CANLILAR ARASINDAKİ ETKİLEŞİM VE BESLENME MEHMET HATİPLİ 200020208027 Balıkesir Üniversitesi Fen Bilgisi Öğretmenliği İkinci Öğretim Aralık 2002

AMAÇLAR Protistler ve yaşantıları hakkında bilgi vermek. Mantarların faydalarını ve zararlarını öğrenmek. Bakteriler ve virüsler hakkında genel bilgiler vermek. Canlılar arasındaki beslenme biçimlerini öğretmek.

İçindekiler: PROTİSTLER:..................................................... Amip............................................................... Öglena............................................................ Paremesyum................................................... MANTARLAR:................................................... İlkel mantarlar................................................ Şapkalı mantarlar............................................ BAKTERİLER..................................................... VİRÜSLER........................................................... CANLILAR ARISINDAKİ BESLENME ........... Otobur canlılar................................................. Etobur canlılar................................................. Simbiyotik canlılar.......................................... Parazit canlılar................................................. Sorular..............................................................

PROTİSTLER Protistler bir hücreli canlılardır. Hücrelerinde zar, sitoplazma ve çekirdek bulunur. Bitki ve hayvan hücrelerine benzerler. Bir hücre içinde bütün canlılık özelliklerine gösterirler. Göl, havuz, su birikintisi gibi tatlı sularda yaşarlar. Gözle görülemezler. Ancak mikroskopla incelenmeleri mümkündür. Genellikle insan sağlığı için zararlı canlılardır. Birçok hastalığa yol açarlar. Sivri sineklerin taşıdıkları sıtma plazmodyumu sıtma hastalığına yol açar. Protistler yalancı ayak kamçı sil gibi hareketi sağlayan yapılarına göre adlandırırlar.

PROTİSTLER/Amip Tatlı sularda yaşayan tek hücreli canlılardır. Yalancı ayakları hareketlerini sağlar. Hücre zarının çevresinde sert bir yapı yoktur. Şekli değişebilir. İnsanlarda dizanteri hastalığına yol açar.

PROTİSTLER/Öglena Tatlı sularda yaşar. Hareketini kamcısıyla sağlar. Bu yönüyle hayvana benzer. Klorofil taşır. Işıklı ortamda fotosentez yaparak besin üretir. Bu yönüyle bitkilere benzer. Işıksız ortamda besinlerini dışardan alır.

PROTİSTLER/Paremesyum Tatlı sularda yaşar. Terliye benzediği için terliksi hayvan denir. Titrek tüyleri ile hareketini sağlar. Hücresinin çevresi sert bir yapıda olduğu için şekli değişmez. Besinlerini hücreye alır. Atıklarını hücre dışına atar. Bazıları gözle görülebilecek kadar büyüktür. İki hücre çekirdeği vardır. Büyük çekirdek canlılık olayları yönetir. Küçük çekirdek üremeyi sağlar.

MANTARLAR Mantarları yapılarına göre ikiye ayırmak gerekir. Bunlar ilkel mantarlar ve yüksek mantarlardır.

MANTARLAR/İlkel mantarlar İlkel mantarlar gözle görülemeyen tek hücreli canlılardır. Sitoplazmalarında zarla çevrili çekirdek vardır. Çoğunluğu parazit yaşar. Klorofil taşımadıklarından özümleme yapamazlar. Parazit olan mantarlar bir çok canlıda hastalıklara neden olular. Tahıllarda tahıl pası, kınacık, asmalarda küllenme, insanlarda kellik ve ayak parmaklarında yara yaparlar. Çürükçül mantarlar meyve ve sebzelerde çürümeye yol açarlar. Havada bulunan mantarlar ekmek, salça, reçel gibi besinlerin küflenmesine neden olurlar. Bunlara küf mantarları denir.

MANTARLAR/Şapkalı mantarlar Şapkalı mantarlar çok hücreli canlılardır. Doğada ışıksız nemli yerlerde yaşarlar. Protein ve mineraller yönünden zengin bir besindir. Ete yakın bir tadı vardır. Ancak bazıları çok zehirlidir ve zehirli mantarlarla zehirsiz mantarları ayırt etmek çok zordur. Bu mantarlar yenirken çok dikkat etmek gerekir. Mantarlar nemli yerlerde yaşarlar. Yiyeceklerimizi mantarlardan korumak için bulundukları yerde nemi düşürmeliyiz. Kurutulan besinlerde küflenme ve bozulma olmaz. Mantarlardan korunmak için reçel ve salça gibi yiyecekler kaynatılır.

BAKTERİLER Bakteriler mikroskopla görülebilen bir hücreli canlılardır. Toprakta, havada, suda, canlı vücudunda, bitki ve hayvan kalıntıları gibi hemen hemen her ortamda bulunabilirler. Bakteri hücresinde gelişmiş bir çekirdek yoktur. Çekirdek sitoplazmanın bir bölümüne dağılmış gibidir. Bakteri hücrelerinde hücre zarından başka hücre duvarı da vardır. Bu hücre duvarı bitki hücrelerinin hücre duvarına benzemez. Bakteriler dört şekilde görülebilir. Küre, çubuk, sarmal ve virgül biçiminde olurlar. Bakteriler çok hızlı üreme yeteneğine sahiptir. Uygun ortamda bölünerek kısa zamanda binlerce bakteriyi oluşturabilir.

BAKTERİLER Bakterilerin yararlı ve zararlı olanları vardır. Bu yönleriyle bakteriler yaşantımızı yakından etkiler. Bazı bakteriler besinlerin bozulmasına yol açar. Açık havada bırakılan süt ve besinlerin bozulması buna örnektir. Hava sıcaklığı arttıkça bozulma hızlanır. Genellikle zararlı bakteriler parazit olarak yaşayan, besinlerini üzerinde yaşadıkları canlıdan alan bakterilerdir. Bunlar insanlarda hastalıklara sebep olurlar. Tifo, kolera, difteri, verem gibi hastalıkları bu bakteriler yapar. İnsan vücudunda hastalık yapan bu canlılara mikrop denir. Yerleştikleri organlara zarar verirler.

BAKTERİLER Bakterinin sebep olduğu hastalıklara karşı antibiyotik denilen ilaçlar kullanılır. Bu ilaçlar düzenli kullanılırsa bakterilere karşı çok etkilidir. Düzenli kullanılmadığı zaman yarar yerine zarar verir. Her hastalık için değişik antibiyotik kullanılır. Hangi ilacı kullanacağımızı doktor bilir. En yanlış davranış başkalarının ilaçlarını doktora danışmadan bizimde kullanmamızdır. Çünkü o ilaçlar bizim hastalığımıza uygun olmayabilir.

VİRÜSLER Virüsler canlı veya cansız olduğu tartışılan varlıklardır. Canlı ortamlarda canlılık özelliği olan üremeyi göstermeleriyle canlılara benzerler. Canlı ortamın dışında kristalleşebilmeleriyle cansızlara benzerler. Canlı bir ortamın dışında hiçbir canlılık özelliği göstermezler. Hücrenin yapısında hücre zarı, çekirdek ve sitoplazma vardır. Virüsler sitoplazmaları olmadığından tam bir hücre yapısına sahip değillerdir. Tam olarak bir hücreli bile olamayan virüslerin doğada başka bir örneği yoktur. Virüsler normal mikroskoplarla görülemeyecek kadar küçüktür.

VİRÜSLER Virüslerin dış kısmında protein kılıf vardır. Bu kılıflar diken biçimindedir. Protein kılıflarda yönetici madde bulunur. Virüslerin yol açtığı hastalıklara karşı aşılar geliştirilmiştir. Bu aşılarla vücudumuzun hücreleri, o hastalığın virüsüne karşı uyarılır. Hazırlıklı olması sağlanır. Çiçek, kuduz, çocuk felci aşıları bu şekilde geliştirilmiştir. Nezle ve gribi yapan virüslere karşı aşılar geliştirilmiştir.

CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME Canlıları beslenme ilişkilerine göre üç guruba ayırabiliriz. Bunlar, üreticiler, tüketiciler ve ayrıştırıcılardır. Bunlar arasında doğal bir denge vardır. Besin zinciri içinde birisinin yok olması diğerlerini de etkiler. Bu nedenle doğal dengenin korunması çok önemlidir.

CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME/Otobur canlılar Bitkilerle beslenen hayvanlara otobur canlılar denir. Sincap, koyun, keçi, inek, eşek, at, fil gibi canlılar otoburlara örnektir. Sizde çevrenizde otobur canlıları inceleyiniz.

CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME/Etobur canlılar Hayvanları yiyerek beslenen canlılara etobur canlılar denir. Köpek, aslan, kaplan, kartal, akbaba, şahin, atmaca etle beslenen canlılardır. Hem etle hem de otla beslenen canlılar da vardır.

CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME/Simbiyotik canlılar İki canlının birbirine yardımcı olacak şekilde ortak yaşamasına ortak yaşam denir. Alg ile mantarın oluşturduğu beslenme biçimi buna örnektir. Algler mantar lifleri arasında yerleşir. Mantar klorofile sahip olan alge çözümlemede kullanacağı su ve madensel tuzları verir. Buna karşılık alglerin özümleme sonucunda ürettiği besin ve oksijenden yararlanır.

CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME/Parazit canlılar Başka bir canlının üzerinde yaşayarak onun besininden karşılıksız, ona zarar vererek yararlanan canlılara parazit denir. Parazitlerin Simbiyotik canlılardan farkı diğer canlıya zarar vermeleri ve karşılıksız yararlanmalarıdır. Parazitler kendilerine gerekli besinleri üzerinde yaşadıkları canlılardan alırlar. Sivrisinek, tahta kurusu, bit, pire, mantar dış parazittir. Canlılara dıştan zarar verirler. Vücudumuza zarar veren mikroplar ve bağırsak solucanı, tenya, kıl kurdu gibi canlılar iç parazittir. Hem canlının besininden yararlanır hem de zarar verirler.

1-) Aşağıdakilerden hangisi dizanteri hastalığına neden olur? Öglena Paremesyum Amip Parazit A B C D

Aaaiiiiiiiiiiiiii aaaaaaaaaiiiiii YANLIŞ

Doğru

2-) Alg ile mantarın oluşturduğu beslenme biçimi aşağıdakilerden hangisidir? Parazit Etobur canlı Otobur canlı Simbiyotik canlı A B C D

Aaaiiiiiiiiiiiiii aaaaaaaaaiiiiii YANLIŞ

Doğru

3-) Aşağıdakilerden hangisi paremesyum un özelliklerinden değildir? Tatlı sularda yaşarlar. Hareketini kamçısı ile sağlar. Titrek tüyleri ile hareketini sağlar. Terliğe benzer. A B C D

Aaaiiiiiiiiiiiiii aaaaaaaaaiiiiii YANLIŞ

Doğru