“DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU” Yrd.Doç. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Psikoloji www.gunescocuk.com

Tanım DEHB, bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan dikkat sorunları, aşırı hareketlilik ve istekleri erteleyememe (dürtüsellik) ile kendini gösteren nöropsikiyatrik bir bozukluktur.

Dikkatin ve davranış kontrolünün bozulduğu bir durumdur. Çocukluk çağının en önemli ve en sık rastlanan psikiyatrik hastalıklarından biridir. Çocuğu, ailesini ve toplumu ilgilendiren bir halk sağlığı sorunudur.

The Story of the Fidgety Philip Phil stop acting like a worm The table is no place to squirm Thus speaks the father to his son Severely say it, not in fun. Mother frowns and looks around Although she does not make a sound. But Phillip will not take advice He'll have his way at any price. He turns and churns He wriggles and jiggles Here and there on the chair. Phil these twists I cannot bear. Heinrich Hoffman 1845

DEHB’nin Tarihçesi

Yapılan takip çalışmaları, İlk belirtileri erken çocukluk döneminde başlayan DEHB li çocukların; 1/4'ünün genç erişkinlikte de DEHB tanı ölçütlerini karşıladığını, 2/3'ünün ise tanı ölçütlerini karşılamasa da 3 temel belirtiden en az birini gösterdiğini ve bu devam eden belirtiye bağlı olarak da genel işlevsellikte bozulmanın olduğunu göstermiştir.

Sıklık ve Yaygınlık: Tüm dünyada okul çağı çocukları arasında % 3 – 12 Türkiye’de sıklık % 5 – 9 (Motovallı 1994, Taşkın 2006, Gül 2010) Erişkinlerde sıklık % 4 E/K: 2-5/1 DEHB-DE alt tipi gözden kaçabiliyor 20-30 çocuktan 1’inde, her sınıfta 1-2 öğrenci Tanı konmamış çocukların sayısı bu verilerin altında Tembel İlgisiz Yaramaz Şımarık Özürlü

Etioloji: Kalıtım, genetik nedenler Çevresel etkenler Beyindeki yapısal ve işlevsel farklılıklar

Kalıtım DEHB tanısı alan çocukların anne babalarında benzer belirtilerin görülme oranı diğer ebeveynlere göre 2-8 kat fazla DEHB tanılı çocukların kardeşlerinde aynı belirtilerin görülme oranı diğer çocuklardan 2-3 kat fazla Bu bozukluğun genetik olarak ana- babalardan çocuklara geçmesinden sorumlu olduğu düşünülen bazı genler belirlenmiş

Çevresel etkenler: Doğum öncesi (annenin gebelikte sigara, alkol kullanımı, bebeğin beyin gelişimini etkileyebilecek viral enfeksiyon geçirmesi gibi nedenler) Doğum sırasında (erken doğum, doğum sırasında yaşanan zorluklar) Doğum sonrası (geçirilen bazı hastalıklar)

Beyindeki yapısal ve işlevsel farklılıklar: DEHB’nda beynin dikkat, planlama, değerlendirme, hatırlama ve geleceği öngörme işlemlerinden sorumlu bölgelerinde hem yapısal hem de işlevsel sorunlar olduğunu bildiren bir çok bilimsel araştırma bulunmakta. Beyin MR ve BT çekimlerinde bu işlevlerden sorumlu beyin ön bölgelerinin DEHB olan çocuklarda normal çocuklarınkilerden daha küçük ya da asimetrik olduğu bulunmuş. SPECT ve PET gibi beyin kan akımının incelendiği tekniklerle bu çocukların beyinlerinin ön bölgelerinin daha az kanlandığı, daha az glukoz kullandığı yani yeterince aktif çalışmadığı gözlenmiş.

DEHB’de Beyin Görüntüleme Çalışmaları

Elektrofizyolojik Bulgular EEG anomalileri: % 30 – 60 Zemin aktivitesinde yavaşlama Alfa aktivitesinde azalma QEEG: Kortikal disfonksiyon Alfa aktivitesinde azalma, teta aktivitesinde artma (Bulgular spesifik değil; öğrenme bzk., demans, duygudurum bzk., okb’de de benzer bulgular var.)

Temel sorun ne? Bir şey yapmadan önce düşünmeleri için gerekli süre boyunca durmalarını sağlayan sistem iyi çalışmaz (Frontal Lob-Prefrontal kortex). Frene basmazlar Yapılan hatalardan ders almazlar, geçmişteki başarıları örnek almazlar Davranışlarının sonucunu önceden tahmin edemezler Davranışlarını geleceği düşünerek yönlendiremezler Olaylar karşınında hemen ilk duygusal tepkilerini gösterirler

Tanı Koyma Aşamaları: 1-Aile ve çocukla görüşme, bilgi alma, ailenin doldurması gereken ölçekler 2-Çocuğun değerlendirilmesi (muayene ve testler) 3-Okul ve öğretmenden alınan bilgiler ve öğretmenin doldurduğu ölçekler 4-Laboratuar testleri

DSM-IV Tanı Kriterleri: DEHB tanısı için Amerikan Psikiyatri Birliği’nin belirlediği 18 belirti vardır. 9’u dikkat eksikliği, 9’u hiperaktivite/ dürtüsellikle ilgilidir. Alınan tüm bilgilerde dikkat eksikliğini karşılayan en az 6, hiperaktivite ve dürtüselliği karşılayan en az 6 belirtinin varolduğu saptanmalıdır. Belirtiler 7 yaşından önce başlamalı Kalıcı ve sürekli olmalı Birden fazla ortamda (hem evde hem okulda) görülmeli

Dikkat eksikliği ölçütleri (DSM-IV) 1-Belirli bir işe dikkatini vermekte zorlanır. 2-Dikkati kolayca dağılır. 3-Dikkatsizce hatalar yapar. 4-Başladığı işi bitiremez. 5-Kendisiyle konuşurken dinlemiyormuş gibi görünür. 6-Görev ve etkinlikleri düzenlemekte zorlanır. 7-Yoğun zihinsel çaba gerektiren işleri yapmaktan kaçınır. 8-Eşyalarını kaybeder. 9-Günlük etkinliklerde unutkandır.

Hiperaktivite ve Dürtüsellik ölçütleri (DSM-IV) 1-Eli ayağı kıpır kıpırdır. 2-Oturduğu yerde duramaz. 3-Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşyalara tırmanır. 4-Sakince oynamakta zorlanır. 5-Sürekli hareket eder, motor takılmış gibidir. 6-Çok konuşur. 7-Sorulan soru tamamlamadan yanıt verir. 8-Sırasını beklemekte güçlük çeker. 9-Başkalarının sözünü keser, ya da oyunlarında araya girer.

DSM-5’ te DEHB İlgili Değişiklikler 20

DEHB İLE İLGİLİ DEĞİŞİKLERİN ANA HATLARI Dört yeni dürtüsellik (impulsivite) ölçütü eklendi Yaş ile ilgili değişiklik (7 yerine 12 yaş) Ölçütlerin daha iyi anlaşılması ve netleştirilmesi için örnek durum betimlemeleri eklendi Ölçütlerde ergen ve erişkinler için örnekler konuldu Dışlama ölçütünde değişiklik oldu

DEHB Aşağıdakilerden (1) ya da (2) vardır: Dikkatsizlik - aşağıdaki dikkatsizlik semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az 6 ay süreyle, uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyine göre aykırı bir derecede sürmüştür: toplumsal, akademik ve iş etkinliklerine direkt olarak etki yapar. Not: daha büyük ergenler ve erişkinler (17 yaş ve sonrası) için sadece 4 semptom gereklidir. Semptomlar karşıt olma-karşıt gelme, saldırganlık ya da yönergeleri ve ödevleri anlamada bir yetersizliğe bağlı değildir. Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar; detayları gözden kaçırır, atlar ve işlerinde yanlışlar yapar

Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır; dersler, konuşmalar sırasında ve uzun yazıları okurken odaklanmada güçlük yaşar Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür; belirgin bir çeldirici olmasa bile kafası başka yerde görünür Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da işyerindeki görevleri tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir) ; görevlere başlar ama çabucak odağını kaybeder ve kolaylıkla yoldan çıkar, okul çalışmalarını, günlük ev işlerini ve iş yeri ödevleri bitiremez Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker ; ardı sıra yapılacak görevleri yönetmede,sahip olduğu, kişisel eşyalarını düzenli tutmada güçlük yaşar; çalışması karışık ve düzensizdir, zaman yönetiminde zayıftır ve görevleri zamanında teslim edemez, tamamlayamaz

Çoğu zaman sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya isteksizdir; örneğin okul ve ev ödevlerinde, ya da ergenler ve erişkinler için rapor hazırlamada, formları sonuna kadar doldurmada, uzun yazıları gözden geçirmede Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örn. oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçler) ; okul ödevleri, kalemler, kitaplar, araç gereçler, cüzdanlar, anahtarlar, belgeler, gözlükler, cep telefonları Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır ; daha büyük ergenler ve erişkinler için ilgisiz düşünceler Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır; ergenler ve erişkinlerde arandığında geri aramak, faturaları yatırmak, randevulara gitmek

Hiperaktivite - aşağıdaki hiperaktivite-dürtüsellik (impulsivite) semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az 6 ay süreyle, uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyine göre aykırı bir derecede sürmüştür: toplumsal, akademik ve iş etkinliklerine doğrudan etki yapar. Not: daha büyük ergenler ve erişkinler (17 yaş ve sonrası) için sadece 4 semptom gereklidir. Semptomlar karşıt olma-karşıt gelme, saldırganlık ya da yönergeleri ve ödevleri anlamada bir yetersizliğe bağlı değildir. Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar. Etkinlikler sırasında başkaları otururken sıklıkla huzursuz (kıpır kıpır) haldedir ( sınıfta, işyerinde ya da başka bir çalışma yerinde ya da oturmanın gerekli olduğu başka durumlarda yerinden kalkar)

Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da sağa sola eşyaların mobilyaların üzerine tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir) ergenler ve erişkinler için huzursuzluk ya da sıkışmışlık hissi ile sınırlı olabilir Çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır ……sırasında fazlaca gürültücü ve yüksek seslidir Çoğu zaman hareket halindedir ya da sanki bir motor takılıymış gibi davranır; restoranlarda, toplantılarda olduğu gibi uzun süre hareketsiz kalmaktan rahatsız olur, rahatsız olduğu başkaları tarafından fark edilir, ayak uydurulması zordur Çoğu zaman çok konuşur

Dürtüsellik (İmpulsivite) Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır; daha büyük ergenler ve erişkinler, insanların cümlelerini tamamlarlar ve sırası gelmeden konuşurlar Çoğu zaman sırasını bekleme ya da sırada bekleme güçlüğü vardır Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örn. başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar; başkalarının eşyalarını sormadan ya da izin almadan kullanmaya başlar, ergen ve erişkinler başkalarının işine karışır ya da işlerini elinden almaya kalkışır)

Yeni dürtüsellik (impulsivite) ölçütleri (dört yeni ölçüt) Düşünmeden davranmaya eğilimlidir; örneğin yeterli hazırlık olmadan ödevlere başlar, yönergeleri okumaktan ya da dinlemekten kaçınır. Sonuçlarını düşünmeden konuşur ya da ha deyince önemli kararlar alır örneğin dürtüsel bir biçimde bir şeyler satın alır, aniden işten ayrılır, bir arkadaşla bozuşur Sıklıkla sabırsızdır, başkalarını beklerken huzursuz hisseder, diğerlerinden daha hızlı hareket etmek ister, insanları sadete getirtmeye çalışır (get to the point), hızlı araba kullanır, trafikte başkalarından daha hızlı gitmek için trafiği keser Bir şeyleri yavaş ve sistematik yaparken rahatsızdır ve sıklıkla etkinlik ve ödevlerde acelecidir Riske girmek anlamına gelse bile ayartmalara direnmekte ve fırsatları geri çevirmekte zorlanır. (Bir çocuk dükkan rafındaki oyuncağı alabilir ya da tehlikeli nesnelerle oynayabilir; erişkinler sadece kısa bir tanışıklıktan sonra ilişkiye girebilir ya da gerekli çabayı göstermeden bir işe girebilir ya da bir iş anlaşması yapabilir.

İşlevsel bozulmaya yol açmış olan bazı hiperaktif-impulsif semptomlar ya da dikkatsizlik semptomları (7) 12 yaşından önce de vardır. İki ya da daha fazla ortamda semptomlardan kaynaklanan bir işlevsel bozulma vardır (örn. okulda (ya da işte) ve evde) Toplumsal, okuldaki ya da işlevsellikte klinik açıdan belirgin bir bozulma olduğunun açık kanıtları bulunmalıdır. Bu semptomlar sadece bir Yaygın Gelişimsel Bozukluk, Şizofreni ya da diğer bir Psikotik Bozukluğun gidişi sırasında ortaya çıkmamaktadır ve başka bir mental bozuklukjla daha iyi açıklanamaz (örn. Duygudurum bozukluğu, Anksiyete Bozukluğu, Dissosiyatif Bozukluk ya da Kişilik Bozukluğu)

Dikkat Eksikliği: Dikkat süresinin ve yoğunluğunun kişinin yaşına ve gelişim düzeyine göre olması gerekenden az olmasıdır. Dikkat belli bir noktaya toplayamama Kolayca dağılması Dağınıklık Unutkanlık Eşyalarını kaybetme Dikkatsizce hatalar yapma Kişi belli bir şeyle ilgilenirken o sırada içinden gelen başka bir şey yapma isteğine engel olamama

Ev ortamında; “Söylediklerim bir kulağımdan giriyor öbür kulağından çıkıyor.” “Sanki aklı hep başka yerde, çok dalgın.” “Çok sık eşya kaybediyor.” “Bilgisayarın başında saatlerce oturabiliyor ama ödev başında en fazla 5 dakika.”

Sınıfta; Dersi dinleyemiyor, etrafla çok ilgili, çok hayalci.” “Başladığı işi bitiremiyor.” “Sınavlarda dikkatsizce hatalar yapıyor.” “Soruları sonuna kadar okumadan yanıtlıyor.” “Ödev başında çok yavaş, 10 dakikalık işi 3-4 saatte bitiremiyor.”

Dağılıp toplanamayan dikkat DEHB aslında bir dikkat dağılması ya da eksikliği değil, dikkati (dağıldığında tekrar) toplayamama problemidir. Görülen belirtiler veya şikayet edilen hususlar bu temel sorunun ürünüdür.

Hiperaktivite: Bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayacak biçimde hareketli olmasıdır Uzun süre yerinde oturamama Otururken elin ayağın kıpır kıpır olması Çoğu zaman hareket halinde olma (uykuda da) Çok konuşma Dağınık konuşma Çok soru sorma Konudan konuya atlama

Evde; “Daha karnımdayken bile kıpır kıpırdı.” “Sürekli hareket halinde, yürümez koşar.” “Ya konuşur ya sesler çıkarır. “Televizyon izlerken bile amuda kalkar, taklalar atar.”

Okulda; “Sınıfta nereye baksam onu görüyorum.” “Sırada otururken bile bir şeylerle uğraşır.” “Çok konuşur ama genelde anlatmak istediğini anlamazsınız.”

Dürtüsellik: Bireyin davranışlarını kontrol edebilmesinde sorun olmasıdır Acelecilik İstekleri erteleyememe Söz kesme Sırasını bekleyememe Aklına geleni anında söyleme Yaptığı davranışın sonucunu kestirememe Söyleyeceği şeyin karşısındaki kişide nasıl bir etki yapacağını düşünememe

“Kaç yaşına geldi hala söz kesmeyi öğrenemedi.” Evde; “Bu çocuğun freni yok.” “Kaç yaşına geldi hala söz kesmeyi öğrenemedi.” “Düşünmeden hareket ediyor.” “Çok sabırsız, istekleri hemen olsun ister.”

Okulda; “Daha soruyu tamamlamadan cevabını vermeye kalkıyor.” “Aklına geleni hemen yapıyor.” “Birçok ceza almasına karşın aynı davranışı tekrar yapıyor.”

DEHB’na Eşlik Eden Belirtiler Dağınıklık, düzensizlik Dalgınlık, hayal kurma Tutarsızlık Sakarlık, koordinasyon güçlükleri Bellek (hafıza) sorunları Uyku sorunları Sosyal ilişki sorunları Saldırgan davranışlar Kendine güven ve özsaygının azalması

Dağınıklık, düzensizlik “Odası, çantası çok dağınık.” “Sürekli bir şeylerini kaybeder.” “Üstüne başına hiç dikkat etmez.” “Sınıfta kalemini çıkarır, defterini ararken kalemini kaybeder, yeni bir kalem arar, bir türlü bir işe başlayamaz.” “Defteri kırışıktır, çantası darmadağandır.” “Sırasının üstü karmakarışıktır, yanına kimse oturmak istemez.”

Dalgınlık, hayal kurma “Kendi sınıfta ama aklı başka yerde.” “Derste neredeyse uyuyacak gibi oluyor.” “Bazen ödev başında hiçbir şey yapmadan saatlerce duruyor.” “Seslendiğimizde asla duymuyor.”

Tutarsızlık “Bir anı bir anına uymuyor.” “Çok keyifliyken birden öfkelenebiliyor.” “Başarısı çok değişken, aynı dersten bir gün iyi bir gün kötü not alıyor.” “Ödevlerini bir gün tam yapıyor, başka bir gün hiçbirini yapmadan geliyor.” “Ne zaman ne yapacağı hiç belli olmuyor.”

Sakarlık, koordinasyon güçlükleri “Çok sakar.” “Yürürken kapılara, eşyalara çarpar.” “O kadar çok düşer ki, her yeri yara bere izi ile dolu.” “ayakkabı, kravat bağlamayı öğrenemiyor.” “Kalem tutması bile çok farklı.”

Bellek sorunları “Bazı şeyleri hiç unutmaz, ama bir dakika önce söyleneni hatırlayamayabiliyor.” “Mutfağa gittiğinde ne alacağını unutmuş oluyor.” “Akşam öğrendiğini sabah unutur.” “Ödevlerini yazılı olarak almazsa mutlaka unutur, hep arkadaşlarına telefon edip öğreniyoruz.”

Uyku sorunları “Bebekliğinden beri uykuyu sevmez.” “Akşamları yatıramıyoruz, bıraksak sabaha kadar oturur.” “Sabahları da bir türlü zamanında kaldıramıyoruz.”

Sosyal ilişki sorunları “Grup etkinliklerine kimse onu katmak istemiyor.” “Nerede nasıl davranacağını bilmiyor.” “Arkadaş partilerine çağırılmıyor.” “Kurallı oyunlarda sorun çıkarıyor.” “Arkadaş ilişkileri çok dengesiz.”

Saldırgan davranışlar “Sinirlendiğinde gözü bir şey görmez, çevresine zarar verir.” “Sık sık arkadaşlarıyla kavga dövüş ediyor.” “Her fırsatta kardeşine vuruyor.”

Kendine güven ve özsaygının azalması “Kendine güvenmiyor.” “Kendinden küçüklerle oynamayı tercih ediyor.” “Başarısız olduğunda hemen vazgeçiyor.” “Kötü çocuk olduğunu söylüyor.” “Bizim onu sevmediğimizi düşünüyor.”

DEHB yapısal bir bozukluk olduğunun kabulü zordur; Somut değildir, Çocuğun tüm çevresi etkilenir, Toplumsal güçlükler yaratan bir sorundur, Ahlak sorunu olarak kabul görür, Akademik başarısızlıklar olur,

DEHB’da Ayırıcı Tanı Tıbbi Bozuklular Psikolojik Bozukluklar Psikiyatrik Bozukluklar

Tıbbi Bozuklular Tiroid bezi hastalıkları Beyinde yapısal bozukluklar Bazı ilaçların yan etkileri (Ör:epilepsi, kalp, astım ilaçlarının bazıları Bazı nörolojik bozukluklar (Ör:epilepsi, Sydenham koresi) Frajil-X sendromu Kurşun zehirlenmesi Anemi Uyku apnesi

Psikolojik Bozukluklar Aile içinde çatışma ve gerginlikler Çocuğun fiziksel, duygusal ya da cinsel istismarı Boşanma, göç, bir yakının kaybı, deprem gibi travmatik olaylar gibi yaşamın bir döneminde karşılaşılmış ya da halen devam eden zorlu yaşam olayları

Psikiyatrik Bozukluklar Depresyon Anksiyete bozuklukları Özel öğrenme bozukluğu Davranım bozukluğu

DEHB ile birlikte görülen-eş tanı psikiyatrik bozukluklar Karşıt olma karşı gelme bozukluğu Davranım bozukluğu Özgül öğrenme bozukluğu Depresyon Anksiyete bozuklukları Tik bozuklukları Bipolar bozukluk

Okul ve arkadaş ilişkileri Okul başarısı ‘olması gerekenden’ düşüktür Okulu bırakma ve sınıfta kalma daha sıktır Toplumsal uyum ve arkadaş ilişkilerinde zorlukları çoktur “Mızıkçı” “Kavgacı” “Bencil” “Devamlı memnuniyetsiz”

Bu çocukların, % 30’u liseyi bitirene kadar bir-iki kere sınıfta kalır % 60’ı ciddi yazma güçlüğü çekmektedirler % 90’ı okulda düşük başarılıdır %20’sinin okuma güçlüğü vardır %30’u okulu bırakmaktadır %90’ı okulda yeterince üretken değildir (Murdence Arcelus, 1999)

DEHB’nun Değişik Yaşlardaki Klinik Seyri BEBEKLİK DÖNEMİ Huzursuzluk Kolay ağlama Zor sakinleştirme Aşırı hareketlilik Dış uyaranlara aşırı tepki verme Uyku sorunları

OKUL ÖNCESİ DÖNEM Devamlı hareket halinde olma (atlama, zıplama, bir yerlere tırmanma) İsteklerini erteleyememe, tutturma Sürekli ilgi odağı olma, bunu sağlayacak birşeyler yapma Sık sık bir oyundan diğerine geçme Belirli bir şeyle çok kısa süre ilgilenme Çok konuşma Sürekli soru sorma ve çoğu kez yanıtını dinlememe Sakarlık, sık sık yaralanma Az uyuma

Kreşte Faaliyetleri sürdürememe, yarım bırakma Kurallara uymama, sırasını bekleyememe Sakince yerinde oturamama Başka çocukları itip kakma Bağırıp çağırma Çok konuşma

İLKOKUL DÖNEMİ Sakin ve sessizce sırada oturamama Dersi dikkatle dinleyememe Sorulan sorulara sonunu beklemeden, söz istemeden yanıt verme Verilen görevleri tam olarak yerine getirememe, başlayıp yarım bırakma Başka çocukların dikkati dağıtacak şeyler yapma Sınavlarda dikkatsizce hataları sıkça yapma Okul başarısında dengesizlik Diğer çocuklarla ilişki sorunları Kendisine benzer çocuklarla arkadaşlık kurma Eşyalarını sık sık kaybetme Dağınıklık, defter düzeninin bozuk olması Ev ödevlerini almama, eksik alma, tamamlamakta zorlanma Akademik başarısının kapasitesiyle orantısız olması

Ergenlik Dönemi Aşırı hareketlilikte kısmen azalma, ama kıpır kıpırlığın devem etmesi Akademik başarı sorunları Ders dinleyememe, derste uykulu olma, kalem çevirme ya da resim yapma Uzun süreli dikkat gerektiren illerden kaçınma Ders çalışmama, ödev yapmama Öğretmenle ilişki sorunları, karşılık verme, patavatsız ve ilgisiz bir öğrenci olarak nitelendirilme Aile ve arkadaş ilişkilerinde sorunlar Benlik saygısında azalma, depresyon Duygu-durumda değişkenlik, aniden öfkelenme yada neşelenme Yasal sorunlara neden olabilecek riskli davranışlar

Erişkinlik Dönemi Yerinde duramama, bacak sallama, parmakla tempo tutma Uzun süre gazete kitap okuyamama, televizyon izleyememe ya da izlerken hareket halinde olma Uzun süre belli bir işe konsantre olamama, dikkat dağınıklığı Unutkanlık, söylenenleri, günlük işleri akılda tutamama, eşyaları kaybetme İşleri düzenlemekte ve bitirmekte yetersizlik, bir işi bitirmeden diğerine başlama Sorun çözme ve zamanı kullanmada güçlük Yeterli düzeyde başarılı olamadığını, hedefine ulaşamadığını düşünme Sık sık iş değiştirme Duygulanımda değişkenlik, aniden öfkelenme Düşünmeden kolay hızlı karar verme Sosyal ilişkilerde sorunlar İlişkileri ani olarak başlatma ve bitirme Evlilik sorunları Alkol madde bağımlılığı

Olumlu Özellikleri Enerjik olma Yaratıcılık Sıcak kanlı ve cana yakın olma Kolay ilişki kurabilme Esneklik Hoşgörülü olma Espiri Risk alabilme İnsanlara kolaylıkla güvenebilme

DEHB’li Çocuklar: Genellikle daha “iyi” Eğlenceli işler, uğraşlarda Çabuk sonuç alınan durumlarda Sık geri bildirim alınca Dikkat çekici, albenili durumlarda Günün erken saatlerinde Erişkin gözetimi ile Bire-bir çalışmada Yeni olan ile Baba ile Yabancılar ile Muayene odasında Genellikle daha “kötü” Sıkıcı işler, uğraşlarda İleride sonuç alınacak işlerde Seyrek geri bildirim alınca Albenisi düşük durumlarda Günün geç saatleri Erişkin gözetimi olmaksızın Grup çalışması Bilindik, kanıksanmış olan ile Anne ile Ebeveynler ile Bekleme salonunda

Prognoz Olguların %30’unda belirtiler ergenliğe kadar devam eder ve sonrasında azalır. Olguların %40’ı erişkinlikte de tedavi gerektirecek ölçüde dikkat ve davranış kontrol sorunları yaşarlar.

Tedavi kararı için Hastalığın seyri ve birliktelik gösterdiği diğer bozuklukların yanısıra, okuldan alınan performans bilgisi ve dikkat eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkan semptomların varlığı tedavi kararıyla ilişkilendirilebilir.

Tedaviye kimin ihtiyacı var? İşlevsel bozulması olanların “yaşın ve gelişimin gereklerinin yerine gelmesinde zorluk”

DEHB sadece semptom değildir 18 semptomdan 12’sinin olması + birden çok alanda işlevsel bozulmanın olması

İşlevsel bozulma ölçütleri Okulda Öğrenememe (yeterince) Sorumluluklarını yerine getirmeme Kuralları tam anlamama ve uygulamama Öğretmenler ve arkadaşlar tarafından anlaşılamama Evde Anne-babanın sözünü dinleyememe (“anlamama”, isyankarlık”) Kişisel Sevilmediğini ve değer verilmediğini düşünme Yalnız ve kızgın hissetme

Dikkat dağınıklığının tedavisi gerekebilir, çünkü: Kişilik ve benlik gelişiminin bir çok boyutunu etkileyebilir. Sosyal etkisi en çok okul ortamında belirgin olabilir. Hayat kalitesi üzerindeki etkileri fazladır.

DEHB Tedavi Edilmediğinde; İlaç tedavileri Anababa, öğretmen eğitimleri Çocuğa özel tedavi ve eğitim programları Ortamın düzenlenmesi Alternatif tedaviler Tedavinin izlenmesi

DEHB’nin Yaşamboyu Etkisi Düşük okul başarısı Çocukluk İlişki sorunları İş ve evlilik sorunları Yetişkinlik DEHB Yasal sorunlar Yaralanmalar Motorlu araç kazaları Düşük özgüven Sigara, alkol ve madde kullanımı Ergenlik

DEHB KOKGB Davranım Bozukluğu

İlaç Tedavileri DEHB’nda etkinliği kanıtlanmış ve en yaygın olarak uygulanmakta olan tedavi, ilaç tedavisidir. Kullanılan ilaçlar 3 ana grupta toplanabilir: 1- Psikostimülan ilaçlar 2- Antidepresan ilaçlar 3- Diğer ilaçlar

İlaçların Beklenen Olumlu Etkileri Dikkat süresi ve yoğunluğu artar. Aşırı hareketlilik ve dürtüsellik azalır. Uyarı, eleştiri ve olumsuz geri bildirimler azalır. Öğretmenler ve arkadaşlarla ilişkiler olumlu yönde gelişir. Aile ile ilişkiler olumlu yönde gelişir. Kişi gerçek kapasitesini görmeye ve kendine güvenmeye başlar. Akademik başarı artar.

Psikostimülanlar Ritalin (metilfenidat)‏ Concerta (yavaş salınımlı metilfenidat)‏ Dexedrin (dekstroamfetamin- Türkiye’de yok)‏ Cylert (pemolin- Türkiye’de yok)‏ Adderall (kombinasyon- Türkiye’de yok) Modafilin (Modiadol)‏

Psikostimülamların Etki Mekanizmaları Beyindeki dikkat ve davranış kontrolü ile ilgili bölgelerin iyi işlev görmesi için gereken bazı kimyasal maddelerin (dopamin, noradrenalin gibi) miktarını düzenler Beyinde var olan yapısal ve işlevsel farklılığı ortadan kaldırmaz. Ancak ilaç kullanımıyla kişi dikkat ve davranış kontrolü için gerekli becerilerini geliştirme şansı kazanır. İlacın ne kadar kullanılacağı çocuğun durumuna, diğer tedavi yaklaşımlarının uygulanmasına bağlı olarak değişir.

Ritalin ve Concerta Bağımlılık yapmaz. İleride başka maddelere bağımlılık gelişmesine neden olmaz. Büyümede gerilik yapmaz. Kısırlık yapmaz. Keyif verici bir madde değildir. Çocukları uyuşturmaz. İlk seçenektir.

Psikostimülanların Yan Etkileri Stimülanlar genelde iyi tolere edilen ve hafif yan etkileri olan ilaçlardır. En yaygın yan etkiler: Uykusuzluk, İştahta azalma, kilo kaybı, Tikler Nadiren (depresyon, içe çekilme, çarpıntı)‏ Hafif düzeyde kalp hızında ve basıncında artış

Antidepresanlar Tofranil (imipramin) Stretera (Atomoksetin) Norepinefrin gerialım inhibitörüdür. Non-stimülandır.

Antipsikotikler: Risperidon: Özellikle dürtüsel ve saldırgan davranışlar üzerine etkilidir. Okul öncesi dönemde de kullanılabilmesi, etki süresinin uzun olması avantajlarıdır. En önemli yan etkisi kilo artışıdır. Uyku hali yapabilmektedir.

Anababa, öğretmen eğitimleri Anababa eğitimleri etkinliği kanıtlanmış bir yöntemdir Öğretmen eğitimleri ile ilgili veriler yetersizdir Bu eğitimlerin sonucunda: Çocuklardaki sorun davranışlar azalır Anababaların ve öğretmenlerin, -çocukla iletişim becerilerinde olumlu değişiklikler olur -çocukların uygun olmayan davranışlarıyla başa çıkma becerileri artar Aile içinde ve sınıfta stres ve gerginlikler azalır Anababalığa ilişkin özgüven artar

Çocuğa özel tedavi ve eğitim programları Bireysel tedavinin hedefleri; çocuğun kendisini her yönüyle tanıması, olumlu ve güçlü özelliklerinin farkına varması, özgüven kazanması, çocuğun davranış kontrol becerilerini kazanmasıdır. Akademik sorunlar yaşayan çocukların ders çalışma becerilerini geliştirmek ve dikkat süresini arttırmaya yönelik özel eğitim desteği alması da bireysel eğitimin bir parçasıdır.

ORTAMIN DÜZENLENMESİ Dikkat sorunlarına yönelik düzenlemeler Görsel dikkat için düzenlemeler İşitsel dikkat için öneriler Dokunsal dikkat için öneriler Dağınıklık ve düzensizlik konusunda yapılabilecek düzenlemeler Ortamın düzenlenmesi Günlük programın planlanması Zamanın planlanması

Tedavinin izlenmesi Tedavi anababa, doktor ve öğretmen iş birliğinden oluşur. Bunlardan biri eksik kaldığında tedavi oranı azalır.

Tedavinin HER aşaması çocuk için özeldir. Bu nedenle çocuğun bireysel kontrolleri önemlidir.