SES BİLGİSİ

1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte ünsüz düşmesi yoktur? A) Yeni girdiği işinde yükselmek istiyordu. B) Küçücük çocuktan ne istediğini anlayamadım. C) Sınav sonuçlarını öğreninceye kadar zor sabretti. D) Bize verilen, büyücek bir odaydı.

ÇÖZÜM : Ünsüz düşmesi sözcük sonundaki “k” harfinin sözcük ek alınca söylenmemesidir. Bu soruda “yükselmek” sözcüğünün kökü “yüksek” tir. “Küçücük” ve “büyücek” sözcüklerinde de küçültme ekleri olan “–cik” ve “–cek” ten önceki “k” harşeri düşmüştür. “alçaldı” sözcüğünün köküyse “alçak”tır. C seçeneğindeki “sabretti” sözcüğünde ünsüz değil ünlü harf düşmüştür. Yanıt: C

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte ünsüz benzeşmesi yoktur? A) Babasına keskin bir yanıt vermek cesaret isterdi. B) Fas'tan buraya gelmek en azından bir gün sürer. C) Adam açıkça kendisinin bu işi istediğini söyledi. D) Aldığın malları deftere kaydedersen iyi olur.

ÇÖZÜM : Bir sözcüğün sonunda sert ünsüzlerden biri (p, ç,t, k, h, f, s, ş) varsa, sözcük süreksiz - yumuşak ünsüzlerden “c, d, g”yle başlayan ek alırsa ekin başındaki sesler sertleşir, “ç, t, k” ye dönüşür. Buna sert ünsüzlerin benzeşmesi denir. Örneğin, simitçi,aşçı, otçul, bilmekte, çiçekten, ölçütte, bilmiştir,atkı, seçkin, çalışkan, içki... Bu ses olayı özel adlardan, rakamlardan, kısaltmalardan sonra da uygulanır. Örneğin, Bilecik’te, 73’ten, GAP’ta... Bu soruda sert ünsüzle biten sözcüklere eklenen “–den, –ce, –gin” ekleri sertleşerek “–tan, –ça,–kin” biçimlerinde söylenmiştir. Oysa “defter” sözcüğün köküdür, ona eklenen –e ekiyse zaten sertleşemez. Yanıt: D

3. Aşağıda altı çizili sözcüklerin hangisinde farklı bir ses olayı vardır? A) İşler yolunda gidiyor; zamanla daha iyi olacak. B) Çocukluk anılarını hâlâ benliğinde saklıyor musun? C) Ender bulunan, hoş kokulu bitkiler yetiştirirdi. D) Sen mutluluğun resmini yapabilir misin?

ÇÖZÜM : Bazı sözcüklerin sonundaki “p, ç, t, k” süreksiz -sert ünsüzleri, sözcük ünlüyle başlayan ek alınca yumuşak - süreksiz ünsüzlere (b, c, d, g) ya da “ğ” ye dönüşür. Buna ünsüz değişimi ya da yumuşaması denir. Örneğin, gerece, ilacın, dolabı, pikaba,ediyor, tokadı, rengi, yatağı, bildiği...Bu soruda “git, benlik, mutluluk, kalp” sözcüklerinde yumuşama olmuştur; oysa “bitki” sözcüğünde bitmek köküne eklenen “–gi” eki benzeşmiştir. Yanıt: C

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur? A) Düştüğü çıkmazdan bir türlü kurtulamıyordu. B) Yiyecekleri dolaba koymayı unutma. C) Yolun karşısındaki adam durmadan bizi gözlüyor. D) Birkaç gündür seni çok durgun görüyorum.

ÇÖZÜM : “a, e” ünsüzlerinin “–yor” ekinden önce ya da “ye-, de–” eylemlerinde “i, ı, ü, u”ya dönüşümüne ünlü daralması denir. Örneğin, bekliyor, anlamıyor,diyen, yiyecek ... Bu soruda da yemek eylemi ek alınca e harfi i’ye dönmüş, yiyecek sözcüğü oluşmuştur. “kurtulama-, gözle-, söyle–” sözcüklerinde de “–yor” eki nedeniyle daralma olmuştur. Oysa “görüyorum” eyleminde “gör” kökünün sonunda “a, e” geniş ünsüzlerinden biri yoktur; daralma da olmamıştır. Yanıt: D

C) Sert ünsüz yumuşaması D) Ünlü daralması 5. Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan, Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan; Köyümün titreterek bağrı yanık toprağını İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı... Bu dizelerde aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur? A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz düşmesi C) Sert ünsüz yumuşaması D) Ünlü daralması

ÇÖZÜM : “bağır” sözcüğünün ek almış biçimi olan “bağrı” sözcüğünde ünlü düşmesi; “toprağını” sözcüğünde sert ünsüz yumuşaması; “İnliyor” sözcüğünde ünlü daralması; “yamaçtan, belirmişti, baktım” sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi gerçekleşmiştir. Sözcük ek aldığında sondaki “k” ünsüzünün düşmesi anlamına gelen ünsüz düşmesi bu dizelerde yoktur. Yanıt: B

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte "ses türemesi" yoktur? A) Söyleyeceklerini önceden hissettim. B) Araba daracık sokakta zar zor ilerliyordu. C) Olay sonuçlanıncaya kadar zor sabretti. D) Bizden önce geleceğini zannettik.

ÇÖZÜM : Yabancı dilden alınmış tek heceli kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ya da “olmak, etmek, eylemek” yardımcı eylemleriyle söylendiklerinde sonlarındaki ünsüz iki kez söylenir ve yazılır. Buna ünsüz türemesi denir. Örneğin, affı, sırra, halletme, affolmak... Bu soruda “hissettim,zannettik” sözcüklerinde de bu türeme var.Küçültme eki almış bazı sözcüklerde ya da önekle sözcük arasında ünlü türemesi olur. Örneğin,biricik, gülücük, gencecik, güpegündüz, yapayalnız... Bu soruda “daracık, sapasağlam” sözcüklerinde bu türeme var.“sabretti” sözcüğünde, “sabır” sözcüğünün “ı” harfi düşmüş. Ayrıca, “et-” eylemine eklenen “–di” eki sertleşmiş; ama ünlü ya da ünsüz türemesi olmamıştır. Yanıt: C

A) Defterinize ikişer cümle yazın. 7. Üleştirme sayı sıfatı eki, –er, (–ar) ünlüyle biten sayılara eklendiğinde araya “ş” kaynaştırma harfi girer. Aşağıdakilerden hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır? A) Defterinize ikişer cümle yazın. B) Beşer kişilik gruplara ayrıldılar. C) Masalara yedişer tabak koyalım. D) Herkes yirmişer dakika konuşacak.

ÇÖZÜM : Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlüyle biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek alacağı zaman sözcükle ek arasına “y, n, s, ş” ünsüzlerinden biri getirilir, buna kaynaştırma denir.Bu soruda “iki, yedi, yirmi, elli” sözcükleri ünlüyle bittiği için “–er” ekinden önce “ş” kaynaştırma harfini almıştır; halbuki ünsüzle biten “beş” sözcüğüne kaynaştırma harfi getirilemez. Yanıt: B

A) Ünlü düşmesi B) Ulama C) Ünlü daralması D) Ünsüz benzeşmesi 8. Nerdeyse gün doğacaktı Herkes gibi kalkacaktınız Belki daha uykunuz da vardı Geceniz geliyor aklıma Kükürt rengindeki ağzı gecenin Yukarıdaki dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Ünlü düşmesi B) Ulama C) Ünlü daralması D) Ünsüz benzeşmesi

ÇÖZÜM : Bu soruda da “gece” sözcüğü “–in” eki alırken araya “n” kaynaştırma harfi girmiştir. “doğacaktı, kalkacaktınız” sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi vardır. “Nere” sözcüğünden türeyen “Neredeyse”sözcüğünde, “ağız ve uyumak” sözcüklerinden oluşan “ağzı ve uykunuz” sözcüklerindeyse ünlü düşmesi olmuştur. Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse, bunlar tek sözcükmüş gibi birleştirerek okunabilir, buna ulama denir. Bu dizelerde “geliyor aklıma” bölümünde ulama yapılabilir. “geliyor” eylemindeyse “gel-” kökünde “a, e” harfi olmadığı için daralma gerçekleşmemiştir. Yanıt: C

9. Aşağıdaki sözcüklerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz? A) sınırlı                                              B) görgülü C) bakımsız                                       D) meraklı

ÇÖZÜM = A, B ve D seçenekleri uyar.Çünkü bir sözcükte hem ünlü hem ünsüz yoktur.Sadece ünlü yada sadece ünsüz var. Ama D seçeneğinde hem ünlü hem de Ünsüz harfler vardır. YANIT = D

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırı sözcük yoktur? A)   Isıtılan demir genişler. B)   Çalışan insan her zaman başarır. C)   imzalanacak çok belge var. D)   Kardeşimle ödevlerimi yazıyorum.

ÇÖZÜM = B, C ve D seçeneklerinde aykırıdır. Çünkü hem ünlü hem de ünsüz harf vardır. A seçeneğinde aykırı sözcük yoktur. YANIT = A

A) Kırbaç B) Yatak C) Devlet D) Kebap 11.Aşağıdaki kelimelerden hangisine sesliyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülmez? A) Kırbaç                           B) Yatak C) Devlet                        D) Kebap

ÇÖZÜM = A, B, D, seçeneklerinde yumuşama görülür. Ama C seçeneğinde yumuşama görülmez. Çünkü C seçeneğinde ünsüz sertleşmesi olmaz. YANIT = C

12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur? A)  Sultan Murat eydür, gelsün göreyim. B)  Nice kahramandır ben de bileyim. C)  Vezirlik isterse üç tuğ vereyim. D)  Yiğitlere serdar oldu Genç Osman.

A, C, D seçeneklerinde vardır. Ama B seçeneğinde yoktur A, C, D seçeneklerinde vardır. Ama B seçeneğinde yoktur. Çünkü B seçeneğinde ünsüzle bitip ünlüyle başlayan bir sözcük yoktur. YANIT = B