KRONİK HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ Uz. Dr. Ayşe Emel ÖNAL İstanbul Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Öğrenim Hedefleri Toplumda sık görülen kronik hastalıkları, Bu hastalıkların belirleyicilerinin dağılımını, Bu hastalıklardan korunma yöntemlerini öğrenmek.

Uygulama Hedefleri Kronik hastalıklardan korunma için toplumsal kaynakların kullanılmasını sağlayacak politikaların geliştirilmesini, Sağlık sistemleri içinde kronik hastalıklar için kontrol programlarının geliştirilmesini sağlamak.

Kronik Hastalıklar Etyolojisinde genellikle genetik özelliklerin de yer aldığı, bazılarında infeksiyöz ajanların da olduğu bir çok faktör sayılan, yavaş ilerleyici özelliği olan ve hiçbir zaman tam bir iyileşme sağlanamayan hastalıklardır.

Kronik Hastalıkların Epidemiyolojisi Kronik hastalıkların tanı ve ayırıcı tanılarının yapılarak sıklıklarının, belirleyicilerinin dağılımının incelenmesi ve bu sonuçların hastalıkların kontrolunda kullanılması çalışmalarına denir.

Türkiye’de hastanelere yatan hastaların üçte biri kronik hastalıklar nedeniyle yatmıştır. Türkiye’de ölüm nedenleri arasındaki ilk üç neden kronik hastalıklardır.

Tablo 1.Türkiye’de Ölüm Nedenleri (DİE 1999) ( 1 ) Sayı Yüzde Kalp hastalıkları 66 851 41 Kanserler 19 106 12 Serebrovasküler hastalıklar 11 216 7 Pnömoniler 2 496 2 İshaller 961 1 Perinatal ölümler 7892 5 Kazalar ve diğer hastalıklar 40 899 25 Açıklanamayan nedenler 15 113 9 Toplam 164 534 100

Kronik hastalıkların sıklıkları insidans ve prevalans hızları ile belirlenir. Nedene özel ölüm hızları ve fatalite hızları da hastalıklar hakkında fikir verir.

Tablo 2. Değişik çalışmalara göre Türkiye’de erişkin nüfusta bazı kronik hastalıkların prevalansları (3-9)* Hastalık % Hipertansiyon ( 30 yaş + ) 12 – 38 İskemik kalp hastalıkları ( 30 yaş +) 3 – 6.6 Diyabetes mellitus ( 20yaş+ ) 3.5 – 5 Depresyon ( 20 – 49 yaş ) 23.0 – 27.0 Osteoartrit ( 50 yaş + de ) 25.5 / 38.8 Astma ( 20 yaş + ) 5.2 – 10.5 Kronik bronşit ( 20 yaş + ) 7.1 - 17.7 *Kaynaklar tablodaki sıraya göre dizilmiştir.

Tablo 3.Türkiye’de kadınlarda görülen kanserler ( SB 1998 ) (10 ) Organlar İnsidans 100 000 de Meme 4.8 Kolon 0.7 Mide 1.6 Endometrium 0.6 Yumurtalık 1.5 Rektum Akciğer 1.0 Retiküloendotelyal s. Deri Karaciğer 0.3 Kemik iliği Primeri bilinmeyen 0.4 Serviks uteri Diğerleri Toplam 5.4 20.6

Tablo 4. Türkiye’de erkeklerde görülen kanserler ( SB 1998 ) (10 ) Organlar İnsidans Akciğer 9.9 Beyin 0.9 Mide 2.8 Kolon Mesane 2.4 Rektum 0.8 Gırtlak 1.9 Karaciğer 0.7 Deri 1.3 Prostat 0.1 Kemik iliği Diğerleri 7.5 Retiküloendotelyal sistem 1.2 Toplam 33.8

Tablo 5. Hollanda’da bazı nedene özel ölüm hızları ( 1982-1991) ve yetersizlik hızları ( 1987/ 88 ) ( 11 ) Hastalık ve yaş Nedene özel Ölüm hızı – Erkek Binde Kadın Yetersiz.hızı Kalp hastalığı 15-44 0.1 0.0 1.3 2.0 45-64 3.1 1.1 17.7 16.2 65+ 22.0 13.7 33.3 30.2 Artritler 11.4 18.6 51.3 71.1 0.2 0.4 54.8 66.7

Kronik hastalıkların toplumdaki belirleyicilerinin dağılımı, rutin epidemiyolojik sürveyans ile kayıtlardan veya epidemiyolojik çalışmalardan elde edilen verilerin istatistik yöntemlerle analizi ile saptanır.

Yaş, cins, etnik grup, sosyo - ekonomik durum, alışkanlıklar gibi kişi özellikleri ile, Ülkeler arası, ülke içi, kırsal- kentsel dağılış gibi yer özellikleri ile, Yüzyıllar, yıllar, mevsimler gibi zaman özellikleri ile hastalık arasındaki ilişkiler araştırılır.

Yaşam biçimindeki değişiklikler, çevre faktörlerinin değişmesi, doğuşta beklenen yaşam ümidinin artması gibi nedenlerle Türkiye’de ve gelişmiş – gelişmekte olan birçok ülkede kronik hastalıklar onyıllar içinde artış göstermiştir.

Tablo 6. Hollanda’da 1989-1992’de 16 yaş ve üstü nüfusta bazı kronik hastalıkların prevalansı ( 12 ) % Kas-iskelet sistemi hastalıkları 17.5 Akciğer hastalıkları 5.9 Nörolojik hastalıklar 3.3 Kalp hastalıkları 2.3 Diyabet Kanser 0.8

Tablo 7. Türkiye’de 0 – 16 yaş grubu çocuklarda bazı kronik hastalıkların prevalansı ( 13 ) % Bodurluk 9.1 Asthma 7.5 Düşük kilo 5.2 Kanama eğilimi 1.2 Görme azlığı 1.0 İşitme azlığı 2.0 Mental retardasyon 2.1 Epilepsi 0.5 Ortopedik sakatlık 0.4

Yaşlıların % 60 – 90 ında bir veya daha fazla kronik hastalık saptanmaktadır. Kronik hastalıkların da etkisiyle yetersizlik ve handikaplar yaş ilerledikçe artmaktadır. Dolayısıyla yaşlı ve çok yaşlı nüfusu olan ülkelerde üçüncül korunma hizmetlerinin önemi artmaktadır.

Tablo 8. ABD’de yaşlılarda bazı kronik hastalıkların prevalansı ( 15 ) % Hipertansiyon 57.8 Artritler 53 Serebrovasküler hastalık 33.1 Depresyon 35.9 Demans 47.8 Diyabet 28.6 Koroner arter hastalığı 29.1 Konjestif kalp hastalığı Osteoporoz 18.9 13.6

Tablo 9. Türkiye’de kanser olgularının yaş ve cinsiyete göre dağılımı ( SB 1998 )( 10 ) Yaş grupları Toplam insidans 100 000 de Erkek insidans Kadın insidans 0.0 0.1 - 1-4 4.1 3.9 2.9 5-14 3.7 4.4 15-24 4.5 4.7 4.2 25-44 15.1 15.0 16.8 45-64 87.3 118.4 64.1 65 + 188.0 296.8 112.3

İnfeksiyon hastalıklarında tek bir infeksiyöz ajan veya onun toksik ürünlerinin gösterilmesi etken ve kaynağın belirlenmesinde yeterli olmasına karşılık kronik hastalıklarda etken ve kaynağın belirlenmesi güçtür.

Kronik hastalıklar çok sayıda etkenle maruziyet sonucu oluştuğu gibi, maruziyetin dozu ve süresi de önemlidir. Bu durum kronik hastalıklarda sağlam kişiye, etkene ve bulaşma yollarına yönelik birincil korunmayı da güçleştirmektedir.

Birincil korunmada hava kirliliğinin azaltılması, çalışma şartlarının iyileştirilmesi, beslenme alışkanlıklarının düzenlenmesi, sigara ve alkolden uzaklaşma, spor yapma…..gibi önlemler sayılabilir.

Tablo 10. ABD’de çeşitli kanser nedenlerine göre kanser vakaları ve ölümlerinin yüzdeleri ( 1 ) Yeni vakalar Toplam kanser Neden Erkek Kadın Ölümleri Sigara 30 20 Alkol ve sigara 4 2 3 Mesleki 5 İlaçlar <1 İonizan radyasyon 1 Güneşışığı 10 İnfeksiyöz ajan Toplam yüzde <54 <41 46

İkincil korunma hastalığın başlangıç döneminde tanınması amacıyla bireyleri periyodik sağlık muayenelerinden geçirirken veya toplum muayenelerinde tarama testlerinin kullanılmasıdır.

Tarama ( Screening ) Hızla uygulanabilen testler ve muayeneler ile sağlıklı görülen bir toplumda, hastalık olasılığı bulunan kişilerin ayrılmasıdır.

Tablo 11. Bazı kanserler için kullanılan tarama testleri Prostat kanseri Rektal tuşe +Prostat Spesifik Antijen Mesane kanseri Sistoskopi Meme kanseri Muayene+mamografi Serviks kanseri Servikal sitoloji Kolon kanseri Dışkıda kan Hepatoselüler karsinoma Over kanseri Ultrasonografi + alfafetoprotein Ultrasonografi +CA-125

Tablo 12. Sık görülen kronik hastalıklarda kullanılan tarama testleri Hipertansiyon Kan basıncı ölçümü Koroner kalp hastalığı Anket + EKG Diyabetes mellitus Kan şekeri ölçümü Anemi Hemoglobin tayini Depresyon Depresyon ölçekleri Demans Bilişsel performans testleri Osteoporoz Kemik mineral dansitesi ölçümü Epilepsi Anket + EEG Glokom Tonometri

Bir hastalığa tarama testlerinin uygulanabilmesi için : Hastalık önemli bir sağlık sorunu ( sık görülen, öldüren, sakat bırakan ) olmalıdır. Hastalığın doğal seyri iyi bilinmelidir. Hastalığın preklinik dönemi bilinmelidir.

Hastalık kriterleri belirlenmiş olmalıdır. Hastalığın bilinen bir tedavi yöntemi olmalıdır. Hasta bulma çalışmaları sürekli olmalıdır.

Bir hastalığa uygulanacak tarama testi Uygulaması basit Toplum tarafından kabul edilir Ucuz Tutarlı Duyarlı ve seçici olmalıdır.

Testin Tutarlılığı Testin tekrarlanan ölçümlerde aynı veya benzer sonucu vermesi, Testin farklı kişiler tarafından uygulandığında da aynı sonuçları vermesi demektir.

Testin Duyarlılığı ve Seçiciliği Testin duyarlılığı testin aranan hastalığı bulma gücüdür. Testin seçiciliği testin gerçekte sağlam olanları bulma gücüdür.

Kaynaklar 1-Wallace RB, Doebbeling BN ( Editor ) Public Health & Preventive Medicine. Appleton & Lange, Stamford, Connecticut, 1998. 2-Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri 1995. Yayın No:579,1996. 3-Tanır F, Karaömeroğlu Ö, Apan E ve ark. Adana Doğankent Beldesi’ndeki 35 – 54 yaş grubunda hipertansiyon ve demografik özellikler. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı,İstanbul, 1996, sayfa : 588 – 590. 4-Aycan S. Gölbaşı’nda 30 yaş üstü kişilerde anjina pektoris sıklığı ve koroner arter hastalığı risk faktörlerinin dağılımı.IV. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, Didim, 1994, sayfa : 611 – 613.

5-Bağrıaçık N. Diabetes Mellitus: Tanımı, tarihçesi, sınıflaması ve sıklığı. Diabetes Mellitus ( Editör : Hasan İlkova ) İ.Ü.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Komisyonu Yayın No: 4, Deonta, İstanbul, 1997, sayfa : 11. 6-Bekaroğlu M. ( Editör ) Depresyon. III. Anadolu Psikiyatri Günleri. İnkilap Matbaacılık, Trabzon, 1995, sayfa : 26. 7-Dequeker J, Johnell O and The MEDOS Study Group. Osteoarthritis protects against femoral neck fracture: The MEDOS Study Experience. Bone : 14, S51- S56,1993. 8-Gülmez İ, Çetinkaya F, Öztürk Y. ve ark. Kayseri kırsal kesiminde astma prevalansı. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, İstanbul, 1996, sayfa 601-604.

9-Çetinkaya F, Gülmez İ, Öztürk Y. ve ark 9-Çetinkaya F, Gülmez İ, Öztürk Y. ve ark. Kayseri kırsal kesiminde kronik bronşit prevalansı. V. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Kitabı, İstanbul, 1996, sayfa : 605 – 608. 10-Türkiye Sağlık İstatistikleri 2000. Türk Tabipleri Birliği Yayın No: 001/ 2000, Ankara 2000. 11-Nusselder WJ, Velden K, Sonsbeek JLA at al. The elimination of selected chronic diseases in a population : The compression and expansion of morbidity. American Journal of Public Health 86 : 2 : 187 – 194, 1996. 12-Picavet HSJ, Bos GAM. The contribution of six chronic conditions to the total burden of mobility disability in the Dutch Population. American Journal of Public Health, 87 : 10 : 1680 – 1682, 1997.

13-Ro-CODEC, Köroğlu E ( Proje Yöneticisi ) 13-Ro-CODEC, Köroğlu E ( Proje Yöneticisi ). Çocuklarda kronik hastalıkların sıklığı tarama çalışması. MedicoGraphics, Ankara, 1997. 14-Beers MH, Fink A, Beck JC. Screening recommendations for the elderly. American Journal of Public Health, 81 : 9 : 1131-1140, 1991. 15-Wieland D, Lamb V, Wang H at al. Participants in the Program of All-Inclusive Care for the Elderly ( PACE ) Demonstration : Developing Disease-Impairment-Disability Profiles. The Gerontologist, 40 : 2 : 218-227, 2000.