CÜMLENİN ÖGELERİ

YÜKLEM İş, oluş, kılış, hareket, durum bildiren; haber veren; cümleyi bir yargıya bağlayan çekimli öğelerdir. Adından da anlaşıldığı gibi cümledeki anlamı o yüklenir.

Yüklem bir orkestra şefidir Yüklem bir orkestra şefidir. Kim hangi notayı çalacaksa onu ancak o şeften öğrenirler. Biz de ona sorarak orkestradaki diğer sanatçıların görevleri hakkında bilgi alabiliriz.

Yüklem cümlenin temel öğesidir.Yüklemsiz bir cümle olamaz. Orada büyük binalar varmış. Orada büyük binalar varmış. (isim) Yanımdan bulutlar geçiyor. Yanımdan bulutlar geçiyor. (fiil) Benim işim sevmektir. Benim işim sevmektir. (fiilimisi) Bana çok yardım etti. Bana çok yardım etti. (birleşik fiil) Güzel olan senin düşüncelerindir. Güzel olan senin düşüncelerindir.(isim tamlaması)

En yüksekteki, kırmızı bayrağımızdır. (sıfat tamlaması) Her zamanki gibi burnu havadaydı. Her zamanki gibi burnu havadaydı. (deyim) Yazı eğri büğrüydü. Yazısı eğri büğrüydü. (ikileme) Bu, Türk insanının başarısıdır. Bu, Türk insanının başarısıdır. (isim taml.)

ÖZNE Cümlede yüklemden sonra gelen ikinci temel ögedir. Bir cümlede özneyi bulurken yükleme “Ne?” ve “Kim?” soruları sorulur. Zaman en önemli ölçüttür. yüklem En önemli ölçüt olan “ne”? : ZAMAN Özne yüklem

GERÇEK ÖZNE Eylemi gerçekleştiren öznedir. İnsan huzurlu bir hayatı arzular. Kim?: İnsan Gerçek özne cümlede gizli özne olarak da bulunabilir. Bütün gün çalıştı. Kim? : O

Sözde Özne İşi yapan kişinin belli olmadığı durumlarda işten etkilenen varlık sözde özne kabul edilir. Kitaplar güzel ciltlenmiş. Kim tarafından ciltlendiği, yani işi yapan belli olmadığı için, işten etkilenen varlık olan “kitaplar” sözde öznedir.

ÖZNE-YÜKLEM UYUMU Olumluluk- Olumsuzluk Uyumu: Özne “kimse, hiçbiri, hiç kimse” kelimelerinden oluşuyorsa yüklem olumsuz olur. Hiçbiri anlatılanlara inanmadı. “Ne…ne” olumsuzluk bağlacı kullanılan cümlenin yüklemi olumludur. Ne biz, ne de bir başkası memnun oldu.

Tekillik-Çoğulluk Uyumu: Özne tekilse yüklem de tekil; özne çoğulsa yüklem de çoğul olur: Çocuk annesini çağırdı. Veysel ile Erdem bugün okula gelecekler. Bitki, hayvan, cansız varlık, vücudun organları, soyut kavramlar, isim-fiiller, zaman isimleri, topluluk isimleri özne olduğunda, yüklem genellikle tekil olur. Otlar kurudu. Kulaklarım duymuyor.

Kişi (şahıs) Yönünden Uygunluk Ahmet’ le ben yarın gideceğiz. Sen ve onlar, bu eşyaları taşıyacaksınız. Öznenin üçüncü tekil şahıs olduğu bazı durumlarda saygı ya da alay anlamı katmak için yüklem çoğul yapılır. Sayın Başkan, derneğimizi ziyaret edecekler. Küçük bey henüz teşrif etmediler.

YARDIMCI ÖGELER 1) NESNE: Cümlede işten etkilenen sözcük ve söz gruplarına denir. Nesneler iki türlüdür:

Belirtili Nesne: İsmin “-i” hal ekini alan ve bulmak için yükleme “neyi, kimi” sorularını sorduğumuz nesnelerdir. Bu yanlışı görmezden gelemem. Görmezden gelemeyen kim?: BEN ( gizli özne) NEYi görmezden gelemem?: Bu yanlışı( belirtili nesne) b) Belirtisiz Nesne: İsmin hal eklerinden birini almayan ve bulmak için yükleme “ne?” sorusunu yönelttiğimiz nesnelerdir. Özneye sorduğumuz “ne?” sorusuyla karıştırılmamalıdır. Yüklem ve özneyi bulduktan sonra bu ve diğer öğeler bulunmalıdır. Kız kardeşine çanta almış. Kim almış?: O (gizli özne) O ne almış?: Çanta ( belirtisiz Nesne)

2) Dolaylı Tümleç: “-e, -de, -den” eklerini alarak cümlenin, dolayısıyla yüklemin anlamını “çıkma, bulunma” yönelme” ile ilgili olduğu yer yönünden tamamlayan öğedir. Sağ taraftan garip sesler geliyor. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme şu sorular sorulur: Neye? Nereye? Kime? Neyde? Nerede? Kimde? Neyden? Nerden? Kimden?

3) Zarf Tümleci: Yüklemi durum, zaman, yer-yön, ncelik ve soru yönlerinden tamamlayan öğelere denir. Ne zaman? Nereye? Ne kadar? Ne ile? neden? Ne şekilde? Nasıl? Niçin? Güllerin içinden canım koşarak koşarak gel bana, gel. Geç yattığı için geç kalmış.

UYARI !!! Yer- yön bildiren zarf tümleci, yalın durumda olur. İsim durum eklerinden birini aldığında nesne ya da dolaylı tümlece dönüşür. Yukarı çıktı. ( Zarf t.) Yukarıya çıktı. ( Dolaylı t.) Yukarıyı temizle. (Nesne)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlama belirtili nesne görevindedir? Arkadaşım, Türkçe kitabını bana verdi. Sınavdan önce ders notlarına göz attı. Kalemim masanın gözünde kaldı. Ağabeyim, yüksek okul mezunudur.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlama belirtili nesne görevindedir? Arkadaşım, Türkçe kitabını bana verdi. (belirtili nesne) Sınavdan önce ders notlarına göz attı. (dolaylı tümleç) Kalemim masanın gözünde kaldı. (dolaylı tümleç) Ağabeyim, yüksek okul mezunudur. (yüklem)

Didem YILDIRIM Türkçe Öğretmeni

Didem YILDIRIM Türkçe Öğretmeni