DEVEKUŞU BESLEME İLKELERİ İbrahim AK Şadıman KARAMAN Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, 16059, Görükle BURSA  

Devekuşlarının Beslenme Açısından Özellikleri Devekuşu yetiştiriciliğinde işletme giderlerinin en büyük bölümünü yem giderleri oluşturmaktadır Devekuşlarında yemden yararlanma oranı yüksektir. Tat alma duyusu çok iyi gelişmediği için yemlerin seçiminde daha çok renk ve ilgi çekici görünüm etkilidir. Oldukça obur hayvanlardır. Bu nedenle ergin devekuşlarında yem tüketiminin günde 1–3 kg’la sınırlandırılması gerekir.

Devekuşlarında Sindirim Sistemi Devekuşları herbivor (otçul) hayvanlardır. Devekuşlarının sindirim kanalı diğer kuşlara benzerlik göstermekle birlikte bazı farklılıklar da söz konusudur. Devekuşlarında sindirim kanalı ağız, yemek borusu, ön (bezli )mide, taşlık, ince bağırsak, kör bağırsak, kalın bağırsak, rektum ve kloaktan oluşur.

Ergin bir devekuşunun sindirim sistemi (A),bezel mide (proventrikulus); (B), taşlık (ventrikulus); (C), ince bağırsak (yaklaşık olarak 6 m); (D), kör bağırsaklar (yaklaşık olarak 0.95–1.25 m); (E), kalın bağırsak (yaklaşık olarak.16 m); (F), arka bağırsaklar (hindgut)

Kör bağırsak önemli düzeyde mikrobiyal fermantasyonun meydana geldiği bir organdır. Kör bağırsaktaki anaerobik bakteriler selülozu parçalayarak uçucu yağ asitlerinin üretilmesini sağlarlar. Bu asitler, metabolizmada glukozun yerine enerji sağlamak amacıyla kullanılır. Devekuşları ile yapılan bir in vitro çalışmada devekuşlarındaki uçucu yağ asitleri üretiminden ergin bir devekuşunun yaşama payı gereksiniminin %56.5-66’sının sağlandığı hesaplanmıştır.

Devekuşlarının Besin Maddeleri Gereksinimleri Devekuşlarında yaşam olaylarının devamı, hızlı bir büyüme, yüksek miktar ve nitelikte ürün alınabilmesi için aşağıdaki besin maddeleri gereksinimlerinin yeterli ve dengeli bir şekilde karşılanması gerekir. Karbonhidratlar Proteinler Yağlar Mineraller Vitaminler Su

1. Karbonhidratlar Karbonhidratlar doğada bulunan organik karbon bileşiklerinin en büyük bölümünü oluşturmakta ve daha çok bitkilerin yapısında bulunmaktadır. Karbonhidratlar yemlerdeki en önemli enerji kaynaklarıdır. En önemli karbonhidrat kaynağı yemler; mısır, buğday, arpa ve yulaf gibi tahıllardır. Devekuşlarının karbonhidrat içeriği yüksek yemlerle aşırı beslenmeleri yağlanmaya neden olduğu için pek doğru değildir. Devekuşlarında yaş ilerledikçe yem enerjisinin değerlendirilmesinde de önemli düzeyde artış olmaktadır.

2. Proteinler Proteinler, amino asitlerden oluşan yüksek moleküllü bileşiklerdir ve bütün hücrelerin yapısında bulunmaktadır. Proteinler aynı zamanda yumurtanın önemli bir bileşenidirler. Protein gereksiniminin bir başka besin maddesi ile karşılanması olanaksız olduğu için devekuşlarının beslenmesinde protein gereksinimlerinin karşılanması büyük önem taşımaktadır. Devekuşları tek mideli hayvanlar olduğu için vücutlarında bazı amino asitleri sentezleyemezler. Bu nedenle esansiyel amino asitlerin, yeterli düzeyde protein içeren rasyonlarla karşılanması yaşamsal öneme sahiptir. Protein gereksinimleri, bitkisel veya hayvansal kaynaklı yemlerden karşılanabilir.

3. Yağlar Yağlar, enerji değeri en yüksek organik bileşiklerdir. Protein ve karbonhidratların yaklaşık 2.5 katı kadar enerji içerirler. Yağlar rasyonda enerji kaynağı olarak, yemlerde tozumayı önlemek ve yemin lezzetini artırmak için de rasyonlara katılır. Toplam rasyonun %5’inden daha fazla yağ kullanılmamalıdır. Devekuşu palazları yağ içeriği yüksek rasyonları çok iyi değerlendiremezler.

4. Mineraller Kalsiyum vücutta en fazla miktarda bulunan mineraldir. Devekuşlarında kalsiyum, özellikle yumurta kabuğunun oluşumu ve büyüme döneminde kemiklerin gelişmesi için gereklidir. Kalsiyum yetersizliğinde gençlerde raşitizm, erginlerde osteoporozis, yumurta veriminde düşme, yumurta kabuğunun yapısında bozulma ve tetani görülmektedir. Devekuşu rasyonlarında kireç taşı, kemik unu ve yonca kalsiyumca zengin kaynaklardır. Fosfor yetersizliğinde iştahsızlık, zayıflama, yumurta veriminde düşme, civcivlerde raşitizm, erginlerde osteomalasia oluşmaktadır. Dikalsiyum fosfat ve kemik unu, fosforca zengin kaynaklardır.

5. Vitaminler Vitaminler, organizmada hücrelerin ve dokuların düzenli çalışmasını sağlar. Vitamin A, özellikle deri, solunum, sindirim, göz ve üreme organlarının epitel dokusunun sağlıklı olmasını sağlamakta, hastalıklara karşı dayanıklılığı artırmaktadır. Vitamin D, antiraşitik vitamin olarak da adlandırılmaktadır. Çünkü, kalsiyum ve fosforun yeterli düzeyde emilimi ve kemiklerde depolanması, kanda kalsiyum ve fosfor miktarının normal düzeyde kalmasını sağlar. Vitamin E doğal bir antioksidandır. Oksidasyona karşı hassas diğer vitaminleri ve besin maddelerini korur. Vitamin K, kanın pıhtılaşması için gerekli bir vitamin olup, eksikliğinde kanamadan dolayı ölümler görülür.

Tablo 1. Devekuşu yemlerine eklenen iz mineraller ve vitaminler Miktar Büyütme Yemleri (/1000kg) Büyütme ve bitiş yemleri (/1000 kg) Yumurta yemi Vit A Vit D3 Vit E Vit K3 Vit B1 Vit B2 Niasin Pantotenik asit Vit B12 Vit B6 Kolin Folik Asit Biotin Magnezyum Mangan Çinko Bakır İyot Kobalt Demir Selenyum IU g mg 12 000 000 3 000 000 40 000 3 8 60 14 100 4 500 2 200 50 120 80 15 0.5 0.1 35 0.3 9 000 000 2 000 000 10 000 1 5 10 150 - 20 0.15 15 000 000 2 500 000 30 000 45 18 40 90

6. Su Hayvan vücudunun ve yumurtanın yarıdan fazlasını su oluşturmaktadır. Suyun vücutta birçok yaşamsal görevi vardır. Devekuşları kurağa ve susuzluğa dayanıklı olmakla birlikte, sürekli içebilecekleri şekilde su sağlanmalıdır. Genelde devekuşları yem tüketimlerinin 3 katı kadar su tüketirler. Herhangi bir sorun yaşanmaması için tüketilen suyun temiz ve içme suyu kalitesinde olması gerekir. Yetersiz su tüketimi öncelikle yem tüketiminin düşmesine neden olmaktadır. Yem tüketiminin düşmesi ise büyümenin yavaşlamasına ve verimin düşmesine neden olmaktadır.

YEMLER Devekuşları doğal yaşamlarında çok çeşitli yemleri tüketme olanağına sahiptirler. Yoncanın devekuşu rasyonlarının önemli bir bölümünü oluşturması ve taze olarak verilmesi önerilmektedir. Yonca dışında diğer baklagil yem bitkileri, otlar ve silaj da devekuşlarının beslenmesinde değerlendirilebilmektedir. Buğday, arpa, yulaf ve mısır gibi dane yemler devekuşu rasyonları için uygun yemler olup, devekuşlarının enerji gereksinimlerinin önemli bir bölümü bu yemlerle karşılanmaktadır. Devekuşu rasyonlarında yağlı tohum küspeleri, protein kaynağı olarak kullanılmaktadır.

YEMLER Devekuşları esansiyel amino asit gereksinimlerini sadece bitkisel kaynaklı yemlerle karşılayamayacakları için hayvansal kaynaklı bazı yemlerin de rasyona katılması gerekmektedir. Devekuşlarının beslenmesinde kullanılan başlıca hayvansal kaynaklı yemler; et unu, et kemik unu, balık unu, kan unu ve kanatlı mezbaha artıkları unudur. Devekuşlarının vitamin ve mineral gereksinimi sadece bitkisel ve hayvansal kaynaklı yemlerle yeterli düzeyde karşılanamaz. Bu nedenle rasyonlara vitamin ve mineral eklenmesi bu besin maddeleri açısından daha güvenli bir beslemeye olanak sağlamakta ve gelişmeye katkıda bulunmaktadır.

DEVEKUŞLARININ BESLENMESİ Devekuşları hızlı gelişme yeteneğine sahip hayvanlar olduğu için, yumurtadan çıkıştan itibaren yaş ve canlı ağırlığa bağlı olarak besin madde gereksinimleri farklılık göstermektedir. Bu nedenle yetiştiricilikte yaşamın farklı dönemlerinde besin maddeleri içeriği farklı rasyonların kullanılması gerekmektedir.

Devekuşu yetiştiriciliğinde en önemli dönem, civcivlerin yumurtadan çıktıktan sonraki 2–3 aylık besleme dönemidir. Yumurtadan çıkan civcivleri hemen beslemeye gerek yoktur. Çünkü yumurta sarısı içerisinde bulunan yeterli düzeydeki besin maddeleri civcivlerin ilk 3–4 günlük besin madde gereksinimlerinin tamamını karşılamaktadır. Devekuşu civcivleri yaklaşık 3–4 günlük yaştan sonra yavaş yavaş ham protein içeriği yüksek civciv yemi ile beslenmeli ve başlangıçtan itibaren sürekli temiz ve içilebilir nitelikte su sağlanmalıdır. Civciv yemlerinin temiz ve bozulmamış olmasına özen gösterilmelidir. Devekuşu civciv yemi, yumurtadan çıkıştan sonraki ilk günlerde toz, daha sonraki günlerde pelet formda olmalıdır. Civciv başına verilecek yem miktarı ilk günlerde 40–50 g iken, yavaş yavaş artırılarak 3 aylık yaşta 500–600 g, civcivler 6 aylık yaşa ulaştığında ise 1 kg verilecek şekilde ayarlanmalıdır.

Yumurtadan yeni çıkan civcivler yemleri ayırt edemezler, zamanla yemleri tanırlar. Yemleme zamanının kuşlar için sosyal bir aktivite olduğu dikkate alınarak mümkünse grup yemleme uygulanmalıdır. Yem yemesini öğrenen civcivler, diğerlerinin de yem tüketmeyi öğrenmesine yardımcı olmaktadır. Yavrular yem yemeyi öğrendikten sonra, yemlikler kuşların daha fazla yürümelerini ve koşmalarını sağlamak için kümesin farklı yerlerine konmalıdır. Genç devekuşları çok hızlı bir büyüme yeteneğine sahip oldukları için rasyonlarında diğer besin maddeleri yanında yeterli düzeyde kalsiyum bulunmalıdır. Civcivlerde perozis oluşumunu önlemek için sularına mangan sülfat katılmalıdır.

Civcivler 3 haftalık yaştan sonra yonca ve diğer yeşil yemleri tüketebilirler. Civcivlere yeşil yemlerin biçilerek verilmesi yerine, otlatılması önerilir. Civcivler büyüdükçe selülozdan yararlanma arttığı için selüloz gereksinimleri de artmaktadır. Hayvanlar 4 aylık olmadan selüloz miktarı yüksek olan sap ve saman gibi kaba yemler verilmemelidir.

Devekuşlarının yemlenmesi konusunda genelde iki farklı yöntem uygulanmaktadır. Birinci yöntemde devekuşlarına yemin serbest olarak verilmesi önerilir. Çevre faktörleri uygunsa ve hayvanlar stressizse uygun bir yemleme yöntemi olarak önerilebilir. İkinci yemleme yöntemine göre ise, devekuşlarının bir gün içerisinde azar azar ve birkaç öğünde yemlenmeleri önerilmektedir. Bu yöntem özellikle kapalı alanda yetiştirilen ve hareket alanı kısıtlanan kuşlar için çok uygundur.

Tablo 2: Devekuşlarında yaşa bağlı olarak canlı ağırlık ve ortalama yem tüketimi (gün) Vücut ağırlığı (kg) Yem tüketimi (kg/gün/KM) 1 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360 390 420 450 480 510 540 570 600 0.8 3.3 9.1 16.6 25.0 36.2 47.9 58.2 67.4 75.8 83.7 88.6 91.9 95.2 98.4 101.2 103.2 105.1 106.7 109.1 110.7 - 0.25 0.49 0.75 0.91 1.35 1.65 1.81 1.90 1.95 2.00 2.40 2.45 2.50

Uygulamada bazı farklılıklar bulunmakla birlikte devekuşlarının beslenmesinde yaşa ve yetiştirme amacına bağlı olarak genellikle 5 farklı rasyon önerilmektedir. Devekuşu civcivlerine yumurtadan çıktıktan sonraki ilk 9 hafta besin maddelerince daha zengin, sindirilme derecesi yüksek ve selüloz oranı düşük başlangıç yemi verilmesi gerekir. Devekuşu yavrularına 9 haftalık yaştan itibaren 42. haftaya kadar büyütme yemi verilmesi önerilmektedir. Büyütme yeminin besin maddeleri içeriği başlangıç yemine oranla bir miktar düşük olup, ham selüloz içeriği biraz daha yüksektir.

Devekuşlarının beslenmesinde 42 Devekuşlarının beslenmesinde 42. haftadan sonra yetiştirme amacına göre 2 farklı rasyon önerilmektedir. Besiye alınan devekuşlarına 42. haftadan kesime kadar 2300 Kcal/kg ME enerji ve %16 ham protein içeren bitiş yemi verilmesi gerekir. Damızlık olarak yetiştirilecek genç devekuşlarının ise, 42. haftadan cinsi olgunluğa kadar ki dönemde protein içeriği aynı, fakat enerji içeriği daha düşük olan (2000 Kcal/kg ME) yetiştirme yemi ile beslenmeleri gerekir. Böylece damızlıkta kullanılan devekuşlarının kendi vücut gelişmelerini tamamlamadan cinsi olgunluğa ulaşarak erken yumurtlamaya başlamaları önlenmektedir.

Devekuşlarında yumurtlama döneminde yumurtayla birlikte önemli düzeyde besin maddesi vücuttan dışarı atıldığı için, besin madde gereksinimi önemli düzeyde artmaktadır. Bu nedenle, yumurtlama döneminde devekuşlarına besin maddeleri içeriği daha yüksek olan yumurta yemi verilmelidir. Bu dönemde devekuşlarına hayvan başına yaklaşık 1.0-2.0 kg yumurta yemi ve yaklaşık 1.0-2.0 kg kadar da yonca vb kaba yem verilmektedir. Bu dönemde yumurta kabuğunun oluşumu için fazla miktarda kalsiyuma gereksinim olduğu için, rasyondaki kalsiyum oranı %3.5 düzeyine kadar çıkarılmalıdır. Yumurta yemi, devekuşları yumurtaya başlamadan 4–5 hafta önce verilmeye başlanmalı ve yumurtlama dönemi bitene kadar bu rasyonla beslenmelidir.

Tablo 3: Farklı yaşlardaki devekuşlarının besin maddeleri gereksinimleri Besin maddesi Başlangıç Yemi (0-9. haftalar) Büyütme Yemi (9-42. Haftalar) Bitiş Yemi (42.haftadan kesime kadar) Yetiştirme Yemi (42.haftadan cinsi olgunluğa) Yumurta Yemi (yumurtlama dönemi) ME, kcal/kg Ham protein, % Kükürtlü amino asitler % Methionin, % Lisin, % Ham selüloz, % NDF, % Kalsiyum, % Yararlanılabilir P, % Sodyum, % Çinko, mg/kg Manganez, mg/kg İyot, mg/kg Vitamin A, IU/kg Vitamin D3, IU/kg Vitamin E, IU/kg Vitamin B12, μg/kg Kolin, mg/kg 2465 22 0.70 0.37 0.90 6-8 14-16 1.5 0.75 0.4 120 150 1.1 11.000 2650 40 2.200 2450 19 0.68 0.85 9-11 17.20 1.2 0.6 9.000 55 20 2300 16 0.60 0.35 12-14 19-22 90 0.9 1.900 1980-2090 15-17 24-27 20-21 0.38 1.00 22-24 2.4-3.5 0.7 110

Devekuşlarının yemlenmesinde kullanılan yemlikler; temizlenmesi kolay, ucuz, yem saçımını önleyecek ve hayvanların kolayca yem tüketmelerini sağlayacak şekilde olmalıdır. Yemlikler genç veya ergin devekuşlarının boyuna göre 1–1.5 m yükseklikte olmalıdır. Yemliklerin üzerine bir sundurma yapılarak yağışlı havalarda yemlerin ıslanması ve bozulması önlenmelidir. Yemlerin yemlikte uzun süre kalması ve küflenmiş ya da bozulmuş yemlerin hayvanlar tarafından tüketilmesi kesinlikle önlenmelidir. Suluklarda sürekli temiz ve içilebilecek nitelikte su bulundurulmalı ve suluklar sık sık temizlenmelidir

DEVEKUŞLARINDA BESLENME BOZUKLUKLARI Büyüme dönemindeki devekuşlarında besin maddeleri yetersizliği deride lezyonların oluşumuna, tüylerde kıvrılma ve karışıklığa, anemi, karaciğer yağlanması, beyaz kas hastalığına neden olmaktadır. Ayrıca kemik ve gagada yumuşama veya kolay kırılmalara, perozis ve tırnaklarda bükülmelere neden olmaktadır. Yumurtlama dönemindeki devekuşlarında besin maddeleri yetersizliği yumurta verimi, döllülük oranı ve kuluçka randımanının düşmesine, yumurta kabuk kalitesinin bozulmasına neden olmaktadır.

TEŞEKKÜRLER