FİİL SOYLU KELİMELER: FİİLLER (EYLEMLER)

FİİLLER (EYLEMLER) Fiiller, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu, kılışı çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimelerdir. Leksikolojik, morfolojik ve sentaktik açıdan, isimlerden sonra en önemli kelimelerdir. Her cümle yargı bildirir. Dolayısıyla, her cümlenin fiili olması zorunludur. Bu fiil esas, ek-fiil veya yardımcı fiil olabilir. Fiilsiz, cümlenin anlamı olmaz. Yargı ifade etmez. Kısaltılmış cümlelerde kelime olarak fiil olmamasına rağmen, cümlenin anlamını bir önceki cümlenin veya önceki cümlelerin fiillerindeki yargıya gönderme yapar. Demek ki, şöyle veya böyle, cümlede veya sentaktik bağlamda, sanal (virtüel, daha doğrusu önceki bağlama bağlanıldığı için sadece beyinde) veya gerçek (görülen), o fiil mutlaka vardır.

FİİLLER (EYLEMLER) Temel fiillerin sayısı sınırlıdır, ancak bu liste yabancı kökenli kelimelerle kurulan birleşik fiillerle genişletilir. Türkçede fiil sayısı 8000 üzerindedir. Yazarken, fiillerin sonuna tire (-) eklenir. Örneğin: yaz-, oku-, bak-, sor-, kal-, vb. Tire yazılmadığı durumlarda, isimlerle karıştırılabilir: gül | gül-; boya | boya-, al | al-, vb.

FİİLLERİN ŞEKİLLERİ (BİÇİMLERİ) Türkçede fiillerin üç şekli vardır: 1. Olumlu şekil – Fiil kök veya gövdelerinin temel ve olumsuzluk ekini almamış şekilleridir: bak-, gel-, git-, var-, yaz-, vb. 2. Olumsuz şekil – Bazen konuşmacı fiili ters anlamda vermek ister. Bu durumlarda /-mA/ olumsuzluk eki kullanılır: al-ma-, çiz-me-, kır-ma-, öl-me-, sar-ma-, vb.

FİİLLERİN ŞEKİLLERİ (BİÇİMLERİ) 3. Soru şekli – Bu şekil “mİ” soru edatıyla yapılır. Bu edat, her zaman fiilden ayrı yazılır. Bazen kendisinden sonra şahıs ekleri gelebilir. Çekimli veya çekimsiz tüm fiillerle kullanılabilir. Fiillerin soru şekli ikidir: a) Olumlu soru şekli: Gelecek mi? Koştunuz mu? Yemiş misin? b) Olumsuz soru şekli: Görmedin mi? Durmayacak mısınız? Evlenmemiş misiniz?

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Türkçede kullanılan tüm basit fiiller Türk kökenlidir. Yabancı dillerden giren basit fiiller yoktur. Yabancı kelimelere Türkçe yardımcı fiiller getirilerek birleşik fiiller elde edilmiştir. Dolayısıyla, Türkçede fiilleri kökenlerine göre sınıflandırmaya gerek yoktur.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Yapılarına göre fiiller: 1. Basit fiiller – Bunlar aslında fiil kökleridir ve anlamlarını genişletecek, daraltacak veya değiştirecek herhangi bir ek almamışlardır: al-, bak-, bul-, çiz-, gel-, git-, gör-, iç-, kız-, oku-, ver-, vur-, yaz-, ye- vb. Dikkat: Okurken, bunların sonundaki tire yerine /-mAk/ eki getirilir: almak, bakmak, bulmak, çizmek, gelmek, gitmek, görmek, içmek, kızmak, okumak, vermek, vurmak, yazmak, yemek vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 2. Türemiş fiiller – Fiil veya isim kök veya gövdelerine fiil yapan ekler getirilerek yapılır. Dolayısıyla, iki türlü türemiş fiiller olabilir: a) İsim soylu kelimelerden türetilen fiiller – İsimden fiil yapan eklerle yapılırlar: baş+la-, kötü+mse-, su+sa-, yaş+a- vb. b) Fiil soylu kelimelerden türetilen fiiller – Fiilden fiil yapan eklerle elde edilirler: an-(ı)l-, çek-tir-, çık-ar-, döv-(ü)ş-, öde-t-, sev-(i)n- vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 3. Birleşik fiiller – En az iki unsurdan oluşan fiillerdir. Birinci unsurun türüne göre, ikiye ayrılırlar: a) isim unsuru + yardımcı fiil: Birinci unsur genelde yabancı kökenlidir. Çok sık kullanılan örnekler bitişik yazılır. Fiille bitişik yazıldığında, bazı üç sesli yabancı kelimelerin sonundaki ünsüz çift yazılır: dert et-, fark et-, grip ol-, his + et- > hisset-, kabul et-, mahıv + ol- > mahvol-, verem ol-, zan + et > zannet- vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Çok nadır görünseler de, bazen Türk kökenli kelimelerle de bu tip birleşik fiiller elde edilir: ayırt et-, baş et-, sağ ol- vb. Bu fiiller çoğu zaman deyimlerle karıştırılabilir, ancak unutmamak gerekir ki deyimleri oluşturan kelimeler kendi asıl anlamlarını kaybeder ve yepyeni, bazen de mantıksız anlamlar kazanırlar: göz at-, kulak ver-, meydan oku-, pestilini çıkar- vb. Bu mantıksızlık birleşik fiillerde görülmez, daha doğrusu, birleşik fiili oluşturan kelimeler kendi asıl anlamlarını kaybetmemişlerdir.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI b) En az iki fiilden oluşan birleşik fiiller - Bunlardan birinci fiil asıl unsur ve esas fiildir, ikinci fiil ise yardımcı unsurdur ve tasvir fiili olarak adlandırılır. Bağlanmaları, esas fiilin sonuna /-А/, /-İ/ veya /-İp/ zarf-fiil ekleri getirilerek yapılır. Tasvir fiili esas fiilin anlamını kısmen değiştirdiği için, /-А/ ve /-İ/ ekleriyle elde edilen birleşik fiiller bitişik yazılır.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Böyle kurulmuş fiiller beş tipte olabilirler: 1. Yeterlik fiilleri - „/-A/ bil-“ şeklindeki yapılardır: koş-a bil- > koşabil-, oku-(y)a bil- > okuyabil-, sev-e bil- > sevebilmek vb. Olumsuz şekillerde, tasvir fiili tamamen düşer: koşama- (< koş-a ø-me- < koşabilme-), yapama- (< yap-a ø-me- < yapabilme-) vb. Dikkat: Basit ve yeterlik fiillerinin olumsuz şekillerinde tek görülen morfolojik fark, zarf-fiil ekindedir: gel-me- || gel-e-me-.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 2. Tezlik fiilleri - „/-İ/ ver-“ şeklinde yapılırlar: al-ı ver- > alıver-, gel-i ver- > geliver-, oku-(y)u ver- > okuyuver-, yaz-ı ver- > yazıver- vb. Tasvir fiili esas fiile tezlik anlamı katar.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 3. Süreklilik fiilleri – Elde edilen birleşik fiilin anlamı, esas fiilin anlamından biraz daha uzun sürer. Bazen bu “sürmek” sadece sözdedir, semantiktir, daha doğrusu tarzla alakalıdır. Birinci unsur /-A/, /-İ/ veya /-İp/ zarf-fiil eklerinden birini aldıktan sonra; „dur-“, „gel-“, „kal-“, „gör-“, „ko-“ veya „koy-“ tasvir fiillerinden biri gelerek yapılırlar. İlk iki ekle kurulan yapılar bitişik yazılır: al-ı koy- > alıkoy-, bekle-(y)e dur- > bekleyedur-, don-a kal- > donakal-, koş-a gel- > koşagel-, verme- (y)e gör- > vermeyegör-, vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 4. Yaklaşma fiilleri – Anlamda bir yaklaşma görülür. Önceki birleşik fiiller kadar sık kullanılmaz. „/-A/ yaz-“ şeklinde yapılır: ağla-(y)a yaz- > ağlayayaz- (ağlayacak gibi yapılmak, ağlayarak bir şey yapmak), bayıl-a yaz- > bayılayaz- (bayılacak gibi yapılmak, çok yorgun şekilde bir şey yapmak), vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI 5. Uzaklaşma fiilleri – Bu fiillerde, esas fiilin anlamında bir semantik uzaklaşma hissedilmektedir. Eski şekilleri „-A git-“ şeklindedir: ol-a git- > olagit-, söylen-e git- > söylenegit- vb. Bugün ise „/-İp/ git-“ şekli kullanılır ve eskilerine kıyasen, ayrı yazılırlar: akıp git-, dalıp git-, sürünüp git- vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Referanslarına göre, fiiller üçe ayrılabilir: 1. Oluş bildiren fiiller - Bir oluş veya süreç bildiren geçişsiz fiillerdir: аk-, büyü-, çürü-, güzelleş-, kok-, parla-, patla-, sız-, tüt- vb. 2. Kılış ve kılınış bildiren fiiller - Bir kılış, kılınış veya aktivite bildiren geçişli fiillerdir: boya-, böl-, ek-, giy-, kapa-, öğret-, pişir-, seç- vb. 3. Durum ve tasvir bildiren fiiller – Harekette olmayan bir durum ve tasvir bildiren ve genelde geçişsiz olan fiillerdir: alış-, bekle-, dinle-, şaşır-, uyu-, üşü-, yat- vb. Çok azı geçişli fiillerdir: beğen-, özle- vb.

FİİLLERİN SINIFLANDIRILMASI Fiiller kendibaşlarına sentaktik eksende iş görürler, çünkü kendi anlamları vardır ve bir hareketi karşılarlar. Ancak, çok küçük bir kısmının kendi anlamları yoktur ve sadece birleşik fiil kurarken isim soylu kelimelerle beraber kullanılır ve anlam katarlar. Dolayısıyla, anlamlarına göre fiiller ikiye ayrılır: 1. Esas fiiller – Bunlar kendi başına tam anlamlı fiillerdir: bak-, gez-, gözle-, küçümse-, yak- vb. 2. Yardımcı fiiller – Bunların kendi başına anlamları yoktur. Sadece kendilerinden önce gelen isim soylu kelimeyle semantik birleşme yaptıklarında, anlamları sezilebilir. Görevli veya tasvif fiilleri olarak da adlandırılabilirler: buyur-, et-, eyle-, ol-, bul-, kıl-, ver- vb.

TEŞEKKÜR EDERİM 