TÜRKİYE’DE ADOLESAN SAĞLIĞI Uz. Dr. A. Emel Önal İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

ADOLESAN DÖNEM (ERGENLİK): Fiziksel ve duygusal süreçlerin yol açtığı, cinsel ve psikososyal olgunlaşma ile başlayan ve bireyin bağımsızlığını ve sosyal üretkenliğini kazandığı, çok da belirli olmayan bir zamanda sona eren bir dönemdir ve hızlı fiziksel, psikolojik ve sosyal değişmelerle tanımlanır.

Dünya Sağlık Örgütü adolesan olarak tanımladığı 10-19 yaş arasındaki bireylerin Dünya nüfusu’nun beşte birini oluşturduğunu bildirmektedir... 1998 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması’na göre Türkiye’de 10-19 yaş grubu nüfusun % 21.6 sını oluşturmaktadır. ( 5-9 yaş grubu nüfusun % 10.5 dir )

Ergenlikte vücut üreme yeteneği kazanır Ergenlikte vücut üreme yeteneği kazanır. Buna bağlı olarak vücutta başlayan değişiklikler 10 yaştan erken başlarsa bir hastalık olasılığını akla getirmelidir. 16 yaşını tamamladığı halde adet görmeyen genç kızlar, 19 yaşına kadar hiçbir ergenlik belirtisi göstermeyen erkek çocuklar da hastalık olasılığı nedeni ile uzmana sevk edilmelidir.

Ergenlikte beslenme sorunları ile oldukça sık karşılaşılır. Zayıflık, şişmanlık, boy kısalığı, anemi, diğer vitamin ve mineral eksiklikleri bunlar arasında sayılabilir. Adolesan dönemde görülen yapısal-ailevi boy kısalığı, uzunluğu patolojik olanlardan (İskelet displazileri, Turner Sendromu, hipotiroidi ve büyüme hormonu eksikliği, Çölyak Hastalığı) ayırt edilmelidir. Şişmanlık, zayıflıkta ruhsal sorunlar ve yeme bozuklukları da akla gelmelidir.

Adolesan kızlarda kıl artışının hipertrikozis veya hirsutizm olduğunu ayırt etmek önemlidir. Meme problemleri (fibroadenom, fibrokistik hastalık) ve jinekolojik problemler (amenore, disfonksiyonel kanama, dismenore, polikistik over ve vajinal akıntı) bu dönemdeki kızlarda sık görülen sorunlardır.

Adolesan erkeklerde ise jinekomasti (gençlerin % 30-50 sinde) ve varikosel, çıkan testis gibi skrotal problemler dikkat edilmesi gereken konulardır. Korunmasız cinsel ilişki ve adolesan gebelikleri bu dönemde cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve düşükler gibi başka sağlık sorunlarına da yol açar.

1998 TNSA’na göre 15-19 yaş grubundaki kadınlar Türkiye’deki doğurgan çağ kadınların beşte birini oluşturmaktadır. Adolesan gebeliklerine bakılacak olursa 15 yaşındaki kadınların % 2 sinin ilk gebelik deneyiminin olduğu, 19 yaşındaki kadınlarda bu oranın % 23 e ulaştığı görülmektedir.

Türkiye’de ilk evlilik medyan yaşı 25-49 yaş grubunda, erkekler için 24 yaş, kadınlar için 19.5 yaştır. 1986 yılında Zührevi Hastalıklar Hastanesine yatan 3 257 hastanın % 24.8 i 15-24 yaş grubundadır. 1989 da Ankara Etimesgut Sağlık Bölgesi’nde gençler arasında dismenorenin de içine dahil olduğu Ürogenital Sistemin Diğer Hastalıkları en sık görülen sağlık sorunları arasında 2 sırada yer almaktadır.

İstanbul’da 1993-1994 yıllarında topluma dayalı bir örnekte, 15-44 yaş arasındaki 696 kadının % 7.8 inde cinsel yolla bulaşan hastalık, % 13.7 sinde diğer üreme kanalı enfeksiyon hastalıkları olduğu laboratuar sonuçları ile gösterilmiştir.

Tablo 3. Türkiye’de HIV/AIDS vakalarının bulaşma yollarına ve cinsiyete göre dağılımı (31 Haziran 2002 T.C. Sağlık Bakanlığı) (5)

1998 TNSA’na göre 15-19 yaş arasındaki kadınların %37 1998 TNSA’na göre 15-19 yaş arasındaki kadınların %37.8 i HIV/AIDS ten korunma yolunu bilmiyor, % 27.1 i yanlış biliyor, % 4.4 ü kaçınmanın yolu olmadığını savunuyor, % 30.7 si herhangi bir kaçınma yolunu söyleyebiliyor (%7.2 seksten uzak durma, %10.4 kaput kullanma, %10.6 tek eşlilik, %8.8 hayat kadınıyla seksten kaçınma, %0.2 homoseksüelle seksten kaçınma, %7.4 kan naklinden kaçınma, %2.2 iğneden kaçınma, %0.6 öpüşmekten kaçınma).

Türkiye’de Sağlık Bakanlığı verilerine göre 2002 de 431 AIDS, 998 HIV taşıyıcı olmak üzere toplam 1429 HIV/AIDS vakası vardır.

Tablo 2. Türkiye’de HIV/AIDS vakalarının yaş gruplarına göre dağılımı ( 31 Haziran 2002 T.C. Sağlık Bakanlığı)(5)

Tablo 3. Türkiye’de HIV/AIDS vakalarının bulaşma yollarına ve cinsiyete göre dağılımı ( 31 Haziran 2002 T.C. Sağlık Bakanlığı )(5)

Ergenlikte kişisel hijyen, deri, saç, el, ayak, ağız ve diş bakımı ve genital temizlik önemlidir. Akne ve cilt enfeksiyonları, Genital yol enfeksiyonları, Diş çürükleri, Hepatit B ergenlikte sık karşılaşılan sağlık sorunlarıdır.

Adolesan döneme özgü ortopedik problemler, skolyoz (kızların % 10-14 ünde, erkeklerin % 5-6 sında), kifoz, Osgood Schlatterdir. Adolesan dönemde kazalar sıktır. Türkiye’de gençlerde mortalite nedenleri arasında ilk sırayı motorlu taşıt kazaları almaktadır. Kazalara ve diğer nedenlere bağlı kalıcı sakatlıklar saptanmalıdır. Bu dönemde hipertansiyon, hiperkolesterolemi açısından da dikkatli olunmalıdır.

Grafik 1. İstanbul’da 10-24 yaştaki gençlerde en sık karşılaşılan fiziksel sorunların cinsiyete göre dağılımı (8)

Grafik 2. İstanbul’da 10-24 yaşındaki gençlerde en sık karşılaşılan ruhsal sorunların cinsiyete göre dağılımı (8)

Türkiye’de 1991-1992 verilerine göre 12-19 yaş grubunda 800 bini aşkın ücretli çalışan genç vardır. Tüm sigortalıların uğradığı iş kazalarının % 11 ini 12-19 yaş arasındaki çocuklar oluşturmaktadır. 1991 SSK istatistiklerine göre iş kazası sonucu yaşamını yitiren 1631 işçiden % 8 i 15-24 yaş arasındaki işçilerdir.

1986 yılında Türkiye’de Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanelerine yatan hastaların % 21 i 15-24 yaş grubundadır. Hastalık sıklık sırası; Şizofreni, Manik Psikoz, Melankoli ve Anksiyetedir. Ergenlik dönemi çok fazla psikososyal değişimin yaşandığı bir süreçtir. Bu süreç dönemlere ayrılabilir.

Erken Ergenlik Dönemi (12-14 yaşlar): Gençler bedenleri ile uğraşırlar, aynı cinsle kuvvetli arkadaş ilişkileri kurarlar, soyut kavramları düşünebilirler, gelecekle ilgili kaygılar duyarlar ve bu nedenle duygusal dalgalanmalar gösterirler. Ailelerin, öğretmenin ergene tutarlı biçimde sınır koyucu tutumları gençlerin endişelerini azaltacaktır.

Orta Ergenlik Dönemi (15-18 yaşlar) : Pubertal değişiklikler ve bilişsel gelişme tamamlanmıştır. Ergen genellemeler yapabilir, soyut düşünebilir, deneyimleri ile birleştirebileceği bir iç görü geliştirebilir. Karşı cinse ilgi duyar, arkadaşlıklar kurup tanımaya çalışır. Aileden ayrışma ve bağımsızlık kazanma çabaları yaşar, arkadaş gruplarına daha fazla önem verirler. Spor ve çeşitli sosyal etkinlikler, bu dönemde artmış olarak süren dürtüsel yoğunluğu yönlendirebilmeleri, dürtülerle baş etmede uygun yollar bulabilmeleri için ergenlere çok yardımcı olur.

Geç Ergenlik Dönemi (18 yaşın üstü) : Ne kadar süreceği kişiden kişiye değişir. Ergenin kim olduğu ve ne olacağı sorularına güven duyarak, aynılık ve süreklilik gösteren bir yanıt verebilmesi ile sonlanır. Ergen yakın ilişkiler kurabilme, kendine iş ve eş seçebilme yetisini kazanmıştır. Toplumda erişkin rolünü üstlenecek sorumluluğa sahip olmuştur. Bu süreçte görülen aksamalar ruh sağlığı sorunları yaşanmasına yol açar.

Gençlerde sık görülen ruh sağlığı sorunları (9) Obsesif-kompülsif bozukluk, Fiziksel ve seksüel kötüye kullanım, Post travmatik stres bozukluğu, Psikoz, Şizofreni, İntihar Tourette Sendromu Alkol ve ilaç bağımlılığı, Anorexia Nervosa, Anksiyete, Hiperaktivite, Bipolar hastalık, Bulimia Nervosa, Davranış Bozukluğu, Depresyon, Öğrenme güçlükleri,

1-Ergende fiziksel ve psikolojik döneme özgü değişiklikler Ergenlere verilecek sağlık eğitiminde 1-Ergende fiziksel ve psikolojik döneme özgü değişiklikler 2-Üreme sağlığı, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, kontraseptif yöntemler 3-Akraba evlilikleri, genetik danışma 4-Sigaranın, alkolün ve uyuşturucu maddelerin zararları 5-Boş zamanları değerlendirme, spor ve sosyal etkinlikler 6-Beslenme konular arasında olmalıdır.

Türkiye’de ergen sağlığını geliştirmek için, çalışan adolesanların sorunları çözülmeli, tüm ergenlerin eğitim alması sağlanmalıdır. Eğitimden sonra gençlerin iş bulması kolaylaşmalıdır. DSÖ’ nün 21. yüzyıl hedefleri içinde Hedef 4: GENÇLERİN SAĞLIĞI ile ilgilidir. Buna göre 2020 yılına kadar, bölgedeki gençler daha sağlıklı olmalı ve toplumdaki rollerini daha iyi üstlenebilmelidirler.

4.1 Çocuklar ve adolesanlar daha iyi yaşam becerileri ve sağlıklı seçim yapma kapasitesine sahip olmalıdırlar. 4.2 Gençlerin karıştığı şiddet ve kazalara bağlı ölüm ve sakatlık en az % 50 azaltılmalıdır. 4.3 İlaç, tütün ve alkol tüketimi gibi zararlı davranışlara yönelen gençlerin oranı azaltılmalıdır 4.4 Adolesan gebeliklerin insidansı en az üçte bir azaltılmalıdır.

Türkiye’de: Adolesanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden sağlık düzeyleri ile gelişimleri ve risk grupları tam olarak bilinmemektedir, Yetişkinler (aile, öğretmen, kamu görevlileri ve işverenler) ve adolesanlar, adolesanlar hakkında yeterli bilgiye sahip değillerdir, Adolesanlara hizmet veren birimler arası iletişim sağlanamamıştır, Adolesanlarla ilgili istatistiki bilgiler yetersizdir. Veri toplama sistemi adolesanlarla ilgili bilgi toplamaya müsait değildir,

Adolesanlara yönelik danışmanlık ve hizmet sunan birimler yetersizdir, sahada çalışan personel adolesana yaklaşım hakkında yeterince bilgi sahibi değildir. Bu alanda yetişmiş sağlık personeli yok denecek kadar azdır. Sağlık personeli yetiştiren üniversitelerde de adolesana yönelik özel uzmanlık eğitimi bulunmamaktadır. Bu eksiklikleri gidermek amacıyla UNFPA ve T.C. Sağlık Bakanlığı AÇS/AP Genel müdürlüğü “Adolesanların üreme sağlığı bilgi ve hizmet gereksinimlerinin karşılanması için strateji geliştirilmesi projesi”ni başlatmıştır.

Bebeklik: “Ben bana verilenim” Çocukluk: “Ben oluşturduğum şeyim” Ergenlik: “Ben özgürce seçim yapabilen bağımsız bir şeyim” Genç erişkinlik: “Biz sevdiklerimizin tümüyüz” Erişkinlik: “Ben ürettiğim her şeyim” Yaşlılık: “Ben geride bıraktıklarımım”

KAYNAKLAR 1- T.C. Sağlık Bakanlığı, Aile Sağlığı Programı Eğitici Dosyası, Ergen Sağlığı, T.C. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara, 1998. 2- Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü, MEASURE DHS+ Macro International Inc. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998, Ankara, 1999. 3- http://www.saglik.gov.tr/default.asp?sayfa= projedetay&id= 16&page=3 4- Yolsal N. Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar, (Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar Tanı ve Tedavi Rehberi, Düzenleyenler: Olcay N, Yolsal N),İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı, İstanbul, 1997. 5- http://www.izcilikfederasyonu.org/aids/002.htm

6- Bumin MA, Gençlik döneminin morbidite ve mortalite sorunları, III 6- Bumin MA, Gençlik döneminin morbidite ve mortalite sorunları, III. Halk Sağlığı Günleri Bildiri Kitabı, s:1-6, Kayseri, 1993. 7- Sofuoğlu S, Gençlerin ruhsal problemleri, III. Halk Sağlığı Günleri Bildiri Kitabı, s:22-248, Kayseri, 1993. 8- Yardımcı ( Önal) E, İnce N, Hapçıoğlu B, İşsever H. Öğrenim gören gençlerimizin sağlık sorunları, III. Halk Sağlığı Günleri Bildiri Kitabı, s:89-95, Kayseri, 1993. 9- http://www.aacap.org/about/glossary/index.htm 10- DSÖ, Editörler: Öztürk Y, Günay O, Sağlık21, 21. Yüzyılda herkese sağlık, Erciyes Üniversitesi Yayınları No:126, 28, Kayseri, 2000.