8. BÖLÜM HAYVANLARDA DAVRANIŞ

... konulu sunumlar: "8. BÖLÜM HAYVANLARDA DAVRANIŞ"— Sunum transkripti:

1 8. BÖLÜM HAYVANLARDA DAVRANIŞ
Davranış Ve Uyarılma

2 Davranış Nedir? Organizmanın iç ve dış ortamdan gelen uyarılar karşısında meydana getirdiği aktivitelerin tamamıdır. İç ya da dış ortamda meydana gelen ve canlıda tepki oluşturabilecek fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişiklikler UYARI olarak adlandırılır. Uyarılara karşı efektör organların verdiği cevap da TEPKİ’dir.

3 Canlılarda davranışa neden olan başlıca uyarılar;
Sıcak, Soğuk, Işık, Ses, Kimyasal maddeler, Yer çekimi gibi dış faktörlerle Açlık, Susuzluk, Ağrı gibi iç faktörlerdir. Ayrıca organizmalar, çevredeki diğer canlı ve cansızlara karşı da belirli bir tepki gösterir.

4 Davranışlar, genetik ve çevresel faktörlerin etkisinde gelişir.
Bazı davranışlarda genetik bazılarında ise çevresel faktörler baskındır.

5 Genetik yönlü davranış-Çevresel yönlü davranış
Yumurtadan yeni çıkmış, gözleri açılmamış kuş türlerinin çoğu başlarını yukarı kaldırıp ağızlarını açarak ve öterek yiyecek istediklerini belirtirler. İnsanda dil öğrenme, o dilin konuşulduğu çevresel ortamda gelişen bir davranıştır.

6 DAVRANIŞ VE UYARILMA Doğuştan Gelen Davranışlar Öğrenilmiş Davranışlar
Refleksler İçgüdüler Öğrenilmiş Davranışlar Alışma Şartlanma İzlenim yoluyla öğrenme Kavrama yoluyla öğrenme Sosyal Davranışlar İşbirliğine dayalı davranışlar Çatışma ve baskınlık davranışları Hayvanlarda yurt savunması Sosyal gruplarda iletişim

7 Doğuştan Gelen Davranışlar
Canlının doğuştan itibaren yaptığı, öğrenilmemiş davranışlara denir. Bunlar kalıtsal olarak kazanılır. Çevresel etkilerin bu davranışlar üzerindeki etkisi oldukça azdır. Refleksler ve içgüdüler olarak iki grupta incelenirler.

8 a) Refleksler Canlılarda dışarıdan gelen etkilere verilen ani ve değişmez tepkilere REFLEKS denilir. Refleks hareketleri beyine ulaşmadan, omurilik tarafından yönetildiği için hızlıdır. Sinir sistemine sahip tüm canlılarda refleks davranışı vardır. Bilinç dışı gerçekleşir. Kalıtsal ve türe özgüdür.

9 Reflekslere örnek nelerdir?
İnsanın dizine vurulduğunda bacağın öne doğru hareket etmesi (diz kapağı refleksi), Kurbağanın bacağına asit değdirildiğinde hemen bacağını çekmesi, İnsanın doğumundan hemen sonra akciğerlerinin çalışması, Bebeklerde emme refleksi, Parmağına iğne batan birinin elini çekmesi gibi…

10

11 b) İçgüdüler Bireyin yaşamını sürdürmesinde önemli role sahiptir.
Üreme, yuva yapma, yavru bakımı gibi davranışlar örnektir. İçgüdü şeklindeki davranışlarda bir organizma belli bir uyartıya karşı daima aynı şekilde tepki gösterir. Çevresel etkiler içgüdüsel davranışları etkilemez. İçgüdüsel davranışların şekli türe özgüdür. İçgüdüsel davranışa bakılarak hayvanın hangi türden olduğu saptanabilir. Benzer iç güdüsel davranışlara bakılarak hayvanlar arasındaki kalıtsal yakınlıklar ve evrimsel özellikler saptanabilir.

12 İçgüdüsel davranışlar

13 İç güdülerin kontrolü Beyinde hipotalamus bölgesi içgüdüsel davranışların kontrol merkezi olarak bilinir. Hipotalamus aynı zamanda yeme, içme, üreme, uyku, yavru bakımı ve sıcaklık değişimlerinde de etkili olan bir yapıdır. Organizmada açlık, susuzluk ve çeşitli aktiviteleri kontrol eden fizyolojik uyarılar da içgüdüleri tetikler.

14 İçgüdüsel davranışların başlamasında canlıda iç dengenin bozulması da önemli bir etkendir.
Örneğin; keçilerde su içme ve su arama içgüdüsünün hipotalamus tarafından kontrol edildiği ve bu davranışın başlamasına da kandaki ozmotik dengenin bozulmasının neden olduğu gösterilmiştir. Kandaki su miktarı düşerse keçide su içme isteği ve su arama içgüdüsü başlar. Bu durumda hipotalamus, hipofiz bezini uyarır ve antidiüretik hormon salgılanarak, böbreklerden daha fazla su geri emilimi yapılır.

15 Öğrenilmiş Davranışlar
Pek çok canlı, öğrenme ile ortaya çıkan davranışlar sergiler. Bu davranışlar aynı türe ait bireyler arasında bile bazı farklılıklar gösterebilir. Sonradan kazanılan bu davranışların ortaya çıkmasında en önemli etken ÖĞRENME’dir. Deneyimler sonucu değişen davranışlar ÖĞRENİLMİŞ DAVRANIŞLAR’dır. Deneyimler beyinde kayıt edilerek saklanır ve ihtiyaç duyulduğunda tekrar hatırlanır. Bu davranışlar yeni bir uyarı karşısında hayvanın uygun davranışı göstermesine yardımcı olur. Öğrenme, hayvanı değişikliklere karşı adapte eder.

16 Doğuştan gelen davranışlar genlerle kontrol edilirken, öğrenilmiş davranışlarda genlerin kontrolü dolaylı yoldan gerçekleşir. Yani kalıtım, sinir sisteminin yapısını ve öğrenme özelliklerini belirler. Bu da canlının uyarılara karşı gösterdiği davranışı etkiler. Örneğin susamış bir hayvanda su arama davranışı içgüdüseldir. Ancak suyun bulunduğu yeri bir defa öğrenen hayvanın her susadığında aynı yere gitmesi öğrenilmiş bir davranıştır.

17 Yaşam süreleri uzun ve yavru bakımı olan hayvanlar davranışlarını çoğunlukla ebeveynlerinden öğrenirler. Video 1 Aslanlar avlanmayı ailesinden öğrenir.

18 Gelişmiş sinir sistemine sahip olan hayvanların öğrenme kapasitesi, diğerlerine göre daha fazladır. Örneğin, maymun, fare ve kaplumbağa türlerini kıyaslarsak, en gelişmiş sinir sistemine sahip olan maymunun öğrenmesi kaplumbağanın öğrenmesinden çok daha hızlı gerçekleşir. Video 2

19 Öğrenme 4 farklı şekilde olabilir:
Alışma Öğrenmenin en basit şeklidir. Bir hayvan belli aralıklarla tekrar tekrar aynı şiddette bir uyarana maruz kalırsa, gösterdiği tepki yavaş yavaş azalır ve sonunda o uyarana tepki göstermez. Örneğin; örümceğin ağına çubukla dokunulursa, hayvan hemen dokunulan yere hızla hareket eder. Aynı hareket sürekli tekrarlanırsa, örümceğin belli bir zaman sonra hiç tepki göstermediği görülür.

20 Çevremizde alışmayla ilgili pek çok örnek gözlemleyebiliriz:
Hayvanat bahçesindeki maymunların insanlardan korkmaması ve verilen yiyecekleri alması, ancak aynı türün ormanda yaşayan bireylerinde böyle bir davranış gözlenmez. Tarlaya konulan bostan korkuluklarından başlangıçta kaçan kargaların, daha sonra korkuluğunun bir zararı olmadığını öğrenip kaçmaması gibi...

21 2. Şartlanma Refleksler canlının doğuştan sahip olduğu davranışlardır ancak bunlardan bazıları sonradan değiştirilebilir. Şartlanma ile ilgili ilk çalışmayı Rus bilim adamı Ivan Pavlov yapmıştır. Pavlov, bir köpeğe besin verdiğinde ağzında salya salgısının arttığını gözlemlemiştir. Sadece zil sesi duyurulduğunda ise köpek salya salgılamaz. Pavlov köpeğe besin verdiği anda zil çalmış ve bu işlemi birçok kez tekrarlamıştır. Bu şekilde birçok deneyden sonra köpeğin zil sesini işittiği zaman besin verilmediği halde salya salgıladığını görmüştür. Böylece araştırıcı yeni bir refleksin geliştiğini göstermiştir.

22 Böylece araştırıcı, doğuştan gelen reflekslerin doğal uyaranlarının değiştirilebileceğini kanıtlamıştır. Yani bir uyaranın yerini bir başka uyaran almıştır.

23 3. İzlenim Yoluyla Öğrenme
Bu tip öğrenme daha çok yeni doğmuş ya da yumurtadan yeni çıkmış yavrularda görülür. Bu çeşit öğrenmeyle ilgili yapılan bir deneyde ördek yavruları üzerinde çalışılmıştır. 1935 yılında Avustralyalı biyolog Konrad Lorenz, kuluçka makinesindeki yumurtadan çıkan yavruların önünde çömelerek ve ördek gibi ses çıkarıp iki yana sallanarak yürüdüğü zaman genç yavruların kendisini izlediklerini görmüştür. Daha sonra yavrular gerçek ördeğin yanına götürülse bile, yine ördek sesi çıkaran insanı takip etmişlerdir. Bu çalışmalar genç yavruların ilk gördükleri hareketli ve sesli şeyleri takip etmeyi izlenimle öğrendiğini göstermektedir.

24 Lorenz, canlıları bu şekilde gördükleri objeleri taklit ederek öğrenmelerine İZLENİM YOLUYLA ÖĞRENME demiştir. İzlenim basit bir öğrenme şeklidir. Buna yaparak yaşayarak öğrenme de denir.

25 4. Kavrama Yoluyla Öğrenme
Öğrenmenin en ileri şekli olarak kabul edilen bu davranışa gelişmiş omurgalılarda rastlanır. Bu canlılar yeni bir sorunla karşılaştıklarında önceki deneyimlerinden yararlanarak sorunu çözme yeteneğine sahiptir. Buna KAVRAMA YOLUYLA ÖĞRENME adı verilir. Kavrama yoluyla öğrenme yeteneğine sahip bir hayvanın yiyeceğine giden yol kapatılırsa, hayvan önceki deneyimlerinden yararlanarak uygun başka bir yol seçer ve yiyeceğe ulaşır.

26 Yapılan araştırmalar, böyle bir durumda yalnızca maymunların ve şempanzelerin yiyeceğe ilk aşamada ulaştıklarını göstermiştir.

27 Sosyal Davranışlar Hayvanlar tek başlarına ya da gruplar halinde yaşarlar. Pek çok çevresel faktör çeşitli hayvanları bir araya getirir. Bazı hayvanlar sosyal grup adı verilen organize olmuş gruplar oluşturur. Bir sosyal grup belirli görevleri yerine getirmek için özelleşmiş üyelerden meydana gelen ve kendi kendine yeterli olan bir populasyondur. Grubun hayatta kalması özelleşmiş olan üyelerin yakın iş birliğine bağlıdır.

28 Sosyal davranışlar; İş birliğine dayalı davranışlar
Çatışma ve Baskınlık Davranışları Hayvanlarda Yurt Savunması Sosyal Gruplarda İletişim şeklinde gruplara ayrılır.

29 1. İş Birliğine Dayalı Davranışlar
Bir topluluğu oluşturan bireyler Avlanma, Savunma, Yaşam alanı bulma, Çiftleşme ve Yavruları koruyarak soylarını devam ettirme gibi karşılıklı iş birliğine dayalı olan davranışlar sergiler.

30 Bu davranışları balık sürüleri, kuş sürüleri, misk öküzleri, aslanlar, vahşi köpekler gibi pek çok canlı grubunda görebiliriz. Grubu oluşturan bireylerin hayatta kalabilmesi iletişime dayanır. Grup üyeleri arasında iletişim sesle, görsel ya da kimyasal uyarıcılar ile sağlanır. Örneğin grup üyelerinden birisi bir tehlike olduğunu hissettiğinde diğer bireylere de haber verir ve bütün grubu uyarır. Böylece grup tehlikeden kaçma davranışı gösterir.

31 Gruplar ayrıca iş birliği yaparak avcılara karşı savunma davranışı sergiler.
Örneğin misk öküzleri tehlike karşısında halka oluşturur ve yavruları bu halkanın ortasına alır. Böylece hem yavrularını hem de kendilerini korumaya çalışır.

32 2. Çatışma ve Baskınlık Davranışları
Organizmalar kalabalıklaştıkça besin, yaşam alanı ve eş için rekabet çoğalır. Rekabet ise grup içindeki çatışmayı arttırır. Bu durum grubu oluşturan hayvanlar arasında sosyal hiyerarşinin ortaya çıkmasına neden olur. Sosyal hiyerarşi, bireylerin üstünlüklerine göre derece derece sıralanması ve birbirlerini kontrol etmesidir. Üstünlük hiyerarşisi ya da tecrübeli birey üstünlüğü kavgalar sonucu kurulur.

33 Üstünlüğünü ispatlayan bireyler gereksinimlerini diğerlerinden önce karşılama hakkına sahip olur.
Video 3

34 3. Hayvanlarda Yurt Savunması
Hayvanlar yaşadıkları ortamda varlıklarını sürdürmek ve nesillerini devam ettirmek için beslenmek ve üremek zorundadır. Bir bireyin beslenme, eşleşme ve yavru büyütme amacıyla kendi türünden başka bireylere karşı koruduğu alana YURT denir. Hayvanlar arasındaki yurt edinme eğilimi, canlıların yaşadığı ortamı en verimli şekilde kullanmaya yöneliktir. Çünkü yurt savunması bireyler arasındaki çekişmeyi azaltır, populasyon büyümesini kontrol altında tutar ve bireylerin habitatları içinde eşit olarak dağılmasını sağlar.

35 Yurt savunması kuşlarda kolayca anlaşılmıştır.
Erkek kuş, çiftleşme mevsiminin başında bir alan seçer. Komşu alanların sahibi olan erkek kuşlarla sınırlar tamamen belirleninceye kadar kavga ederek yurtlarını savunur. Örneğin sumsuk kuşları aralarında boyunlarını uzatıp birbirlerini gagalayabilecek kadar küçük mesafeler bırakacak şekilde yuva yaparlar. Bağırıp çağırarak ve birbirlerini gagalayarak yurtlarını savunurlar.

36 4. Sosyal Gruplarda İletişim
Sosyal grubu oluşturan bireyler arasında iletişimi sağlayan çeşitli mesajlar oluşturulur. Bu mesajlar kimyasal salgılar, sesli ya da görsel uyarılar şeklinde olabilir. Birçok hayvan tarafından haberleşmede kullanılan kimyasal salgılara FEREMON denir. Bunlar eşeysel çekim için kullanılabilir ve aynı türe ait bireylerin davranışlarını etkiler.

37 Sesli mesajlar böcekler, kurbağalar, kuşlar, balinalar gibi pek çok hayvan grubu arasında önemlidir.
(Video 4 kuşlarda sesli iletişim) Örneğin dişi ipek böceğinin feremonu o kadar güçlüdür ki, 3 km’den daha uzaktaki erkek böceği uyarabilir. Erkek cırcır böcekleri oluşturdukları sesle dişileri cezbeder.

38 Görsel mesajlar arılar arasındaki iletişimi sağlamada önemlidir.
Arılar iletişimlerini özgün vücut hareketlerinden oluşan bir çeşit dans ile sağlar. Örneğin bir arı nektarca zengin bir alan bulduğunda, bu alanın yönünü ve kovana uzaklığını diğer arılara haber verir.

39 ÇETİN VAR Prof. DR Orhan Oğuz Anadolu Lisesi
TEŞEKKÜRLER… ÇETİN VAR Prof. DR Orhan Oğuz Anadolu Lisesi