FİLLERDE ÇATI

Hazırlayan: Gülsüm Gündoğdu Türkçe Öğretmenliği (i. ö. ) 2 Hazırlayan: Gülsüm Gündoğdu Türkçe Öğretmenliği (i.ö.) 2. Sınıf 1090320084

Fiilde (Eylemlerde) Çatı Fillerde çatı ikiye ayrılır: 1) Nesnesine göre 2) Öznesine göre Fiilde (Eylemlerde) Çatı

1) Geçişli 2) Geçişsiz 3) Oldurgan 4) Ettirgen Nesnesine Göre: 1) Geçişli 2) Geçişsiz 3) Oldurgan 4) Ettirgen

1) Etken 2) Edilgen 3) Dönüşlü 4) İşteş Öznesine Göre: 1) Etken 2) Edilgen 3) Dönüşlü 4) İşteş

Nesnesine Göre Çatı (Nesne -Yüklem İlişkisi): Yüklemin nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.

Geçişli ve Geçişsiz Fiiller: Nesne alabilen fiiller geçişlidir. Nesne almayan fiiller geçişsizdir. Fiile “ neyi, kimi ” sorularını yönelterek bulabiliriz. Cevap alabiliyorsak fiil geçişlidir Cevap alamıyorsak geçişsizdir.

Seni duyuyorum. ( “kimi duyuyorum?”) Beni anladığını biliyorum. ( “neyi biliyorum?”) Burası güzel kokuyor. (“neyi kokuyor?” ) Sonbaharda bitkiler ölür. (“neyi ölür?”) (geçişli) (geçişli) (geçişsiz) (geçişsiz)

Gördüm; ama söyleyemedim. Not: Bir fiilin geçişli olabilmesi için cümlede mutlaka nesne olması şart değildir. Gördüm; ama söyleyemedim.

Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Fiiller: Geçişsiz bir fiilin üzerine “ -r,-t,-tır ” eklerinden birinin getirilerek fiilin geçişli yapılmasına “oldurgan” çatılı fiil denir.

Geçişli bir fiilin üzerine “ -r,-t, -tır ” eklerinden biri getirilerek fiil yeniden geçişli yapılıyorsa o fiil “ettirgen” çatılı bir fiildir.

Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir başkasına yaptırma, ettirme anlamı katar.

Adam öldü. (geçişsiz) ---------------------------- Adamı öldürdü Adam öldü. (geçişsiz) ---------------------------- Adamı öldürdü. (oldurgan) Günler zor geçiyor. (geçişsiz) -----------  Günlerini zor geçiriyor. (oldurgan)

Bu kitapları okudum (geçişli) -------------------Bu kitapları okuttum Bu kitapları okudum (geçişli) -------------------Bu kitapları okuttum. (ettirgen) Her şeyi kırdım (geçişli) -------------------------Her şeyi kırdırdım. (ettirgen)

Öznesine Göre Çatı (Özne -Yüklem İlişkisi): Öznenin yüklemle olan ilişkisine göre belirlenir.

Etken ve Edilgen Fiiller: Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa  fiil etken çatılı demektir. Yani fiilin gerçek öznesi varsa ve “ -l,-n ” çatı ekini almamışsa fiil etkendir.

Bir fiil “ -l,-n ” çatı ekini almışsa ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o fiil  edilgen’dir. Edilgen fiillere “ kim tarafından ” sorusunu yönelttiğimizde cevap alamayız.

Evi güzelce temizledi. (evi temizleyen kim Evi güzelce temizledi. (evi temizleyen kim? “o”, gerçek öznesi var, o halde etken’dir.) Ev temizlendi. (ev kim tarafından temizlendi? cevap alamıyoruz, eylemi yapan belli değil o halde edilgen’dir.)

Dönüşlü Fiiller: Fiil kök ya da gövdelerine “ -n, -l ” çatı ekleri getirilerek yapılır. Dönüşlü eylemlerde özne işi bizzat kendisi yapar ve yaptığı işten de bizzat kendisi etkilenir

Not: Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. İkisi de “ -l,-n ” çatı eki alır. Edilgen fiillerin gerçek öznesi yokken dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır. Dönüşlü fiillerde “ kendi kendine ” anlamı vardır.

Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi. Kız aynanın karşısında saatlerce süsleniyor. Yüzmek için hemen soyundu. Çocuklar havuzda yıkandı.

İşteş  Çatılı Fiiller :  Fiil, kök ya da gövdelerine “ -ş, -leş ” çatı ekleri getirilerek yapılır. İşin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildirir.

Sen sahilde üzgün beklerken öpüşür ay ile sular.(k) Görünmez dallarda kuşlar ötüşür. (b) Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgarda.( b) Onunla bir süre öylece bakıştık. (k) k: karşılıklı b: beraber

Bazı fiiller çatı eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir. Türk -Yunan ordusu Sakarya’da savaştı. Pehlivanlar er meydanında güreştiler. Onunla istemeye istemeye barıştım. Sonunda ona kavuştum. Not: