VEJETASYONDA GRADİYENT ANALİZİ Gradient analizleri vejetasyon çalışmalarında vejetasyonun araştırılması için önerilen bir araştırma yaklaşımıdır.Çevre faktörleri, tür populasyonları ve bitki birliklerinin (Bitki komunitelerinin) çeşitli karakterleri gibi faktörler gradient terimi ile ifade edilmektedir. Bu karakterler bir bölgenin vejetasyonunun değişmesini ve yapısını anlamak için başvurulan karakterlerdir.Vejetasyondaki devamlılığı ve gradient ilişkilerini araştırma yöntemine ‘Gradient Analizleri ‘denir.Gradient analizleri doğal komunitelerin belirlenmesinde yeni bir teorik model olarak da kullanılmaktadır. Bitki sosyolojisinde (Vejetasyon Biliminde) gradient analizleri ve sınıflandırma yöntemleri bir bölgenin vejetasyonunun araştırılması için farklı açılardan başvurulan iki alternatif yaklaşımdır.İlk vejetasyon çalışmalarında vejetasyon komunite tipleri olarak sınıflandırılmıştır.

Vejetasyon araştırmalarında vejetasyon bitki birlikleri halinde sınıflandırılır ve isimlendirilir.Vejetasyonun bu şekilde sınıflandırılması"Birlik-BirimTeorisi" (Association-Unit Theory) veya daha geniş anlamı ile "Komunite Birim teorisi" (Community-Unit Theory) esas alınarak vejetasyon smıflandırılır.Bu teori vejetasyonun kopuk olduğunu ve bitki birlikleri halinde sınıflandınlabileceğini savunmaktadır. Amerika'da bazı araştırıcılar tarafından bu teori benimsenmiştir.Örneğin Gleason (1926) "Bitki birliğinin bireysellik kavramı" (The individualistic consent of the plant association) adlı makalesinde bu konu ile ilgili olarak iki temel prensibi ortaya atmıştır. 1-Bitki Türlerinin Bağımsızlığı (Kişiliği) Prensibi Bu prensibe göre her türün bir kişiliği vardır, her tür birbirinden bağımsız olarak hareket eder.Hiçbir türün yayılış alanı aynı olmayıp çevre gradienti modellerine paralel bir yayılış gösterir. 2-Vejetasyonun Devamlılığı Prensibi Bu prensibe göre vejetasyon devamlıdır.Bitki birlikleri halinde sınıflandırılamaz.Çevre faktörleri değiştikçe türler de değişir. Hiçbir türün yayılış alanı diğerine uymaz. Çünkü türlerin bir kişiliği vardır.Bu iki hipotez vejetasyonun bitki birlikleri sınıflandırılamayacağını ifade eder.

VEJETASYONDA KOPUKLUK VE DEVAMLILIK VEJETASYONDA KOPUKLUK (DİSCONTİNUİTY) Bazı bitki ekologlarına göre vejetasyon devamlı değil kopuktur.Bu görüşü savunanlara göre bitki türleri arasında sosyal bir ilişki vardır.Ekolojik istekleri birbirine yakın olan türler her zaman bir arada bulunurlar ve bitki birliklerini oluştururlar.Doğada ekolojik şartlar değişse bile o şartlara uyan bitki türleri daima bir arada bulunurlar.Bu nedenle vejetasyon bitki birlikleri halinde sınıflandırılabilir.Bu görüşe 'Komunite-BirimTeorisi veya 'Birlik-Birim Teorisi denir.Bu görüşü savunanların başında Braun-BIanquet(Fransa) Clements (Amerika) ve Tansley (İngiltere) gelmektedir.

Temel birlik-birim görüşünü yani vejetasyonda kopukluğu savunanlar gradiyent analizindeki tüm yaklaşımlara itiraz ederler.Bu konuda iki ana eleştiri vardır. Gradient analizi ile çalışılan alanlar hep tahrip edilmiş alanlardır. Gradient analiz teknikleri bir devamlılığın görünmesini zorlar.

VEJETASYONDA DEVAMLILIK(CONTİNİUTY) Vejetasyonda devamlılık fikrini savunanların başında Rusya'da Ramensky,Amerika'da Gleason ve Fransa'da Lenoble gelmektedir.Bu araştırıcılara göre vejetasyon devamlıdır.Vejetasyonu oluşturan bitki türlerinin bir kişiliği vardır.Her bitki türü diğer türlere ve çevresine bağlı olmadan bağımsız olarak hareket etmekte ve pek az bitki türünün dağılış alanları birbirine uymaktadır.Bitki türleri aynı yayılış alanına sahip değillerdir. Çevre faktörleri değiştikçe türlerin de değiştiği görülür.Vejetasyon kopuk değil devamlıdır.Bu nedenle vejetasyon bitki birlikleri halinde sınıflandırılamaz.Bitki birliği(Asosyasyon) soyur bir birimdir.Bu görüşe Bireysel Görüş (Individualistic Concept) veya Devamlılık Görüşü (ContiniumConcept) denir.

Bu görüşten hareket edilerek Gradient Analizi denen bir seri teknikler geliştirilmiştir.Gradient analizleri vejetasyon çalışmaları ile ilgili modellerin çalışması için önerilen bir araştırma yaklaşımıdır. Eğer vejetasyon bitki birlikleri halinde sınıflandırılabiliyorsa bir bitki birliği içinde bulunan türlerin bir çevre gradientine göre dağılışı şekildeki gibi olması gerekir.

Eğer komunite fikri doğru ise bir çevresel gradient boyunca tür populasyonlarının dağılışı bu şekilde olması gerekir.

Eğer bitki türleri bağımsız olarak dağılıyorsa yani bireysel görüş (devamlılık görüşü)doğru ise türlerin bir çevre gradienti boyunca dağılış eğrileri birbirine paralel değil rasgele olur.

Vejetasyonda devamlılık modelini test etmek için yükseklik bize en kolay elde edilen gradienti verir.Fakat çoğu alanda her zaman ölçmek için böyle basit bir gradienti bulamayız.Bu durumda örnekler arasındaki ilişkilerden yararlanarak ordinasyon tekniklerini gradient analizi için kullanabiliriz.Buna indirekt gradient analizi denir.Basit bir indirekt gradient analizinin uygulanması için Kuzey Wiskonsin'in çam ormanlarında uygulanan bir ordinasyon çalışması örnek olarak verilebilir.Bunun için öncelikle bir ormandan alınan örnek parsellerde bulunan her bir ağaç türü için üç değer belirleyebiliriz.

Frekans: Herhangi bir örnek parselde bulunan türlerin tekerrürü Bazal Alan: Toprak yüzeyinden 1.4 metrelik (4.5 ft) bir noktada bir ağacın enine kesiti. Her bir tür için önemlilik derecesinin (importance value) bulunması için bu üç değer toplanır.

Önemlilik değeri = Nispi yoğunluk +Nispi frekans + Nispi baskınlık Bu değerlerden her birinin yüzdesi 0-100 arasında değişir. Dolayısıyla her bir türün önemlilik değeri de 0-300 arasında değişir. Tablo da bazı önemli türlerin (en yüksek önemlilik değerine sahip olan; türlerin) ortalama, önemlilik değerleri görülmektedir.

Biz her türün sırasını keyfi olarak 1 ile 10 arasında değerler vererek ayırabiliriz.Bu keyfi sıralama değerleri Brawn ve Curtis tarafından "Klimaks Adaptasyon Numarası“ olarak isimlendirilir.Bu değerler tabloda görülmektedir.

Vejetasyonda devamlılık ve kopukluk ile ilgili bütün görüşleri dört grupta Toplamak mümkündür: 1-Bazı araştırıcılara göre vejetasyon devamlıdır, fakat yapay olarak birlikler halinde sınıflandırılabilir. Vejetasyonda kopukluk da assosiasyon gibi soyuttur. 2-Eğer vejetasyon kopuk ve bitki birliklerinden oluşmuş ise o zaman sistematik olarak sınıflandırılabilir. 3-Son yıllarda vejetasyon ile çevre faktörleri arasındaki ilişkileri nicesel (kantitatif) analizlerle araştıran ekologlar vejetasyonun devamlı olduğunu ve türlerin kişiliğini savunmaktadırlar. Vejetasyonu türler arasındaki sosyal ilişkiIere göre değil nümerik ilişkilere göre sınıflandırmanın daha isabetli olacağını savunmaktadırlar. 4-Vejetasyonda kopukluğu savunanlar bitki birliğinin insanların kafasında tasarlanan bir birim olmadığını, doğada gerçek olarak var olduğunu (birlik-birim teorisi) ve vejetasyon biliminde assosiasyonun (bitki birliğinin) sistematikteki türün karşılığı olduğunu savunurlar. Assosiasyonu oluşturan türler aralarında karşılıklı yarar sağlamak için birbirlerine bağlıdırlar.

BİTKİ BİRLİKLERİ VE ÇEVRELERİ Bazı ekologlara göre türler ve tür populasyonları tamamen çevre gradientlerine göre dağılış gösterirler.Nitekim dünyamızın vejetasyon kuşaklan daha çok ekvatordan kutuplara doğru olan sıcaklık gradientlerindeki azalmaya bağlı olarak meydana gelmiştir.Keza deniz kenarlarından dağların tepelerine doğru vejetasyonda meydana gelen tabakalaşma yine sıcaklık ve yağış gradientlerinin değişmesinin bir sonucudur.

ÇEVRESEL GRAİDENTLER BOYUNCA TÜRLERİN YAYILIŞI Doğal bir vejetasyon içinde bulunan türlerin komünite modeline göre yayılış gösterdiğini belirlemek için gradient analizi modellerinden yararlanabilir.Bir çevre gradienti boyunca vejetasyonun organizasyonu için dört farklı model sunulmuştur.

TEMEL BİRLİK-BİRİM GÖRÜŞÜ MODELİ Bu modelde Clements ve Tansley tarafından ileri sürülen vejetasyonun kesin sınırlarla birbirinden ayrıldığını ve bitki birlikleri halinde sınıflandırılabileceğini gösteren modeldir.

VEJETASYONDA DEVAMLILIK VE TÜRLERİN KİŞİLİĞİ GÖRÜŞÜ MODELİ Bu modelde rekabet halindeki türler bir diğeri ile kesin sınırlarla ayrılır.Fakat paralel yayılışlarla gruplar halinde organize olmaz.

KAYNAK-BÖLÜNMÜŞ DEVAMLILIK GÖRÜŞÜ MODELİ Bu modelde,rekabet genellikle populasyonlar arası keskin sınırlarla sonuçlanmaz.Ayrıca bir türün diğer türle adaptasyonuna doğru olan evrim,benzer yayılışlara sahip olan tür grupların oluşması ile sonuçlanır.Bu gruplar farklı tipdeki birlikleri karakterize eder.Fakat yinede devamlılık söz konusudur.

BİRKAÇ KATMANLI KAYNAK-BÖLÜNMÜŞ DEVAMLILIK MODELİ Eğer vejetasyonda çeşitli katlar varsa (ağaç,çalı ve ot katı gibi) her bir kat diğerlerinden bağımsız olarak izlenebilir ve bireysel devamlılık modeline benzer bir durum sergiler.

GRADİYENT ANALİZ TİPLERİ İki tip gradiyent analizi yapılabilir 1)Direkt gradiyent analizi:bu tip gradiyent analizinde sadece bir veya iki adetçevre gradiyenti ile (örn:yükseklik ve nem gibi) bitki türlerininyayılışları arasındaki ilişkiler incelenir direkt gradiyent analizi üç şekilde incelenir A) bir tarnsekt boyunca tek bir gradiyente bağlı gradiyent analizi modeli B)direkt ordinasyon analizi modeli C)kompozite ordinasyon modeli 2) İndirekt gradiyent analizi

A)Bir transekt boyunca tek bir gradiyente bağlı gradiyent analizi modeli: Çevrenin yalnız bir çeşit gradiyentine göre bir transekt alınır. Örneğin sadece yükseklik gradiyentini yansıtacak şekilde bir transekt alınır bu transekt üzerinde belirli yükseklik aralıklarında örnek parseller alınaraktürlerin örtüş bolluk oranlarıtekerrürleri dip genişlikleri ve diğer bazı önemli özellikleri tespit edilir.

B)Direkt ordinasyon analizi modeli Bir çevre gradientinde gradient analizlerinin ikinci fazı ordinasyon olarak kabul edilebilir fakat örneklerin sıralı bir şekilde düzenlenişinde yükseklik gradienti gibi tatmin edici bir çevre indeksi yoktur.böyle durumlarda örnekler genellikle kendi karakteristik özellikleri ile düzenlenebilir.Bir veya daha fazla gradientteki örneklerin veya türlerin kendi özelliklerine göre düzenlenmesine ordinasyon denir.

C)Kompozite ordinasyon modeli Bu tip ordinasyon modelinde değişik özelliklere sahip olan yerlerden alınan verilerden yararlanılır. Alınan örneklerin uç sınırlarını temsil eden kompozite örneklerle karşılaştırılır.floristik kompozisyon yönünden çok nemli yerlerden ve güneybatı yamaçlardaki çok kuru yerlerden alınan bir grup örneğin ortalaması alınarak tüm örnek parsellerin ortalama ağırlığı bulunur.

2)İndirekt gradient analizi İndirekt gradient analizinde araştırma alanından alınan örnek parseller veya örnek parseller içinde bulunan türlerin skorları(örtüşbolluk yoğunluk v.b.)çeşitli benzerlik indis formüllerinden yararlanılarak tür kompozisyonlarının veya türlerin yayılışlarının nisbi benzerlikleri kullanılarak türlerin veya örnek parsellerin bir koordinat sisteminde gösterilmesi şeklinde yapılan bir gradient analizi tipidir.bu tip gradient analizi tipine mukayeseli gradient analizi denir.bu tip gradient analizi kullanılarak tür kompozisyonlarının ve çevre faktörlerinin gradient ilişkilerinin ordinasyonunuda yapmak mümkündür.

KAYNAKLAR: KILIÇ M. (2011) Bitki Sosyolojisi (Vetejasyon Bilimi). Palme Yayıncılık.

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER......