FİİLLERİN GRAMER KATEGORİLERİ

Gramer kategorisi nedir? Fiillerin üç gramer kategorisi vardır: I. Çatı; II. Çekimlilik; III. Kişi. Bu gramer kategorileri, fiilin cümledeki anlamı ve görevini daha iyi algılamak için incelenmektedir.

I. FİİLLERDE ÇATI Fiillerin cümlede diğer cümle unsurlarıyla çeşitli ilişkileri olur. Bazı fiiller işi yapanı ister, bazıları fiilden etkilenen bir nesneyi ister, bazıları kendinde hem yapanı hem de nesneyi birleştirir, bazı fiiller ise işin en az iki veya fazla kişi tarafından yapıldığını ifade ederler. Tanımı: Fiilin gösterdiği işin nesne ve özneyle olan ilişkisine fiil çatısı denir.

I. FİİLLERDE ÇATI Çatı gramer kategorisine göre, diğer sözlerle sentaktik-semantik ilişkilerine göre fiiller şöyle ayrılır: 1. Fiil-nesne ilişkisine göre fiiller: a) Geçişli fiiller – Bu fiiller cümlede nesne ister. Fiilin gösterdiği ve özne tarafından gerçekleştirilen iş, nesne aracılığıyla yapılır. Örneğin: aç-, at-, biç-, boz-, çağır-, ısıt-, kaz-, kırp-, sağ-, tanı-, tıka-, yat-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI b) Geçişsiz fiiller – Bu fiiller, sadece işi yapana ihtiyaç duyarlar ve nesne istemezler. Örneğin: acık-, art-, bağır-, bin-, dol-, imren-, kana-, kork-, parla-, piş-, uyan-, yürü-, vb. - Çok az sayıda duruma göre hem geçişli hem geçişsiz olan fiiller vardır: oku-, yaz-, ver-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI 2. Fiil-özne ilişkisine göre fiiller: a) Etken çatılı (aktif) fiiller – Bu fiiller, cümlede özne isteyen tüm geçişli veya geçişsiz fiil kök veya gövdeleridir. Hiçbir çatı eki almazlar: ak-, bak-, belir-, değ-, duy-, sev-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI b) Edilgen çatılı (pasif, pssv) fiiller – Öznesi veya işi yapanı belli olmayan fiillere edilgen çatılı fiiller denir. Edilgen çatı, geçişli fiilleri geçişsiz yapar. Etken çatılı fiillere /-İl/ veya /-n/ eki getirilerek yapılır. Aslında edilgen çatı eki /-İl/’dir, ancak bu ek ünlüyle ve ”l” ile biten fiillere gelmez. O durumlarda /-n/ eki kullanılır: aç-ıl-, al-(ı)n-, başla-n-, bil-(i)n-, kes-il-, koru- n-, oku-n-, oyna-n-, sev-il-, yıka-n-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI c) Meçhul (öznesiz, pasif, pssv) çatılı fiiller – Edilgen çatılı fiillere benzerdir, ancak onlardan tek farkı, bu fiillerin gerçekten de kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Edilgen çatı geçişli fiillerden yapılıyordu, oysa meçhul çatı geçişsiz fiillere /-İl/ ve /-n/ eklerinden biri getirilerek yapılır. ağla-n-, başla-n-, bık-ıl-, dön-ül-, gel-(i)n-, gir- il-, öl-(ü)n-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI ç) Dönüşlü (edingen, refleksif, refl) çatılı fiiller – Yapılan işin tekrar yapana döndüğünü veya işin kendiliğinden yapıldığını bildiren fiil çatısıdır. Bu çatının kullanış alanı çok geniştir. Fiil kök veya gövdelerine /-n/ eki getirilerek yapılır: ara-n-, besle-n-, boşa-n-, bul-(u)n-, geç-(i)n-, giy-(i)n-, sev-(i)n-, tanı-n-, tara-n-, zehirle-n-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI d) İşteş çatılı (resiprosif, recp) fiiller – Bu çatı, fiilin gösterdiği işin en az iki özne tarafından yapıldığını bildirir. Fiil kök veya gövdelerine /-ş/ eki getirilerek yapılır: bak-(ı)ş-, çek-(i)ş-, döv-(ü)ş, kokla-ş-, kon- (u)ş-, sözle-ş-, tanı-ş-, yaz-(ı)ş-, vb.

I. FİİLLERDE ÇATI e) Ettirgen çatılı (kauzatif, caus) fiiller – Bu çatı, fiilin gösterdiği işin konuşmacı tarafından değil de başka birinin tarafından yapıldığını bildirir. /-Dİr/, /-t/, /-r/, /-Ar/, /-DAr/ ve /-z/ ekleriyle yapılır: al-dır-, oku-t-, bat-(ı)r-, çık-ar-, gön-der-, em-(i)z-(i)r- > emzirmek, vb.

ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE GELMESİ Bazen çatı ekleri art arda gelir. Böyle gruplaşma, ifadeye canlılık katar. a) /-n/ edingen çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı eki gelir: de-n-il-, giy-(i)n-il-, ye-n-il-, vb. b) /-İl/ edilgen çatı ekinden sonra başka çatı eki gelmez.

ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE GELMESİ c) /-ş/ işteşlik çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı eki gelir: anla-ş-ıl-, gör-(ü)ş-ül-, kon-(u)ş-ul-, karşıla-ş- tır-, öp-(ü)ş-tür-, vur-(u)ş-tur-, vb. ç) /-Dİr/ ettirgen çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen çatı eki veya /-t/ ettirgen çatı eki gelir: al-dır-ıl-, bil-dir-t-, giy-dir-t-, yaz-dır-ıl-, ye-dir- il-, vb.

TEŞEKKÜR EDERİM