Türkçe Ses B ilgisi.  Ses bilgisi, dil bilgisinin bir bölümüdür; bir dilin seslerini ve ses de ğ i ş ikliklerini inceler.  Ses : A ğ zımızdan bir çırpıda.

... konulu sunumlar: "Türkçe Ses B ilgisi.  Ses bilgisi, dil bilgisinin bir bölümüdür; bir dilin seslerini ve ses de ğ i ş ikliklerini inceler.  Ses : A ğ zımızdan bir çırpıda."— Sunum transkripti:

1 Türkçe Ses B ilgisi

2  Ses bilgisi, dil bilgisinin bir bölümüdür; bir dilin seslerini ve ses de ğ i ş ikliklerini inceler.  Ses : A ğ zımızdan bir çırpıda çıkan; hece ve sözcük yapmaya yarayan dilin en küçük birimine “ ses ” denir.  H arf : Seslerin yazıdaki kar ş ılıklarına “ harf” denir.  Alfabe : Bir dildeki harflerin tümünü birden gösteren harfler toplulu ğ una “ alfabe” denir.

3 Türkçede Sesli H arfler  Türk dilinde her ses bir harfle gösterilir. Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu harfler, gösterdi ğ i seslerin a ğ ızdan çıkı ş ına göre ünlü ( sesli ) ve ünsüz ( sessiz ) harfler olmak üzere iki ş ekilde incelenir.

4 Türkçede Sesli H arfler  Ünlüler ( sesliler ) Ses yolunda hiçbir engele u ğ ramadan çıkan, tek ba ş ına okunup, hece olu ş turabilen harflere ünlü harfler ( sesli harfler ) denir.  Türkçede sekiz ( 8 ) ünlü ( sesli ) harf vardır.  a, e, ı, i o, ö, u, ü

5 Türkçede Sesli H arfler  Türkçede sesli ( ünlü ) harfler söyleyi ş özelli ğ ine göre üç ş ekilde incelenir : K alınlık – incelik uyumu D üzlük – yu v arlaklık uyumu G eni ş lik – d arlık uyumu

6  D ilin d urumuna göre ünlüler Büyük dilin a ğ ızda geriye do ğ ru çekilmesiyle kalın; ileri itilerek di ş lere de ğ dirilmesiyle ince ünlüler ortaya çıkar. K alın ünlüler İ nce ünlüler a ı o u e i ö ü

7  Çenenin durumuna göre ünlüler Alt çenenin çok çalı ş masıyla geni ş ; az çalı ş masıyla dar ünlüler ortaya çıkar. Geniş ünlüler Dar ünlüler a e o ö ı i u ü

8  D udakların durumuna göre ünlüler Dudakların düz ş ekilde açılmasıyla düz ünlüler, yuvarlakla ş masıyla yuvarlak ünlüler çıkar. D üz ünlüler Y u v arlak ünlüler a e ı i o ö u ü

9 D üz ünlüler Y u v arlak ünlüler G eni ş D ar G eni ş D ar a ı o u e i ö ü K alın ünlüler İ nce ünlüler

10 Ses B ilgisi Ünlü uyumları

11 B üyük Ünlü ( Sesli ) Uyumu  Türkçe bir sözcü ğ ün ilk ünlüsü kalınsa sonraki ünlüleri de kalın, ilk ünlüsü ince ise sonraki ünlüleri de ince olur. Bu uyuma büyük ünlü ( sesli ) uyumu adı verilir.  Bu uyuma “ kalınlık – incelik ” uyumu da denir. İ lk hece sonraki heceler kalın ( a, ı, o, u ) ( a, ı, o, u ) ince ( e, i, ö, ü ) ( e, i, ö, ü )

12  sessizlik -------------- e – i – i  çiçekçi -------------- i – e – i  önlem ------------- ö – e  görmek ------------- ö – e  üzülmek ------------- ü – ü – e  görü ş mek ---------- ö – ü – e  Yukarıdaki sözcüklerde ince seslilerden sonra ince sesliler gelmi ş tir. Büyük ünlü uyumuna uygunluk görülmektedir.

13 ayrılık ------------------------- a – ı – ı uyum ------------------------- u – u aldı ğ ımız ------------------------- a – ı – ı – ı azalmak ------------------------- a – a – a bırakmak ------------------------- ı – a – a oyuncak -------------------------- o – u – a Yukarıdaki sözcüklerde de kalın ünlüden sonra kalın ünlü kalın ünlü gelmi ş tir.

14 Uyarılar Aslında Türkçe asıllı olan bazı sözcükler İ stanbul a ğ zında de ğ i ş ikli ğ e u ğ rayarak büyük ünlü uyumuna aykırı hale gelmi ş lerdir. Bu sözcüklerin asıl biçimleri bu kurala uyar :  hangi ------------- hangi  anne ------------- ana  elma ------------- alma  karde ş ------------- karında ş

15  Sözcüklerin sonlarına gelen ekler genellikle bu kurala uyum sa ğ lar. Ancak a ş a ğ ıdaki ekler bu kurala uymaz :  --- yor  bekliyor  --- ken  ko ş arken  --- leyin  ak ş amleyin  --- ki  yarınki  --- da ş  meslekta ş  --- gil  dayımgil  ( - i )mtırak  ek ş imtırak

16 Birle ş ik sözcüklerde kalınlık – incelik uyumu kuralı aranmaz. Bu sözcüklerde birle ş ik sözcü ğ ü olu ş turan sözcüklerde ayrı ayrı bu uyum aranmalıdır. Çanak + kale Çanakkale bilgi + sayar bilgisayar B akır + köy B akırköy gece + kondu gecekondu

17  Büyük ünlü uyumu dilimize özgü bir kuraldır. Bu uyum dilimizde bulunan yabancı kökenli sözcüklerde aranmaz.  pardon  istikbal  çaresiz  adalet  kitap  insan  hikaye  televizyon  meydan  gazete  metot  radyo

18  Soru / 1993 - AÖL A ş a ğ ıdaki sözcüklerden hangisinde büyük sesli uyumu kuralına uygunluk aranır? A ) Eski ş ehir B ) Kabadayı C ) Tramvay D ) Gözlüklü CEVAP : D / Eski ş ehir ve Kabadayı ---- Birle ş ik sözcüktür. Tramvay ise yabancı asıllıdır.

19 Küçük ünlü ( sesli ) uyumu  Türkçe sözcüklerdeki ünlülerin düzlük – yuvarlaklık bakımından gösterdi ğ i duruma küçük ünlü uyumu denir. Küçük ünlü uyumu kuralı iki ş ekilde incelenir :  Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden ( a, e, ı, i ) sonra yine düz ünlüler gelir. Bu takip sırasında kalınlık – incelik uyumu da dikkate alınır. gemici ----- ( e – i – i ) pencere ---- ( e – e – e ) tanıdık ----- ( a – ı – ı ) arkada ş ----- ( a – a – a )

20  Bir sözcü ğ ün ilk hecesinde yu v arlak ünlü bulunuyorsa ( o, ö, u, ü ) di ğ er heceler ya d üz – geni ş ( a, e ) ya da d ar – yu v arlak ( u, ü ) ünlülerinden biri olur. o, ö, u, ü ilk hece / düz - geni ş : a – e İ lk hece / dar – yuvarlak : u - ü

21 D ikkat ! B urada da kalınlık – incelik uyumu dikkate alınır.  yolcular --- ( o,u,a ) oda --- ( o,a )  susamak --- ( u,a,a ) öksüz --- ( ö,ü )  uyanı ş --- ( u,a,ı ) o ğ ul --- ( o,u )  yükseli ş --- ( ü,e,i ) korku --- ( o,u )

22 Uyarılar  “ K itap, anne, mavi, insan” gibi sözcüklerde ünlülerin tümü olmasına ra ğ men kalınlık – incelik uyumu yoktur. Öyleyse bunlar küçük ünlü uyumuna aykırıdır.  “ Alkol, terör, ekol ve melodi” gibi sözcüklerde düz ünlülerden sonra düz ünlü gelmesi gerekirken yuvarlak ünlü gelmi ş tir. Bunlar, küçük ses uyumuna aykırıdır ve Türkçe de ğ ildir.

23  “ --- yor” eki, büyük ünlü uyumuna da küçük ünlü uyumuna da uymaz. geliyor veriyor seviyor  Yabancı kökenli sözcüklerde ve birle ş ik sözcüklerde küçük ünlü uyumu kuralı aranmaz. istasyon camgöz doktor çörekotu televizyon Ku ş adası

24  Türkçe sözlerin ilk hecesi dı ş ında ( o, ö ) sesleri bulunmaz. Bu özellikte olmayan sözcükler yabancı kökenlidir : boya = T ürkçe çocuk = T ürkçe yuva = T ürkçe tampon = yabancı kordon = yabancı banyo = yabancı

25  Türkçe oldu ğ u halde küçük ünlü uyumuna aykırı olan sözcükler de vardır. Bunların sayıları çok azdır.  çamur  ha v uç  ça v u ş  ya ğ mur  ta v uk  ka v urma

26 Uyarı  Küçük ünlü uyumu hecelerin birbiriyle uyumudur. İ kiden fazla heceli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranırken ; birinci hece ile ikinci heceyi, ikinci hece ile üçüncü heceyi… birbirlerine ba ğ layarak ünlülerin uyumuna bakmak gerekir.

27  koyunları 1 + 2 2 + 3 3 + 4 Örnek : ö ğ – ret – men – lik so – run – la – rı - mız ko yun la rı 1. hece2. hece3. hece4. hece

28  uykusuzlar uy ku suz luk 1.hece 2. hece 3. hece 4. hece 1 + 2 2 + 3 3 + 4

29 T ürkçe  Ü nsüz ( S essiz ) H arfler

30  Ü nsüz ( sessiz ) harfler v e özellikleri  Tek ba ş ına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz” denir.  Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır :  b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş t, v, y, z  Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır, ancak bir ünlü yardımıyla okunur.  Tek ba ş ına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz” denir.  Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır :  b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş t, v, y, z  Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır, ancak bir ünlü yardımıyla okunur.

31  Bu ünsüz ( sessiz ) harflerin 8’i sert, 13’ü yumu ş ak ünsüzdür. Bu ünsüzler ayrıca sürekli ve süreksiz olmak üzere iki ş ekilde incelenir. S ert ünsüzler p, ç, t, k f, h, s, ş Y umu ş ak ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z,

32  Ünsüzler, süreksiz ve sürekli ünsüzler olarak iki ş ekilde incelenir. Tabloda inceleme yapalım.  S üreksiz Ü nsüz b, c, d, g / p, ç, t, k  S ürekli Ü nsüz f, h, s, ş, ğ, j, m, n, r, v, y, z

33  A ş a ğ ıdaki tabloyu dikkatlice inceleyip ünsüzlerin özelliklerini tekrar edelim.  S üreksiz  S ürekli Ü nsüz p, ç, t, k f, h, s, ş b, c, d, g ğ, j, m, n, r, v, y, z S ert ünsüz Y umu ş ak ünsüz

34 Ünsüz ( sessiz ) harflerin özellikleri Ünsüzler, ses yolunda engellere u ğ rayarak çıkarlar. Türkçede sözcüklerin ba ş ında iki ünsüz yan yana gelmez. Bu türdeki sözcükler yabancı kökenlidir.  spor  trafik  grafik  stadyum

35 Türkçe bir sözcü ğ ün sonunda “ b, c, d, g ” ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerin sertleri olan “ p, ç, t, k ” bulunur. Türkçe sözcük kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler de yabancı kökenlidir. dikkat kuvvet cennet illet kitab kitap çiçeg çiçek Ahmed Ahmet derd dert

36 H ece ve hece yapısı  Hece : A ğ zımızın bir hareketiyle çıkan ses ya da ses toplulu ğ una “ hece” denir.  Cümlenin küçük birimi sözcük, sözcü ğ ün küçük birimi ise hecedir.  Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü olmadan hece olmaz.  Dilimizde altı ( 6 ) çe ş it hece vardır :

37 H ece Ç e ş itleri  A ş a ğ ıdaki tabloyu dikkatlice inceleyiniz. ünlüa - ğ aç ünsüz + ünlüka – lem / de – mir ünlü + ünsüzaç, al, ev, i ş, öz ünsüz + ünlü + ünsüz göz – lük / sız – lan - mak ünlü + ünsüz + ünlü üst / ilk / ört ünsüz +ünlü +ünsüz + ünlü Türk / kırk / kork / dört

38 S es B ilgisi S es O layları

39 Ü nsüz Uyumları  Sert Ünsüzlerin Yumu ş aması ( Ünsüz De ğ i ş imi ) K ural : “ p, ç, t, k ” süreksiz sert ünsüzle biten sözcükler ünlü ile ba ş layan bir ek alırsa ; p ------- b’ ye dönü ş ür : kitap ----------- kitabı ç ------ c’ ye dönü ş ür : a ğ aç ---------- a ğ acı / a ğ aca t ------- d’ ye dönü ş ür : kanat --------- kanadı k ------- g / ğ ’ ye dönü ş ür : renk --- rengi / sokak-- soka ğ ı

40 U yarılar Özel isimlerde sözcü ğ ün sonundaki sert ünsüz yazım sırasında yumu ş amaz : Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e / Zonguldak’ a  Çift ünsüzle biten tek heceli sözcüklerin ço ğ unda yumu ş ama olmaz : üst ---------- üstü çark ---------- çarkı halk ---------- halka

41  Tek heceli sözcüklerin ço ğ unda yumu ş ama olmaz : süt ------- sütü top ------ topu ot ------- otu saç ------ saçı sap ------- sapı ip ------ ipi  Yabancı sözcüklerin birço ğ unda ünsüz yumu ş aması olmaz : hukuk --- hukuku cumhuriyet - cumhuriyete millet --- millete start --- startı bank --- bankı hürriyet ---- hürriyeti

42 S ert Ü nsüzlerin B enze ş mesi ( Ü nsüz S ertle ş mesi / S ertle ş me )  Kural : Sert ünsüzle ( ç, f, h, k, p, s, ş, t ) biten bir sözcük “ c, d, g ” ünsüzleriyle ba ş layan bir ek alırsa ; c --- ç’ ye dönü ş ür :ta ş - ta ş çı / simit - simitçi d --- t’ ye dönü ş ür :sokak – sokakta g --- k’ ye dönü ş ür : seç – seçkin / çalı ş - çalı ş kan

43 U yarılar “ de, da ” ba ğ lacı, sert ünsüzlerin benze ş mesi kuralından etkilenmez : Ahmet te aramızda olacak. Yanlı ş Ahmet de aramızda olacak. Do ğ ru

44  Ek olan “ – de / - da”, kendisinden önce gelen sözcükten etkilenerek “ – te / - ta” olur : 1983 + de 1983’te 1983’de 1954 + de 1954’te 1954’de ses + den sesten sesden süt + cü sütçü sütcü a ğ aç + da a ğ açta a ğ açda DO Ğ RU YANLI Ş

45 S es T üremeleri  Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) “ Bir, dar, az, genç” gibi bazı tek heceli sözcükler “ cik” ekini aldı ğ ında araya bir ünlünün girdi ğ i görülür : bir bir + cik biricik dar dar + cık daracık az az + cık azıcık genç genç + cik gencecik

46  Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) Kural : Peki ş tirilmi ş sözcüklerin bazılarında ünlü türemesi görülür : sa ğ lam sapsa ğ lam sapasa ğ lam yalnız yapyalnız yapayalnız gündüz güpgündüz güpegündüz çevre çepçevre çepeçevre düz düpdüz düpedüz sır – sıklamSır – ıl - sıklam sırılsıklam çıplakÇır –ıl - çıplak çırılçıplak

47 Ünsüz Türemeleri ( Ses Artması )  Kural : Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcükler “ etmek, olmak” yardımcı fiilleriyle birle ş ik fiil olu ş turduklarında bu sözcüklerin sonundaki ünsüzler ikiz ünsüze dönü ş ür. Bu ses olayına “ ikizle ş me” adı da verilir. af ---- af etmek affetmek hal ---- hal etmek halletmek zan ----- zan etmek zannetmek

48  Ünsüz Türemesi hal --- hal olmak hallolmak red --- red etmek reddetmek his --- his etmek hissetmek his + i hissi red + i reddi af + ı affı

49  Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadı ğ ından bazı alıntı sözcüklerde ünlüler arasında “ y ” sesi türemi ş tir. fiat fiyat faide fayda zaif zayıf

50 S es D ü ş meleri  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi – Orta Hece Dü ş mesi) Kural : İ kinci hecesinde dar ünlü ( ı, i, u, ü ) bulunan bazı sözcükler, ünlü ile ba ş layan bir ek alırsa, ikinci hecedeki ünlü dü ş er. ( Organ adlarına dikkat ediniz. ) a ğ ız + ı a ğ zı boyun + u boynu o ğ ul + u o ğ lu karın + ı karnı burun + u burnu ba ğ ır + ı ba ğ rı

51  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi )  Kural : Ünlü dü ş mesi olayı yabancı sözcüklerde de görülür: fikir -------- fikri asıl ------ aslı akıl -------- aklı vakıf ------ vakfı gönül ------- gönlü hüküm ----- hükmü asır ------- asrı zihin ----- zihni resim ------ resmi nehir ------ nehri

52  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi ) Kural : İ simlerden “ – ar, - er ” ve “ – la, - le ” eki ile fiil türetilirken ünlü dü ş mesi görülür : sarı + ar sarar ( mak ) ye ş il + er ye ş er ( mek ) sızı + la sızla ( mak ) kızıl + ar kızar ( mak ) ileri + le ilerle ( mek ) koku + la kokla ( mak )

53  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi )  Kural :  Fiillerden “ – ıl, - il” ekiyle fiil türetirken ünlü dü ş mesi görülür : devir + il devril ( mek ) sıyır + ıl sıyrıl ( mak ) kıvır + ıl kıvrıl ( mak ) ayır + ıl ayrıl ( mak )

54  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi )  Kural :  Fiillerden isim türetirken ünlü dü ş mesi olur : ayır + ık ayrık sıyır + ık sıyrık çevir + e çevre kavu ş + ak kav ş ak uyu + ku uyku yanıl + ı ş yanlı ş

55  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi )  Kural : Arapçadan dilimize girmi ş bazı sözcüklere ünlü ile ba ş layan bir ek ya da sözcük ( yardımcı sözcük ) getirildi ğ inde, aynı ses olayı ortaya çıkmaktadır sabır + ın sabrın ş ükür + et ş ükretmek zikir + i zikri fikir + i fikri fetih + i fethi

56  Ünlü Dü ş mesi ( Hece Dü ş mesi )  Kural : Birle ş ik sözcük olu ş umu sırasında da ünlü dü ş meleri görülür : ne + içinniçin Ne + asılnasıl kayın + anakaynana kayın + atakaynata kahve + altıkahvaltı biri + biribirbiri sütlü + a ş / sütla ş Sütlaç

57 S es D ü ş mesi  Ünsüz Dü ş mesi  Kural : Sonu “ k ” ile biten bazı sözcükler küçültme eki ( - cik, - cek ) aldıklarında “ k” sesi dü ş er. küçük + cükküçücük ufak + cıkufacık minik + cikminicik sıcak + cıksıcacık alçak + cıkalçacık çabuk + cakçabucak yumu ş ak + cıkyumu ş acık

58  Ünsüz Dü ş mesi  Kural : Aynı durum “ – l, – el ” ekiyle fiil olu ş tururken de görülür : alçak + lalçalmak yüksek + lyükselmek ufak + lufalmak küçük + lküçülmek

59  Ünsüz Dü ş mesi  Kural : “ ast, üst” sözcükleriyle kurulan bazı birle ş ik sözcüklerde “ t ” sesi dü ş er : ast + te ğ menaste ğ men üst + te ğ menüste ğ men ast + subayassubay

60 Ü nlü D aralması ( d arla ş ma )  Ünlü Daralması  Kural : Tabanında düz – geni ş ( a – e ) bulunan fiiller “ – yor” ş imdiki zaman eki aldıklarında, tabanlarındaki düz – geni ş ( a – e ) ünlüler daralarak “ ı, i, u, ü” ye dönü ş ür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” ya da “ daralma” adı verilir.

61  İ nceleme iste – yoristiyor ba ş la - yorba ş lıyor bekle – yorbekliyor anla - yoranlıyor dinle – yordinliyor

62 U yarı  “ – ma ( - me ) olumsuzluk eki alan fiillerin ş imdiki zamanlı çekimlerinde mutlak bir ünlü daralması vardır. gidiyorgit – me - yorgit – mi – yor geliyorgel – me – yorgel – mi – yor ko ş uyorko ş – ma – yorko ş – mu – yor soruyorsor – ma – yorsor – mu – yor bakıyor bak – ma – yorbak mı - yor

63 D ikkat!..  “ de ” ve “ ye” eylemlerinde de daralma görülür. de – yor ---------- diyor ye – yor ----------- yiyor

64 Ü nlü D aralması  Kural 2 :  “ y ” kayna ş tırma ünsüzünün darla ş tırma etkisi Düz – geni ş ( a – e ) ünlülerle biten bir sözcü ğ e ünlüyle ba ş layan bir ek getirildi ğ inde, iki ünlü arasında kullanılan “ y ” kayna ş tırma ünsüzünün kendinden önce gelen “ a ” ve “ e ” ünlüleri üstünde bir darla ş tırma baskısı var ise de bu yazıda kesinlikle uygulanmaz.

65  İ nceleme gelme – y - enGelmeyengelmiyen anlama – y – ananlamayananlamıyan sorma – y - acaksormayacaksormuyacak oyna – y - alımoynayalımoynıyalım söyle – y - ensöyleyensöyliyen bilme – y - enbilmeyenbilmiyen Do ğ ruYanlı ş

66 U yarı  “ de” ve “ ye” fiillerine gelen “ y” kayna ş tırma ünsüzü “ a, e” ünlülerini daraltır. de – y – en -------------- di – y – en ye – y – en -------------- yi – y – en Bu darla ş ma kalıpla ş mı ş tır ve yazıda da gösterilir.

67 K ayna ş tırma ( K ayna ş ma )  Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.  Kural : Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle ba ş layan bir ek alırsa ( iki ünlü yan yana gelemeyece ğ inden ) iki ünlü arasına “ n, s, ş, y ” ünsüzlerinden biri girer. Bu dört ünsüze “ kayna ş tırma ünsüzü” ( yardımcı ses ) denir. Bu olaya da “ kayna ş ma, kayna ş tırma” adı verilir.

68 İ nceleme  Kayna ş tırma Harfleri ( Yardımcı Sesler ) n Ay ş e – n – in / ev – i – n – i o – n - a / bu – n – u s teyze – s – i / anne – s – i boya – s – ı / kapı – s – ı ş iki – ş – er / altı – ş – ar yedi – ş – er y Ebru – y – a / kapı – y – ı oda – y – a / oku – y – an

69 U yarılar Uyarı 1 “ n ” ve “ y ” kayna ş tırma ünsüzleri, ünlüyle biten bir sözcü ğ ü ünsüzle ba ş layan bir ekle de kayna ş tırır. Bu iki kayna ş tırma ünsüzüne “ koruyucu ünsüz” de denmektedir. n bu –n – da / bu – n – ca / ş u – n - da öteki – n – de / seninki – n - de y karde ş i – y – le / evi – y – le arabası – y – la / ailesi – y – le

70 U yarı Uyarı 2 2. ki ş i iyelik eki “ n ” ile kayna ş tırma ünsüzü olan “ n ” karı ş tırılmamalıdır. Bunu anlamak için sözcü ğ ün ba ş ına “ senin” sözcü ğ ü getirilmelidir. ( senin ) Evi – n - de parti varmı ş. 2. ki ş i iyelik eki Evi – n – i güzel dö ş emi ş. kayna ş tırma harfi

71 U yarı Saat ş iir ş air aile koordinat kooperatif faaliyet gibi sözcüklerde iki ünlünün yan yana geldi ğ i görülmektedir. Bunlar yabancı kökenli sözcüklerdir. Türkçe sözcük de ğ ildir.

72 D udak ünsüzleri benze ş mesi  Kural : Dilimizde “ b ” ünsüzü kendinden önce gelen “ n ” ünsüzünü kendisi gibi dudak ünsüzü olan “m ” ye dönü ş türür. Buna “n – m ” de ğ i ş mesi denir. ambaranbar pembepenbe çar ş ambaçar ş anba tembeltenbel bombabonba D o ğ ru Y anlı ş

73 U lama  Kural : Ünsüzle biten bir sözcü ğ ün son sesinin ünlüyle ba ş layan bir sözcü ğ ün ilk hecesiyle biti ş tirilerek okunmasına “ ulama ” denir.

74  Örnekler Sönmeden yurdumu n ü stünde tüte n e n so n o cak Dü n ak ş a m üç e kme k a ldım.

75 U yarı  Ulama yapılan sözcüklerin okunu ş unda farklılık meydana gelir. a ğ aç altındaa ğ a – caltında art ardaar – darda tat almakta – dalmak mecbur olmakmecbu - rolmak Y azılı ş ı O kunu ş u

76 U yarı  Aralarında virgül (, ) bulunan sözcükler arasında ulama yapılmaz. Sen ve ben ve mavi deni z, o beldede birlikteyiz. U lama y apılamaz!

77 K ökte S es D e ğ i ş imi  Türkçe sözcük köklerine ek getirilince sözcük kökündeki ünlülerde herhangi bir de ğ i ş iklik olmaz.  Kural : Sadece “ ben” ve “ sen” sözcüklerinde ünlü de ğ i ş imi görülür. Bu de ğ i ş ime Sözcük kökünde anlam de ğ i ş imi Kökte ses de ğ i ş imi Kökte ünlü de ğ i ş imi gibi adlar verilir.

78  I. Tekil ş ahıs ben  2. tekil ş ahıs sen ben - a sen – a bana sana 1. Tekil ş ahıs 2. Tekil ş ahıs

79 Vurgu  S özcük V urgusu  Cümle V urgusu

80 S özcükte V urgu  Sözcükte vurgu :  Bir hecenin di ğ erlerine göre daha kuvvetli söylenmesine “ sözcükte vurgu” denir.

81 S özcükte V urgu Türkçe sözcüklerde genellikle vurgu gece nin yana cak mini cik çiçek Son hecededir

82  Ço rum Bo lu Bur sa Yoz gat Si vas Ri ze İ ki heceli yer adlarında vurguBA Ş TA İ lk hece yer alır.

83  Yer adları üç heceli ise vurgu ortada kapalı hecededir. An tal ya İs tan bul Te kir dağ Po lat lı

84  Çok heceli yer adlarında ; İ lk hece kapalı ikinci hece açık ise vurgu ilk hecededir. An ka ra Bah çe li Hay ma na Çan kı rı Kas ta mo nu

85  Çok heceli yer adlarında ilk ve son heceler kapalı ise Vurgu B İ R İ NC İ KAPALI HECE ÜZER İ NDED İ R. Er zin can Er zu rum Ar da han Ak sa ray

86 “ise, idi, ile, iken, imiş” gibi bağlaçlar ve bağ fiiller kelimelerin sonuna “-se, - di, -le, - ken, - mi ş ” durumunda gelirse vurguyu kendilerinden önceki heceye aktarırlar. ve re cek se gel mi ş ti ka lem le ya zar ken bur day mı ş

87  “ –im, - sin, - dir, - iz, - siniz,” gibi di ğ er ek fiillerde vurgu yoktur. Bu ekler, vurguyu kendinden önceki heceye aktarırlar. tem bel dir as ker iz öğren ci yim reh ber sin

88 Biti ş ik yazılan “ – de” ve “ – ki” eklerinde vurgu vardır. ma sal da ki tap ta ki so ba da kö şe de ki

89  Olumsuzluk eki olan “ – ma ( - me )” eki vurguyu üzerine almaz. Bu ek, vurguyu kendinden önceki heceye kaydırır. sev mi yor kal ma dı gel me miş

90  Peki ş tirilmi ş sözcüklerde vurgu “ İ LK HECE” de yer alır. sim si yah yem ye şil mas ma vi

91  D İ KKAT!..  Tek heceli sözcüklerde vurgu olmaz.

92 Cümlede V urgu  Cümle Vurgusu : Cümlede, amacımız açısından önemli olan kelimenin veya kelime grubunun di ğ erlerinden daha baskılı söylenmesine “ cümle vurgusu ” denir.

93 D ikkat !..  “ Fiil cümleleri”nde vurgu, yükleme en yakın sözcük veya sözcük grubu üzerindedir. Burcu bu yaz Ankara’ya gidecek. Vurgu Dolaylı Tümleç Fiil Cümlesi

94 D ikkat !..  İsim cümlelerinde vurgu ; YÜKLEM üzerindedir. En güzel duygu Rüyalarımdaki kişi annemdi. sevmektir. İsim cümlesi

95 D ikkat!..  Soru cümlelerinde vurgu SORU sözcü ğ ündedir. Neden beni anlamıyorsun? Bugün hangieczanenöbetçidir? Vurgu

96 Türkçenin S es Y apısıyla İ lgili G enel Ö zellikleri  Türkçede uzun sesli yoktur. “Âdeta, ebedî, ş ikâyet ”sözcüklerinde oldu ğ u gibi uzun sesler dilimize Arapça ve Farsçadan girmi ş tir.

97  Türkçede sözcük sonlarında “ b, c, d, g ” sesleri bulunmaz. Bu, yabancı asıllı sözcüklerde görülür. Türkçede bu sesler “ p, ç, t, k ” biçiminde okunur.

98  “ r ” sesi Türkçede sözcük ba ş ında hiç bulunmaz.  Türkçe sözcüklerde “ j ” sesi yoktur. “ Jandarma, Jale, jelatin, jeton, jimnastik ” gibi ancak yabancı kökenli sözcüklerde rastlanır.

99  Türkçe sözcüklerin ba ş ında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler yabancı kökenlidir; “ tren, spor, gram, plân, kral, kraliçe, prens…”  Türkçe sözcüklerin ba ş ında “ c, f, h, l, m, n, r, v, z ” ünsüzleri bulunmaz. Bu harflerle ba ş layan sözcükler genellikle Türkçe de ğ ildir : “ cinayet, fikir, hâkim, lâkin, müstakil, rıza, vakıf zarif…”