunu başkasının tarlasına giren çocuk,  Bilerek 1 koyununu başkasının tarlasında otlatan çocuk.  Hangisi daha fazla cezalandırılmalı???  Davranışı yapanın niyetine göre (farkında olmadan) değil nesnel sonuçlar (koyunların otlatılması).

13 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Fatma, babasının masa üzerinde unuttuğu dolma kalemiyle oynarken küçük bir damla mürekkep masa örtüsüne akıtır.  Nesrin ise babasının masa üzerinde bıraktığı dolma kaleminin mürekkebinin bittiğini görür ve babasına yardımcı olmak için mürekkebi doldurmak ister. Bu esnada eli mü­rekkep şişesine çarpar ve masa örtüsü boydan boya mürekkep olur.  KİM DAHA SUÇLU?

14 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Her iki olaya da şahit olan 9 yaşındaki Ali, Nesrin'in daha suçlu olduğunu çünkü daha fazla yeri kirlettiğini söyler.

15 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Zihinsel gelişimin bir sonucu olarak hem niyeti hem sonucu birlikte değerlendiremez.

16 2. Dışa Bağımlı Ahlak (Ahlaki Gerçekçilik) Evresi (6-10 yaş)  Ahmet ve Mehmet evin içinde top oynarken, Ahmet masa üzerinde duran 5 bardağı Mehmet ise çok değerli bir vazoyu kırar.  Eve gelen anne gördüğü manzara karşısında çok sinirlenir ve her ikisine de birer tokat atar.  Mehmet haksızlığa uğradığını düşünür, eğer o bir tokat yediyse, abisi Ahmet beş tokat yemelidir.

17 3. Ahlaki Özerklik (Otonom Ahlak) Evresi (11 yaş ve üzeri)  Piaget`ye göre çocuklar yaklaşık 11 yaşından itibaren kuralların insanlar tarafından konmuş basit şeyler olduğunu anlar.  Böylece kuralların çoğunluğun isteğine ve faydasına göre değiştirilebileceği düşüncesine kavuşurlar.

18 3. Ahlaki Özerklik (Otonom Ahlak) Evresi (11 yaş ve üzeri)  Artık "bir kuralı çiğnemek otomatik olarak cezaya neden olur" düşüncesi yoktur.  Bir kural çiğnenmişse ortaya çıkardığı sonuçtan önce nedene - niyete bakılır ve ahlaki değerlendirme buna göre yapılır.

19  Fatma, babasının masa üzerinde unuttuğu dolma kalemiyle oynarken küçük bir damla mürekkebi masa örtüsüne akıtır.  Nesrin ise babasının masa üzerinde bıraktığı dolma kaleminin mürekkebinin bittiğini görür ve babasına yardımcı olmak için mürekkebi doldurmak ister. Bu esnada eli mürekkep şişesine çarpar ve masa örtüsü boydan boya mürekkep olur.  13 yaşındaki Kenan:  Fatma daha suçlu, çünkü babasının dolma kalemiyle oynamamalı.  Nesrin suçlu değildir (ya da daha az suçludur) çünkü babasına yardımcı olmaya çalışmaktadır.

20  Bir hayat kurtarmak için ambulans hız limitini aşmalı mıdır?

21  LAWRENCE KOHLBERG (1927-1987).

22 HANS’IN KARISI HANS’ın karısı ölümcül bir hastalığa yakalanmıştır. Doktorlar ancak bir eczacının geliştirdiği bir ilacın fayda edeceğini söylerler. Hans eczacıya gider. Eczacı oldukça yüksek bir fiyat ister. Hans istenen paranın ancak yarısını bulabilir. Eczacıya yarısını teklif eder, eczacı kabul etmez. Yarısını daha sonra ödemeyi teklif eder, eczacı yine kabul etmez. HANS’ta akşam eczaneye gizlice girip ilacı çalar. HANS SUÇLU MUDUR? Suçluysa neden SUÇLUDUR? HANS SUÇSUZ MUDUR? Suçsuzsa neden SUÇSUZDUR?

23 HANS SUÇLUDUR- Polisler onu yakalar ve cezalandırırlar. GELENEK ÖNCESİ I. Evre HANS SUÇSUZDUR- Karısı için böyle yapmıştır. İnsan karısı için böyle davranmalıdır. Karısı da onun için böyle yapardı. GELENEK ÖNCESİ 2. EVRE… HANS SUÇLUDUR Toplumdaki insanlar onu ayıplarlar. GELENEKSEL. 3. EVRE… HANS SUÇLUDUR Kanunlara aykırı davranmıştır. Kanunlar toplumsal düzeni sağlamaya yarar. Hans toplumsal düzeni bozmuştur. GELENEKSEL. 4. EVRE… HANS SUÇLUDUR İnsanlar toplum içinde birbirlerinin eşyalarına (özel eşyalarına) saygı göstermek zorundadırlar. GELENEK ÖTESİ V. EVRE… HANS SUÇSUZDUR İnsan hayatı her şeyden önemlidir. Bir insanın hayatı söz konusu olduğunda, hırsızlık “CAİZDİR”. GELENEK ÖTESİ VI. EVRE

24

25  Sıralama değişmez ama herkes her aşamaya gelemez.

26 KOHLBERG VE AHLAK GELİŞİMİ  Kohlberg, Piaget`nin ahlaki gelişim kuramına dayalı olarak kendi kuramını geliştirmiştir.  Bu nedenle Piaget`nin kuramındaki temel doğrular, Kohlberg için de kısmen geçerlidir.

27 KOHLBERG VE AHLAK GELİŞİMİ  Kohlberg, çalışmalarında ahlaki ikilem içeren hikâyeler kullanmıştır.  Bu hikâyeler, bireyi hikâyedeki kişinin davranışlarıyla ilgili “doğru”- “yanlış” cevaplarına itmektedir.  Ancak Kohlberg`e göre bireyin içinde bulunduğu ahlaki gelişim dönemi verilen “doğru”-“yanlış” cevaplarıyla değil, bu cevaplara yapılan açıklamalarla ortaya çıkmaktadır.

28 1. Gelenek Öncesi Düzey a. Ceza ve İtaat Eğilimi b. Araçsal İlişkiler Eğilimi 2. Geleneksel Düzey Kişiler Arası Uyum Eğilimi Kanun ve Düzen Eğilimi 3. Gelenek Sonrası Düzey Sosyal Sözleşme Eğilimi Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi

29 1. Gelenek Öncesi Düzey 4-9 yaş  HANS SUÇLUDUR-  Bu düzeyde kişi iyi-kötü, doğru-yanlış gibi kültürel kural ve değerlere açıktır. Ancak bunları, ceza ödül gibi fiziksel sonuçlarına göre ya da bu kuralları ortaya koyan kimselerin fiziksel gücüne göre değerlendirir. Genel anlamda yoğun bir benmerkezcilik ve bencillik gözlenir.  Piaget`nin "ahlaki gerçeklik" dönemi: kurallar başkaları tarafından konur, kurallara uyum esastır.

30 a. Ceza ve İtaat Eğilimi 4-5 yaş  Bu evrede otoriteye kesin surette uyum vardır ve çocuklar cezalandırılmaktan kaçarlar.  Ödüllendirilen her davranış iyidir, doğrudur.  Ahmet arkadaşıyla oyun oynarken kavgaya tutuşur ve ona yumruk atar. Akşam babası, "Aferin oğluma, dayak yememiş, dayak atmış." der.

31  Bireyin davranışı yapmasının tek nedeni ceza almamaktır.  Ayşe, matematik dersinde arkadaşı Selim`e yardımcı olur. Akşam annesine Selim`e nasıl yardımcı olduğunu anlatır. Annesi Selim'e neden yardımcı olduğunu sorunca, “Ne yapayım anne, öğretmenim böyle istedi. Eğer yardım etmeseydim kim bilir bana ne kadar çok kızardı.” der.  Kırmızı ışıkta karşıdan karşıya geçen yayaya sorulur: Burada bir trafik polisi olsaydı, yine aynı şeyi yapar mıydınız? “Hayır” cevabı alınır.

32 b. Araçsal İlişkiler Eğilimi (6-9 yaş)  HANS SUÇSUZDUR- Karısı için böyle yapmıştır. İnsan karısı için böyle davranmalıdır. Karısı da onun için böyle yapardı.  Sevgi, adalet, bağlılık gibi kavramlar yerine pragmatik alışveriş söz konusudur.  Sen benim sırtımı kaşı, ben de seninkini kaşıyayım.  Gör beni göreyim seni.  Bugün için ona borç vereyim ki, lazım olunca ben de ondan isterim.  Düğünde onlar bizim oğlana altın takmıştı, bizim de onlara altın takmamız lazım.  "Kan verin, bir gün sizin de ihtiyacınız olabilir."

33 b. Araçsal İlişkiler Eğilimi (6-9 yaş)  Bu evredeki bireyler, çıkarlarına göre davranırlar.  Unutulmaz "Neşeli Günler" filmindeki Şener Şen`in canlandırdığı “Ziya" karakterini hatırlayınız. Ziya, Kazım'la (Münir Özkul) kavga edince Saadet`in (Adile Naşit) yanına taşınmakta. Saadet`le kavga edince Şakir`in yanına taşınmaktadır.

34  Avrupa Yakası dizisinde Burhan Altıntop (Engin Günaydın) karakterinin davranışları gözlemlendiğinde, yaşamının saf çıkarcılık üzerine kurulu olduğu görülecektir.

35 2. Geleneksel Düzey 9-14 yaş  İlk kez kendi ihtiyaçlarını ikinci plana atar. Yavaş yavaş özgeciliğin ortaya çıktığı görülür.  " Empat i" yeteneğinin kazanılmasıyla birlikte birey kendisini başkalarının yerine koyabilmektedir.

36 c. Kişilerarası Uyum Eğilimi (İyi Çocuk Eğilimi) 9-15 yaş  HANS SUÇLUDUR Toplumdaki insanlar onu ayıplarlar.  Birey, yoğun şekilde içinde bulunduğu akran gruplarıyla işbirliğine girer.  Süreç dahilinde 'iyi davranış' demek 'başkalarını mutlu etmek' demektir.  Birey, olayları çevresindeki kişilerin gözleriyle görmeye başlamıştır (Empati).

37 c. Kişilerarası Uyum Eğilimi (İyi Çocuk Eğilimi) 9-15 yaş  Davranışların temeli kendisi değil, yakın çevresi.  İçinde bulunduğu akran grubunun kuralları: Kabul Görme, onları mutlu etme, ayıplanma, dışlanma korkusu.

38 c. Kişilerarası Uyum Eğilimi (İyi Çocuk Eğilimi) 9-15 yaş  "Eş-dost, ahbap-çavuş" ilişkisi olarak adlandırılan yapı bu döneme hâkimdir.  Kohlberg`e göre kadınların birçoğu bu evrede kalmaktadır.  "Şimdi yer vermezsem, otobüsteki herkes beni ayıplar" düşüncesiyle oturduğu yerden kalkıp yaşlı teyzeye yer verme.”

39 c. Kişilerarası Uyum Eğilimi (İyi Çocuk Eğilimi) 9-15 yaş  "Hiç mi hatırımız yok, bizi de mi kıracaksın?”. Sigara, alkol, madde kullanımı, okul asma.

40 d. Kanun ve Düzen Eğilimi 15-18 yaş  HANS SUÇLUDUR Kanunlara aykırı davranmıştır. Kanunlar toplumsal düzeni sağlamaya yarar. Hans toplumsal düzeni bozmuştur.  Toplumsal görevlerin içinde yaşanılan ulusun kurallarına uygun olarak yerine getirilmesi.  Artık akran ya da aile "kuralları değil, toplumsal kural ve kanunlar geçerlidir.

41 d. Kanun ve Düzen Eğilimi 15-18 yaş  Kanunlar tartışılmadan, sorgulanmadan uygulanır; kurallara ve kanunlara uymayanlar onaylanmaz, uygun şekilde yaptırım uygulanır.  Başkalarını mutlu etmek değil, mevcut kanunlara koşulsuz uyum.

42  Ahmet, elinde fırsat olduğu halde, kopya çekmek yasak olduğu için kopya çekmemektedir.  Mehmet Bey, etrafta hiç trafik polisi olmadığı halde karşıdan karşıya geçmek için yeşil ışığın yanmasını beklemektedir.

43 3. Gelenek Sonrası (Üstü) Düzey 18 ve üzeri  Bu düzeye ulaşabilen bireyler, mevcut otoriteden bağımsız olarak, toplumsal düzeni, yasaları sorgulayabilmektedirler.  Böylece birey ahlak ilkelerini seçebilir, kendisine özgü ahlaki değerler sistemi geliştirir.

44 3. Gelenek Sonrası (Üstü) Düzey 18 ve üzeri  Kuralları reddetmek anlamına gelmez.  kurallar, sosyal refahı korumak içindir.  Mevcut kurallar insan haklarına, eşitliğe, özgürlüğe vb. değerlere uygunsa kuralı kabullenir ve savunur, değilse reddeder.

45 e. Sosyal Sözleşme ve Bireysel haklar Eğilimi 18-20 yaş HANS SUÇLUDUR İnsanlar toplum içinde birbirlerinin eşyalarına (özel eşyalarına) saygı göstermek zorundadırlar. Toplumun kanunlarının demokratik olarak değiştirilebilmesi esasına dayanır.  Doğru davranış: İnsan hakları ve toplum yararı gözetilerek yapılan, kabul edilmiş ilkelere uygun davranış'tır.

46 e. Sosyal Sözleşme ve Bireysel haklar Eğilimi 18-20 yaş  Yasalar, kanunlar, düzen, sistem, olduğu gibi, körü körüne kabul edilmez, sorgulanır gerektiğinde değiştirilebilir. Kanunlar, uygulandığı bireylere adil olduğu ve ihtiyacı karşıladığı sürece saygıyı hak eder.

47 f. Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi  HANS SUÇSUZDUR İnsan hayatı her şeyden önemlidir. Bir insanın hayatı söz konusu olduğunda, hırsızlık “olabilir”.  Ulaşılabilecek en üst ahlak evresidir.  Kişisel risk olsa bile, vicdan hukuktan üstündür.  Evrensel ahlak ilkelerinin özünü 'Her ne koşulda olursa olsun, insan hayatı her şeyden önemlidir.' düşüncesi oluşturmaktadır.

48  İhtiyaç duyulduğunda bir başkasını kurtarabilmek için kendi canlarını riske atabilirler. sadece insanlık adına.  Mehmet Bey, denizde boğulmak üzere olan ve "imdat" diye bağıran bir kişi görür. Kendisi çok iyi yüzme bilmediği halde, hiç düşünmeden suya atlayıp o kişiyi kurtarmaya çalışır.

49 KPSS 2003 6, 10 ve 16 yaşındaki üç kardeş, haberlerdeki izledikleri 'silahlı çatışma' olayını farklı yönleri ile açıklamışlardır. En büyük kardeş olayı toplumsal açıdan ele alırken, ortanca kardeş bu insanların bu kadar kötü davranışlar sergilediğinden, küçük kardeş ise kaç kişinin öldüğünden bahsetmektedir. Çocukların bir olayı değerlendirirken, böylesi farklı açılardan ele almalarının temelinde, aşağıdakilerden hangisi yatmaktadır? A) Kişilik özelliklerinin farklılığı B) Genetik özelliklerini farklılığı C) Yetiştikleri ortamın farklılığı D) Duygusal özelliklerinin farklılığı E) Ahlak gelişim düzeylerinin farklılığı

50 KPSS 2005 Karşılaştığı bir kaza sırasında, kurtarılacak kişinin sosyal statüsüne bakmaksızın hayati önem derecesini göz önünde bulunduran kişi, hangi ahlak gelişimi dönemindedir? A) Evrensel ahlak B) Saf çıkarcı (Araçsal ilişkiler) C) Kişilerarası uyum D) Ceza ve itaat E) Sosyal sözleşme

51 KPSS 2006 Ahmet Bey kendisinden borç para isteyen arkadaşının bu isteğini yerine getirmiştir. Eşinin "Neden borç verdin, bizim başkalarına borç verecek kadar paramız yok." demesi üzerine eşine "Bir gün benim de ihtiyacım olursa o da bana verir." demiştir. Arkadaşına borç verme gerekçesi dikkate alındığında Ahmet Bey, Kohlberg`in kuramına göre ahlak gelişiminin hangi dönemindedir? A) Amaca yönelik araçsal ilişkiler eğilimi B) İtaat ve ceza eğilimi C) Toplum düzenini koruma eğilimi D) İyi çocuk eğilimi E) Evrensel ahlak ilkeleri eğilimi

52 KPSS 2007 Bir işyerinde ilkyardım kursuna çağrılan personelin bu kursa karşı verdikleri aşağıdaki tepkilerden hangisi, Kohlberg`in ahlaki gelişim kuramına göre gelenek ötesi düzeydeki bir gelişimi yansıtmaktadır? A) Kursa gideceğim; çünkü bu sayede bir hayat kurtarırsam kahraman olacağım. B) Aslında kursa gitmek istemiyorum; ama gitmezsem uyarı alacağım İçin gideceğim. C) Bu kursa gitmek istememiştim; ama beni çağırdıkları için gidiyorum. D) İlkyardım öğrenmek umurumda değil; arkadaşlarımın hepsi gittiği için ben de gideceğim. E) Bu kursa gideceğim; çünkü öğreneceklerim sayesinde bir İnsanın yaşama şansını artırabilirim.

53 KPSS 2008 İnsan gelişimine ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Ahlak gelişimi, bilişsel gelişim tamamlandıktan sonra başlar. B) Yetişkinlikte psikolojik sorunlar azalır, biyolojik sorunlar artar. C) Dil gelişimi ile bilişsel gelişim arasında nöbetleşe bir ilişki vardır. D) Psikomotor gelişim bedensel gelişimden bağımsız oluşur. E) Üst düzey ahlaki davranışlar soyut düşünmeyi gerektirir, ancak tersi doğru değildir.

54 KPSS 2008 Bir hasta bakıcı, hastalara bir yandan "Sıranızı bekleyin içeride hasta var!" deyip bekleyenleri doktorla görüştürmemekte, diğer yandan da, fark ettirmeden tanıdıklarını öncelikle muayene ettirmeye çalışmaktadır. Bu hasta bakıcının tanıdıklarına ayrıcalık göstermesi, Kohlberg`in ahlaki gelişim evrelerinden hangisinde olduğunu gösterir? A) İtaat ve ceza eğilimiB) Saf çıkarcı eğilim C) İyi çocuk eğilimiD) Toplumsal anlaşma E) Evrensel ahlak ilkeleri

55 KPSS 2009 Burak arkadaşlarının oyunlarını bozan, aşırı hareketli bir öğrencidir. Bu konuda diğer öğretmenlerden de sık sık şikâyet duyan okul rehber öğretmeni Ayşe Hanım, Burak'la bir sözleşme yapmaya karar verir. Aralarında yaptıkları sözleşmeye göre, Burak arkadaşlarıyla kavga etmeyecek ve onları şikâyet etmeyecektir. Sözleşme yapıldıktan bir hafta sonra okuldan eve döndüğünde, ailesi Burak`ın bir dişinin kırıldığını fark eder. Ailesi ısrar etmesine karşın Burak, dişini kendisine saldıran bir öğrencinin kırdığını söylemez. Burak`ın rehber öğretmenle yaptığı sözleşmeye uyduğu için dişini kıran öğrencinin adın gizlemesi, Kohlberg`in ahlaki gelişim evrelerinden hangisinde olduğunu gösterir? A) İtaat ve ceza eğilimiB) Saf çıkarcı eğilim C) İyi çocuk eğilimiD) Kanun ve düzen eğilimi E) Sosyal sözleşme eğilimi

56