METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI

Metinler şu açılardan sınıflandırılabilir : 1 – Metnin gerçeklikle ilişkisi ne ölçüdedir, işlevi ve yazılış amacı nedir? 2 – Metin, temelde hangi anlatım türü kullanılarak oluştu- rulmuştur? 3 – Metin sözlü anlatımla mı yazılı anlatımla mı oluşturul- muştur? 4 – Metin, dilin hangi işlevinden faydalanılarak oluşturul-

I – EDEBÎ METİNLER ( Sanat Metinleri ): Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakı- bakımından iki ana gruba ayrılır: I – EDEBÎ METİNLER ( Sanat Metinleri ): a- Şiir, hikaye, roman, tiyatro, masal, fabl…edebi metinlerdir. b- Edebi metinlerdeki kelime, cümle ve mısraların önemli bir bölümü, günlük dildeki anlamlarından ( ilk / gerçek ) sıyrıla- rak yan anlam değeri kazanır. c- Bu tür metinlerde; sezdirme, hissettirme, çağrıştırma ön plânda tutulur. d- Üslûp kaygısı ön plândadır. e- Dil daha çok şiirsel ve heyecana bağlı işlevde kullanılır, imge- ler, kurmaca dünyalar oluşturulur. f- Edebi metin kurmaca olması yönüyle hayal gücünden az ya da çok mutlaka yararlanır.

g- Edebi metinlerde dile getirilenler, doğruluk-yanlışlık kıstası- na göre değerlendirilemez. ğ- Edebi metinlerin temel ifade şekilleri manzum veya mensur olabilir. h- Edebi metinlerde dil, öznellik içerir. ı- Bir edebi eserin anlaşılması; yazarın dili ve deneyimi ile okurun dili ve deneyimi arasındaki ortaklıkla paraleldir. i- Sanat metinlerinde olaylar, masallardaki gibi olağanüstü de olabilir, hikaye ve romanlarda olduğu gibi olmuş veya olabilecek nitelikte de olabilir. Bununla birlikte bir kurmaca metin, gerçek hayatta aynen yaşanamaz. j – Olaya bağlı metinlerde ağırlıklı olarak öyküleyici ve betimle- yici anlatımlar kullanılır.

k – Sanat metinleri, yazıldığı dönemin ilmi, felsefi, teknolojik, siyasal ve sosyal gerçekliğinden faydalanır; ama gerçeği olduğu gibi yansıt- maz. Yazar dış dünya ile ilişkili olmakla birlikte ondan farklı bir dünya sunar ve okuyucuyu bu dünyaya çeker. l – Hem anlatmaya bağlı metinler hem de göstermeye bağlı metinler za- man, mekân, kişiler ve olay örgüsü üzerine kuruludur ve kurmaca metin-lerdir. m – Anlatmaya bağlı metinlerdeki tasvirlerin yerini göstermeye bağlı me-tinlerde parantez içinde verilen açıklamalar alır. n – Göstermeye bağlı metinlerde, anlatmaya bağlı metinlerden farklı ola-rak olay ve durum anlatılmaz, göz önünde canlandırılır. o – Her edebî metin, oluşturulduğu dönemin zihniyetinden; yani sosyal hayatından, inançlarından, ekonomisinden, siyasi ortamından vb. izler taşır.

ö – Anlatmaya bağlı edebî metinlerin ortak özelliği bir olaya dayan- malarıdır. Bir anlatıdaki olayların neden-sonuç ilişkisi içinde kur- gulanmasına olay örgüsü denir p - Anlatmaya bağlı metinlerdeki olay örgüsünün göstermeye bağ- lı metinlerdeki karşılığına dramatik örgü denir. r – Okuyucuda estetik zevk uyandırmak amacıyla yazılır, güzellik esas alınır. s – Edebi metinlerde bilgilendirme amacı yoktur.

II – ÖĞRETİCİ METİNLER : a – Mektup, günlük, anı, biyografi, gezi yazısı, haber yazıları, fıkra, deneme, makale, eleştiri, röportaj, ilmî yazılar, tarihî yazılar, felsefî yazılar öğretici metinlerdir. b – Öğretici metinler, bir olayı, kavramı veya nesneyi, açıkla- mak, anlatmak veya bildirmek amacıyla yazılan metinlerdir. Öğretici metinlerde amaç, okura bilgi vermek, haber vermek, okuru ikna etmek veya bir konuyu açıklamaktır. c – Bir şeyleri öğretmek amaçlandığından, öğretici metinlerde üslûp, edebî metinlerde olduğu gibi öne çıkmaz. Başka bir deyişle, öğretici metinlerde sanat kaygısı yoktur. d - Öğretici metinler, kaynağını kurmacadan değil, gerçek dün- yadan alır.

e – Çoğunlukla ders kitaplarında, ansiklopedilerde, gazete ve dergilerde kullanılır. f – Öğretici metinlerde, ilmî konular da güncel konular da işle- nebilir. g – Öğretici bir metnin dili, yapısı ve konusundan hareket ede- rek hangi dönemde yazıldığını tahmin edebiliriz. h – Metinler yazıldığı dönemin hakim zihniyetini yansıtır. Bu du- rum öğretici metinlerde daha da belirginleşir; çünkü öğretici metinler ortaya çıktıkları dönemin sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal vb. ortamını en çok konu edinen metinlerdir. ı – Öğretici metinler, edebi metinlerde olduğu gibi bir plân çer- çevesinde oluşturulur.

man, mekân ve olayda değişiklik yapılamaz. i – Öğretici metinlerde gerçeklik olduğu gibi verildiği için kişi, za- man, mekân ve olayda değişiklik yapılamaz. j – Ana düşünce, metinlerde verilmek istenen mesajdır, metnin yazılış amacıdır. k – Öğretici metinlerde ana düşünce, bir cümle olarak metinde doğrudan da yer alabilir, metnin tamamından da çıkarılabilir. l – Öğretici metinlerde dil, göndergesel işlevde kullanıldığından varlık ve eşyalar nesnel olarak ifade edilir. m – Her öğretici metnin anlatım özelliği, hedeflenen okuyucu kit- lesine, seçilen konuya, zihniyet ve anlatım türüne göre değişir. n – Dil ve anlatım, iletilmek istenen mesaja, metnin türüne ( fel- sefi metin, deneme, gezi yazısı vb. ), iletişim aracına, hedef kitleye göre değişir.

r – Öğretici metinlerde anlatıcı, edebî metinlerde olduğu gibi o – İlmî metinlerde genellikle terimler, felsefî metinlerde kavramlar kullanılır. ö – Öğretici metinlerde kelimeler genellikle gerçek ( ilk ) anlamla- rında kullanılır. Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz anlamlarına yer verilmez. p – Farklı türdeki öğretici metinler, dil ve anlatım bakımından da birbirinden farklıdır. r – Öğretici metinlerde anlatıcı, edebî metinlerde olduğu gibi kurmaca değil gerçek kişidir. s – Öğretici metinlerde anlatım akıcı, yalın, açık ve tutarlı ol- malıdır. ş – Öğretici bir metinde, birbiriyle çelişen düşüncelere yer ve- rilmez.

t– Öğretici metinler, herkese tek bir mesajı verir t– Öğretici metinler, herkese tek bir mesajı verir. Yani, anlam tektir, edebî metinlerde olduğu gibi çok anlamlı bir anlatım yoktur. u – Deneme, fıkra gibi öznelliğin hakim olduğu öğretici metin- lerde metnin iletisi yazarın düşüncelerini yansıtır. ü - İlmî yazılar, biyografi gibi türlerde ise yazar duygularını kat- maz, bu türlere nesnellik hakimdir.

ÖĞRETİCİ METİNLER : I – Tarihî Metinler II – Felsefî Metinler III – İlmî ( Bilimsel ) Metinler IV – Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler a – Hatıra b – Biyografi c – Gezi Yazısı d – otobiyografi e – Mektup f – Günlük V – Gazete Çevresinde Gelişen Metinler a – Fıkra b – Makale

VI – Doğrudan ya da Dolaylı Olarak Sözlü Anlatımla İliş- c - Sohbet d – Deneme e – Eleştiri f – Haber Yazısı g – Röportaj h - Mülâkat VI – Doğrudan ya da Dolaylı Olarak Sözlü Anlatımla İliş- kili Olan Metinler : a – Röportaj b - Mülâkat A – Bir Kişinin Belli Bir Topluluğa Hitaben Yaptığı Bir Konuş- manın Yazıya Aktarılmasıyla Oluşturulan Metinler a – Sunum Metinleri b – Söylev Metinleri

c – Konferans Metinleri B – Toplantılardaki Konuşma ve Tartışmaların Yazıya Aktarıl- masıyla Oluşturulan Metinler : a – Münazara Metinleri b – Forum Metinleri c – Sempozyumlardaki Tartışmaların Metinleri d – Açık Oturum Metinleri e – Panel Metinleri

EDEBÎ METİNLER ( Sanat Metinleri ) I – Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler : a – Serbest Şiir b – Koşma c – Sagu d – Semai e – Murabba f – Gazel g – Sone h – Kaside II – Olay Çevresinde Gelişen Edebi ( Kurmaca ) Metinler : A – Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler a – Manzum Hikâye

b – Destan c – Fabl d – Mesnevi e – Halk Hikâyesi f – Roman g – Hikâye h – Masal B – Göstermeye Bağlı Edebi Metinler : a – Köy Seyirlik Oyunları b – Orta Oyunu c – Meddah d – Karagöz

e – Dram f – Komedi g – Trajedi h – Modern Tiyatro

OLUŞTURULDUKLARI ANLATIM TÜRLERİNE GÖRE METİNLER I – Öyküleyici Anlatımla Oluşturulan Metinler : a – Tarihî Metinler b – Kişisel Hayatı konu Alan Metinler c – Anlatmaya bağlı Edebi Metinler II - Açıklayıcı - Kanıtlayıcı Anlatımla Oluşturulan Metinler : a – Felsefî Metinler b – İlmî Metinler c – Makale d – Deneme e – Fıkra f – Eleştiri g – Haber Yazısı

III – Söyleşmeye Bağlı Anlatımla Oluşturulan Metinler : a – Mülâkat b – Röportaj c – Söyleşi d – Göstermeye Bağlı Edebi Metinler e – Doğrudan ya da Dolaylı Olarak sözlü Anlatımla İlişkili Olan Metinler IV – Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatımla Oluşturulan Metinler : a- Şiirler ve Şiirsel Nitelik Taşıyan Diğer Metinler

3 – Sanat metinleri aynı kişi tarafından farklı zamanlarda okundu- EDEBÎ METİNLERLE ÖĞRETİCİ METİNLERİN FARKLARI 1 – Sanat metinleri gerçekliği , kurgular ve yeniden oluşturur. Öğreti-ci metinler ise kurgu değildir, gerçeği olduğu gibi anlatmak, bir şeyi öğretmek, açıklamak veya bir şeyle ilgili bilgi vermek amacıyla ya-zılır. 2 – Sanat metinleri ; öğretici metinler ( makale, deneme, eleştiri… ) gibi gerçeği olduğu gibi anlatmak, bir şeyi öğretmek, bilgi vermek, açıklamak amacıyla yazılmaz. Estetik zevk ve duygu vermek ama-cıyla yazılır. 3 – Sanat metinleri aynı kişi tarafından farklı zamanlarda okundu- ğunda ya da kişiden kişiye farklı duygulanımlar, heyecanlar yaratır; bu bakımdan sanat metinlerinin öğretici metinler gibi tek bir anlamı yoktur.

4 – Öğretici metinlerde dilde kesinlik aranırken sanat metinlerinde dilde kesinlik aranmaz. 5 – Edebî metinlerde “ üslûp “ ön plândadır. , öğretici metinlerde ise uslüp kaygısı yoktur. “ Mesaj “ ön plândadır. 6 – Edebî metinlerde dil, öznellik içerir; öğretici metinlerde olduğu gibi göndergesel işlevde değil daha çok şiirsel işlevde kullanılır. 7 – Kelimeler öğretici metinlerde genellikle gerçek anlamında kullanı- lırken edebî metinlerde genellikle yan ve mecaz anlamlarda kulla- nılır. 8 – Sanat metinlerinde kişi, zaman, mekan, tarih değiştirilebilir. Öğ-retici metinlerde değiştirilemez.

9 - Sanat metinlerinde öyküleyici ve betimleyici anlatım türleri kullanılır. Öğretici metinler açıklayıcı anlatım türüyle kaleme alınır. 10 - Sanat metinlerinde söz sanatları kullanılır. Öğretici metinlerde ge-nellikle söz sanatları kullanılmaz. 11 - Sanat metinlerinde kesinlik yoktur. Öğretici metinlerde kesinlik vardır. 12 - Sanat metinlerinde kelimeler soyuttur. Öğretici metinlerde ise so- muttur

Anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin ortak özellikleri : Kişi, mekân, zaman ve olay ögeleriyle kurulurlar. Gerçek bir olaya dayalı olabilecekleri gibi tümüyle tasar-lanarak da yazılabilirler. Gerçek bir olaya dayansalar bile gerçeğin bire bir kopyası değildirler. Her sanatçı aynı olay ve temaya, yaratıcılık göstererek kendi üslubu ve bakış açısıyla farklı bir boyut ve biçim kazandırır. Bu yüzden sanatsal (kurmaca) her eser tektir, benzersizdir. Sanatsal (kurmaca) eserlerda üslup kaygısı ağır basar. Dil, duygusal ve çağrışımsaldır. Her sanatsal metin bir iletişim aracıdır.

Estetik bir zevk vermek, okuru kurgulanmış bir hayatın içine çekerek kendi sınırlı hayatının dışına çıkarmak, eğ-lendirmek gibi amaçlarla kaleme alınırlar. Genellikle serim, düğüm, çözüm aşamalarına dayalı klâ-sik bir planla yazılırlar. Temel malzeme dildir.

Anlatmaya ve göstermeye bağlı metinlerin farklılıkları: 1 - Anlatmaya bağlı türlerde olayın mutlaka bir anlatıcısı vardır. Bu anlatıcı olayı ilahî bakış açısıyla, kahramanın bakış açısıyla ya da gözlemci bakış açısıyla anlatır. 2 - Göstermeye bağlı eserlerde, sosyal hayatta karşılaşabi-leceğimiz olaylar sahnede gösterilir. 3 - Göstermeye bağlı eserdeki olaylar aktör (erkek oyun-cu), aktris (bayan oyuncu) adı verilen oyuncular tarafın-dan canlandırılır. Sosyal yaşamın ve insan karakterinin eleştirisi yapılır.

4 - Bu iki tür arasında kullanılan dil ve anlatım biçimi de birbirinden farklıdır. Anlatmaya bağlı eserlerde uzun ve kurallı cümleler kullanılırken göstermeye bağlı eserlerde günlük konuşma dili kullanılır. Cümleler daha açık ve kı-sadır. Söylenen sözün izleyici tarafından anlaşılması bek-lenir, bunun için daha açık ve kısa cümleler kullanılır. Ko-nuşma dilinin canlılığı sahnede yansıtılır.