Hassas Alanlar Şube Müdürlüğü T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Su Kalitesi Yönetimi Dairesi Başkanlığı Hassas Alanlar Şube Müdürlüğü Şubat, 2015 TÜRKİYE’DE HAVZA BAZINDA HASSAS ALANLARIN VE SU KALİTESİ HEDEFLERİNİN BELİRLENMESİ PROJESİ

İÇERİK Türkiye’de Havza Bazında Hassas Alanların ve Su Kalitesi Hedeflerinin Belirlenmesi Projesi Yapılan Çalışmalar PHA/HA Belirleme Metodolojisi İzleme Çalışmaları

Nitrates and phosphates are the most common limiting factors for organism growth, especially in aquatic ecosystems. Most fertilizers are a combination ofnitrogen, phosphorus, and potassium. Nitrates are key components of the amino acids, peptides, and proteins needed by all living organisms. Phosphates are crucial in energy transfer reactions within cells. Natural sources of nitrates (and ammonia) are more readily available than phosphates, so the latter is often cited as the crucial limiting factor in plant growth. Nitrates are supplied in limited quantities by decaying plant material and nitrogen-fixing bacteria, but phosphates must come from animal bones, organic matter, or from the breakdown of phosphate-bearing rocks. Consequently, the introduction and widespread use of phosphate detergents, combined with excess fertilizer in runoff, has produced a near ecological disaster in some waters.

Ötrofik hale gelebilecek Hassas Alan ? Hassas Su Alanı Ötrofik olan Ötrofik hale gelebilecek Doğal tatlı su gölleri, Diğer tatlı su kaynakları, Haliçler ve kıyı suları, Önlem alınmaması halinde yüksek nitrat konsantrasyonları içerebilecek içme suyu temini amaçlanan yüzeysel tatlı sular, Daha ileri arıtma gerektiren alanlar

Hassas Alan Çeşitleri HASSAS ALANLAR Nitrata Hassas Su Alanları Kentsel Atıksulara Hassas Su Alanları Nitrata Hassas Bölgeler

Hassas Alanların Yönetimi Kentsel Atıksu Arıtımı Direktifi (91/271/EEC) Nitrat Direktifi (91/676/EEC) SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ SÇD daha önceki AB mevzuatının ortaya koyduğu gerekleri de tamamen dikkate alarak suda ötrofikasyon yönetimi için daha tutarlı ve bütüncül bir yaklaşım ortaya koymaktadır.

SÇD’de Hassas Alan Kavramı Madde 6 ve Ek-IV’de belirtilen “koruma alanları” ile ilgili hükümler: insani kullanım amaçlı su temini için tahsis edilen alanlar, ekonomik bakımdan önemli sucul türlerin korunması için tahsis edilen alanlar, yüzme suyu olarak tahsis edilen alanlar dahil, rekreasyon alanları olarak tahsis edilen su kütleleri, hassas su alanları, nitrata hassas bölgeler dahil olmak üzere nütrient açısından hassas alanlar Natura 2000 alanları dahil olmak üzere korumanın özellikle su durumunu koruma ve iyileştirmeye dayandığı habitatlar ya da türlerin korunması için tahsis edilen alanlar SÇD’nin 10. Maddesi “Bütüncül Yaklaşım İlkesi” çerçevesinde, noktasal ve yayılı kaynaklı kirliliğin kontrolü için uygulamalar: mevcut en iyi tekniklere dayalı emisyon kontrollerinin yapılması, ilgili emisyon sınır değerlerinin oluşturulması, yayılı kaynaklı kirliliğin bulunması halinde kontroller dahil olmak üzere en iyi çevresel uygulamaların gerçekleştirilmesi SÇD’nin 10. Maddesi “Bütüncül Yaklaşım İlkesi” çerçevesinde, üye ülkelerin ilgili direktiflerin gerekliliklerini de karşılayacak şekilde noktasal ve yayılı kaynaklı kirliliğin kontrolü için uygulamalar tanımlanmaktadır.

TÜRKİYE’DE HAVZA BAZINDA HASSAS ALANLARIN ve SU KALİTESİ HEDEFLERİNİN BELİRLENMESİ PROJESİ Projenin Maksadı: Türkiye’deki 25 su havzasında bulunan yüzeysel sularda ve yeraltı sularındaki su kirliliği açısından hassas su alanlarının, nitrata hassas su alanlarının ve bu alanları etkileyen hassas bölgelerin tespiti ve su kalitesi hedefleri ile su kalitesinin iyileştirilmesi için alınacak tedbirlerin belirlenmesidir. Projenin Süresi : 2012-2015 Proje Yürütücüsü: TÜBİTAK-Marmara Araştırma Merkezi

PROJE KAPSAMI Yüzey Sularında Su Kütlelerinin Belirlenmesi Baskı ve Etkilerin Belirlenmesi (kirlilik yüklerinin) belirlenmesi (BOİ,KOİ,AKM,TN,TP, NO3,PO4) Potansiyel Hassas Alanların Belirlenmesi (baskı etkiler, mevcut izleme verileri, uzman görüşü) Potansiyel Hassas Alanlarda izleme (ÇO, pH, T, TN, TP, TOK, PO4, NO3, NH4, seki diski, klorofil-a, AKM, biyolojik parametreler) Nihai Hassas Alanların belirlenmesi (izleme verileri ile) Hassas su kütleleri için referans su kütlelerinin ve su kalitesi hedeflerinin belirlenmesi 4 Bölgeden seçilen toplam 10 Hassas Alan için modelleme çalışması yapılması (model doğrulama için aylık izlemelerin yapılması), senaryoların üretilmesi, AAT planlamalarının yapılması Göl ve baraj göllerinde literatürdeki ampirik ifadeler ile C, N, P özümleme kapasitelerinin belirlenmesi Mevzuat hazırlanması, Rehber doküman hazırlanması, Önlemler programı/Eylem planı hazırlanması, Bakanlık su kalitesi veri tabanına yapılan çalışmaların entegrasyonu Su kalitesi hedefleri doğrultusunda atıksu alt yapıları, planlama ve revizyonları da dahil olmak üzere tüm su kütleleri için alınacak tedbirlerin belirlenmesi

İŞ PLANI KAPSAMINDA YAPILACAK ÇALIŞMALAR VE TARİHLERİ ÇALIŞMANIN ADI BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ DURUMU Su Kütlelerinin Belirlenmesi Ocak 2013 Temmuz 2013 Tamamlandı Baskı ve Etkilerin Belirlenmesi Nisan 2013 Eylül 2013 Potansiyel Hassas Alanların Belirlenmesi Potansiyel Hassas Alanlarda İzleme Çalışmaları Ekim 2013 Eylül 2014 Nisan 2014’de başladı, devam ediyor Hassas Alanların Belirlenmesi Aralık 2012 Eylül 2015 - Su Kalitesi Hedeflerinin Belirlenmesi Aralık 2013 Mayıs 2015 Hassas Alanlarda Alınacak Tedbirlerin Belirlenmesi Haziran 2014 Kasım 2016 CBS Verilerinin Entegrasyonu Şubat 2013

Su Kütlelerinin Belirlenmesi-Kabuller Minimum Su Kütlesi Alanı : Nehirler için 100 km2 , göl ve göletler için 50 Ha Noktasal Baskı, Eşdeğer Nüfus>10000 kişi ; Yayılı Baskı, Tarım alanı > % 60 Strahler ölçeği kullanılmıştır ancak Strahler 1 ve 2 ihmal edilmiştir. Nehirler içmesuyu alt havzasında veya korunan alan sınırları içerisinde ise Strahler ölçeğine bakılmaksızın su kütlesi olarak belirlenmiştir. Nehir üzerinde büyük ölçüde değiştirilmiş kısım su kütlesinin %10’undan fazla ise bu kısım mevcut su kütlesinden ayrılarak ayrı bir su kütlesi olarak değerlendirilecektir. Jeoloji katmanı kalkerli, bazik, silisli, alüvyonlu ve karışım olmak üzere 5 alt tipte olup, belirlemede yüksek mineralli (kalkerli ve bazik) ve düşük mineralli (silisli) olmak üzere 2 kategoride değerlendirilmiştir.

Tipolojinin Belirlenmesi-Nehirler KRİTER SINIR DEĞERLER KOD Akış Rejimi Mevsimsel A1 Sürekli A2 Mevsimsel Sürekli KRİTER SINIR DEĞERLER KOD Rakım 0-800 m R1 800-1600 R2 >1600 m R3 Eğim < %2 E1 > %2 E2 Jeoloji Yüksek Mineralizasyonlu J1 Düşük Mineralizasyonlu J2 Drenaj Alanı < 1000 km2 / < 3000 km2 D1 > 1000 km2 / >3000 km2 D2 Yağış < 400 mm Y1 > 400 mm Y2 KRİTER SINIR DEĞERLER KOD Rakım 0-800 m R1 800-1600 R2 >1600 m R3 Eğim < %2 E1 > %2 E2 Jeoloji Yüksek Mineralizasyonlu J1 Düşük Mineralizasyonlu J2

Tipolojinin Belirlenmesi-Göller KRİTER SINIR DEĞERLER KOD Rakım < 800 m R1 800-1600 m R2 > 1600 m R3 Derinlik < 5 m D1 > 5 m D2 Alan < 500 ha A1 > 500 ha A2 Jeoloji Yüksek Mineralizasyonlu J1 Düşük Mineralizasyonlu J2

Havzalar- Su Kütlesi Sayıları Havza Adı Akarsu Göl Toplam Akarçay 29 11 40 Antalya 54 20 74 Aras 48 16 64 Asi 33 7 Batı Akdeniz 53 23 76 B.Karadeniz 67 22 89 Burdur 15 26 B.Menderes 78 126 Ceyhan 80 102 Çoruh 32 13 45 D.Akdeniz D.Karadeniz 52 6 58 Fırat-Dicle 228 62 290 Havza Adı Akarsu Göl Toplam Gediz 85 11 96 Kızılırmak 109 71 180 Konya 57 34 91 Kuzey Ege 45 K.Menderes 36 10 46 Marmara 166 40 206 Meriç-Ergene 78 37 115 Sakarya 155 58 213 Seyhan 61 18 79 Susurluk 107 144 Van 21 17 38 Yeşilırmak 69 TOPLAM 1814 656 2470

Havzalar- Tipoloji Sayıları Havza Adı Akarsu Göl Toplam Akarçay 11 6 17 Antalya 21 27 Aras 10 3 13 Asi 14 5 19 Batı Akdeniz 29 B.Karadeniz 8 Burdur 7 4 B.Menderes Ceyhan 22 12 34 Çoruh D.Akdeniz 30 D.Karadeniz 16 Fırat-Dicle 43 Havza Adı Akarsu Göl Toplam Gediz 9 4 13 Kızılırmak 15 28 Konya 22 11 33 Kuzey Ege 8 3 K.Menderes Marmara 6 5 Meriç-Ergene 7 Sakarya 24 35 Seyhan 30 Susurluk 16 25 Van Yeşilırmak 14 TOPLAM 359 176 535

56 Farklı Nehir Tipolojisi TİPOLOJİLER Tipoloji Kodu Toplam sayı Toplam sayı A1R1E1Y1D1J2 1 A2R1E2Y2D1J1 37 A1R1E1Y2D1J1 24 A2R1E2Y2D1J2 124 A1R1E1Y2D1J2 39 A2R1E2Y2D2J1 A1R1E1Y2D2J2 2 A2R1E2Y2D2J2 5 A1R1E2Y2D1J1 9 A2R2E1Y1D1J1 6 A1R1E2Y2D1J2 23 A2R2E1Y1D1J2 A1R2E1Y1D1J2 7 A2R2E1Y1D2J1 A1R2E1Y2D1J1 19 A2R2E1Y1D2J2 15 A1R2E1Y2D1J2 A2R2E1Y2D1J1 79 A1R2E1Y2D2J1 A2R2E1Y2D1J2 175 A1R2E2Y1D1J1 A2R2E1Y2D2J1 66 A1R2E2Y1D1J2 A2R2E1Y2D2J2 121 A1R2E2Y2D1J1 A2R2E2Y1D1J2 A1R2E2Y2D1J2 A2R2E2Y2D1J1 A1R3E1Y2D1J1 A2R2E2Y2D1J2 89 A1R3E1Y2D1J2 A2R2E2Y2D2J1 A1R3E1Y2D2J1 A2R2E2Y2D2J2 4 A1R3E1Y2D2J2 A2R3E1Y1D1J1 A1R3E2Y1D1J1 A2R3E1Y1D1J2 A1R3E2Y2D1J1 12 A2R3E1Y2D1J1 A1R3E2Y2D1J2 3 A2R3E1Y2D1J2 62 A2R1E1Y1D1J1 A2R3E1Y2D2J1 13 A2R1E1Y1D1J2 A2R3E1Y2D2J2 59 A2R1E1Y1D2J2 A2R3E2Y1D1J2 A2R1E1Y2D1J1 86 A2R3E2Y2D1J1 A2R1E1Y2D1J2 282 A2R3E2Y2D1J2 57 A2R1E1Y2D2J1 A2R3E2Y2D2J1 A2R1E1Y2D2J2 144 A2R3E2Y2D2J2 Tipoloji Kodu Toplam sayı R1D1A1J1 6 R1D1A1J2 11 R1D1A2J1 2 R1D1A2J2 7 R1D2A1J1 25 R1D2A1J2 136 R1D2A2J1 18 R1D2A2J2 59 R2D1A1J1 R2D1A1J2 R2D1A2J1 R2D1A2J2 12 Tipoloji Kodu Toplam sayı R2D2A1J1 48 R2D2A1J2 137 R2D2A2J1 30 R2D2A2J2 53 R3D1A1J1 2 R3D1A1J2 4 R3D1A2J1 1 R3D2A1J1 14 R3D2A1J2 43 R3D2A2J1 3 R3D2A2J2 23 Farklı Göl Tipolojisi 56 Farklı Nehir Tipolojisi

Hassas Alanların Belirlenmesi Metodolojisi

Hassas Alanların Belirlenmesi-Yöntem Nehirler için İçme suyu barajları/gölleri Sulak Alanlar (Uluslar arası öneme sahip) RAMSAR Alanları Özel Çevre Koruma Alanları (ÖÇK) Tebliğde belirlenmiş olan kıyı bölgelerindeki hassas alanlara drene olan su kütlesi Göller için HASSAS ALAN olarak kabul edilmiştir.

Birlikte değerlendirilerek POTANSİYEL HASSAS ALANLAR Potansiyel Hassas Alanların Belirlenmesi-Yöntem 1. AŞAMA SWAT Model sonuçları 2.AŞAMA (Genel Tarama Yaklaşımı) Göller için: -Model yoluyla hesaplanan TSI (TN, TP ve Klorofil-a) Nehirler için: -DSİ su kalitesi izleme sonuçları -Baskı-etki analizi (noktasal, yayılı ve morfolojik) -Duyarlılık İndeksi 3. AŞAMA Uzman Görüşleri Birlikte değerlendirilerek POTANSİYEL HASSAS ALANLAR belirlenmiştir.

Modelleme Süreci SWAT Topografya SWAT için temel girdi dosyaları Arazi kullanımı Toprak özellikleri Meteoroloji Gübre kullanımı Noktasal kaynaklar Atmosfer Yerleşimlerden gelen emisyonlar … Model önişlemcisi (SWATLab) SWAT için temel girdi dosyaları Topografya Temel girdi verilerini içeren veritabanı ve CBS dosyaları Çalışmaya özel geliştirilmiş yardımcı programlar Nihai SWAT girdileri SWAT Konuma ve zamana göre önemli değişkenlikler gösterebilen Türkiye koşullarında; ötrofikasyonla ilgili iklim, akarsu debileri, yayılı besin elementi girişleri gibi etkenlerin ve su ekosistemlerinin dinamiklerinin mümkün olduğunca ele alınarak, su kütlelerinin ötrofikasyona karşı duyarlılıklarının birbirleri ile karşılaştırılmalarıdır. Su kütlelerinde ötrofikasyonla ilgili su kalitesi parametrelerin zamana göre değişimleri Zamana ve konuma bağlı Hidroloji süreçler Yayılı yükler Su kütlelerindeki su kalitesi

CARLSON TROFİK İNDEKSİ Göl Su Kütlesi ( Özel Statüsü Olmayan) Carlson İndeks Değerleri Göl Su Kütlesi Durumu Doğal Göller - Potansiyel Hassas Su Kütlesi Baraj Gölleri (TSI) Maksimum > 55 Hassas Su Kütlesi 55-40 40-30 <30

II.AŞAMA –Yeni Yöntem Yaklaşımı Yayılı Baskı x Puanı Yayılı Baskı Ağırlık Katsayısı Noktasal Baskı x Baskı Ağırlık Katsayısı + x Düzeltme Faktörü (Eğime göre) Diğer Baskılar *Su çekimi (+1), *Mev. debi (+1), *Morf. baskı (+1)] DUYARLILIK SKORU

II.AŞAMA –Noktasal Baskı Puanı Noktasal baskı puanını belirlemek için oluşturulan TN ve TP kriterleri* TN YÜKÜ (ton/yıl) PUAN < 3 3 - 8 1 8 - 20 2 20 - 75 3 75 - 250 4 > 250 5 TP YÜKÜ (ton/yıl) PUAN < 0,5 0.5-1.5 1 1.5 – 3.5 2 3.5 - 12 3 12 - 40 4 > 40 5 Noktasal baskı puanı, kentsel kirlilik yükleri ile endüstriyel kirlilik yüklerinin TN ve TP (ton/yıl) yük toplamlarının aşağıda verilen skalaya tabi tutulması sonucu TN’ye göre ve TP’ye göre aldığı puanlardan daha yüksek olan puanın seçilmesiyle oluşur. Noktasal baskı ağırlık katsayısı : 0,7 *Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği’nde verilen “Nüfusa bağlı olarak atıksu oluşumu ve kirlilik yüklerinin değişimi” değerleri baskı unsuru olma kriteriyle birlikte düşünülerek dikkate alınmıştır.

II.AŞAMA –Yayılı Baskı Puanı Yayılı baskı puanını belirlemek için oluşturulan TN ve TP kriterleri TN YÜKÜ (ton/yıl) PUAN < 8 8 - 35 1 35 - 110 2 110 - 350 3 350 - 1250 4 > 1250 5 TP YÜKÜ (ton/yıl) PUAN < 1 1 - 5 1 5 - 15 2 15 - 40 3 40 - 140 4 > 140 5 Yayılı baskı puanı, SWAT modellemesi sonucu elde edilen toplam yayılı TN ve TP yük toplamlarının tablolarda verilen skalaya tabi tutulması sonucu TN’ye göre ve TP’ye göre aldığı puanlardan daha yüksek olan puanın seçilmesiyle oluşur. Yayılı baskı ağırlık katsayısı : 1

II.AŞAMA–Düzeltme Faktörü Düzeltme faktörü olarak belirlenen eğim için belirlenen kriterler EĞİM PUAN < 0.003 1 0.003 - 0.02 0,75 0.02 - 0.04 0,5 0.04 - 0.1 0,2 > 0.1 0,05

II.AŞAMA–Diğer Baskılar “Diğer baskılar” olarak belirlenen kriterler her biri +1’er puan olarak eklenmektedir. Uzman görüşleri doğrultusunda dikkat edilmesi gereken diğer baskılar; *debinin mevsimsel oluşu (+1) *su çekimi (+1) *morfolojik baskı (HES veya baraj çıkışı) (+1) Sonuçta elde edilen değer su kütlesinin ötrofikasyona karşı duyarlılığını değerlendirmede her bir havza özelinde kullanılacak olan skoru vermektedir.

Nehir Su Kütleleri PHA için Belirlenen Baz Puanlamalar Havza Adı Baz Puan Değeri Akarçay 4,5 Antalya 5 Aras Asi 4 Batı Akdeniz Batı Karadeniz 6 Burdur Büyük Menderes Ceyhan Çoruh Doğu Akdeniz Doğu Karadeniz Fırat-Dicle Havza Adı Baz Puan Değeri Gediz 6 Kızılırmak 5 Konya 3 Kuzey Ege 4,5 Küçük Menderes Marmara Meriç-Ergene Sakarya Seyhan 4 Susurluk Van Gölü Yeşilırmak

Nehir Su Kütleleri HA/PHA Durumu Havza Adı Nehir Su Kütlesi Sayısı HA PHA Akarçay 29 13 7 Antalya 54 27 18 Aras 48 16 8 Asi 33 9 Batı Akdeniz 53 17 15 Batı Karadeniz 67 5 12 Burdur 3 Büyük Menderes 78 23 24 Ceyhan 80 21 28 Çoruh 32 2 6 Doğu Akdeniz 38 Doğu Karadeniz 52 11 19 Fırat-Dicle 228 88 100 Gediz 85 22 Kızılırmak 109 41 Konya Kapalı 57 43 Kuzey Ege 34 14 Küçük Menderes 36 10 Marmara 166 121 Meriç-Ergene Sakarya 155 49 Seyhan 61 25 Susurluk 107 30 Van Gölü Yeşilırmak 69 26 TOPLAM 1814 663 542

Göl Su Kütleleri HA/PHA Durumu

PHA/HA Durumu HA (%60) PHA (%11) HA (%36) PHA (%30) GÖL Su Kütlesi NEHİR HA (%36) PHA (%30)

PHA’larda İzleme -Fizikokimyasal PARAMETRE İZLEME SIKLIĞI (YILDA YAPILACAK ÖRNEKLEME SAYISI) GÖLLER/BARAJLAR NEHIRLER DERIN SIĞ pH 4 (Mevsimsel) Sıcaklık Çözünmüş Oksijen Seki Diski Derinliği - Klorofil-a Askıda Katı Madde Toplam Organik Karbon Toplam Azot Nitrat Amonyum Toplam Fosfor Fosfat Göller için (300 ha> 2 nokta) (300 ha< 1 nokta) Nehirler için Pha’ların Her Birine En Az Bir Nokta

İzleme Çalışmaları-Biyolojik İzleme İzleme parametreleri: Göller : Fitoplankton (tek nokta) Sığ göllerde fitoplankton ve makrofit Nehirler : Makroomurgasızlar İzleme sıklığı: Göller : Bir defa (15 Eylül-15 Ekim) Cyanobacteria artışı olan sonbahar döneminde Nehirler : Bir defa Çeşitliliğin yüksek olduğu ilkbahar döneminde: Ege Akdeniz’de Mart -Mayıs (en geç Haziran’ın ilk haftası) ve Doğu ve Karadeniz için Haziran-Temmuz

İzleme Noktası Belirleme Kriterleri PHA olan su kütlesinin kendisine ardışık gelen diğer su kütlesi ile birleşimi öncesinde her şartta ulaşılabilir olan en yakın nokta, Baraj göllerinde kretin yakınında seçilen nokta, Göllerde, göllerin merkeze yakın olan bölümünde nokta konulması, Bunların dışında; PHA su kütlesinin ıslah edilerek beton kanal içine alındığı noktalarda izleme istasyonu öngörülmemesi, PHA su kütlesi üstünde halihazırda AGİ olup olmadığı, PHA su kütlesi üstünde halihazırda KGİ, NİBİS izleme noktası ve/veya köprü geçişi olup olmadığı, PHA su kütlesi üstünde noktasal kaynaklı (kentsel ve/veya endüstriyel) deşarj olup olmadığı, hususlarının dikkate alınmasına karar verilmiştir.

Nehir su kütlelerinde izleme noktaları 600 adet izleme noktası

MERİÇ-ERGENE HAVZASI

Kıyı Hassas Alanların Belirlenmesi

KIYI ALANLARININ GÜNCELLENMESİ 15/27

TEŞEKKÜRLER…