Prof. Dr. Ahmet ÇITIR Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanı BİTKİ HASTALIK VE ZARARLILARININ BUĞDAY KALİTESİ VE ÜRÜN VERİMİNE ETKİLERİ Prof. Dr. Ahmet ÇITIR Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanı

İnsanlar, Türkiye’de yaşam alanı bulmuştur. Türkiye uygarlıkların beşiğidir. Türkiye buğday ve bazı tahıl türlerinin gen merkezidir. Buğdayın hastalık etmenleri, zararlıları ve yabancı otları da buğdayla birlikte evrime uğramıştır. Pas, sürme, rastık buğday hastalığı olarak akla gelmektedir. Süne, kımıl, zabrus ve gal nematodu denince de yine buğday zararlıları anlaşılmaktadır. Öte yandan tarla sarmaşığı, köy göçüren, yabani hardal buğdayla rekabet eden yabancı ot türleridir. Borevea orientalis: sarı ot keza Anadolu’ya özgü bir ot türü olarak buğdaya zarar vermektedir.

Türkiye’nin her bölgesinde buğdaydaki hastalık, zararlı ve yabancı otların her bir türü araştırılarak saptanmıştır. Verim ve kalite üzerine yaptıkları zararlar saptanarak uygulanabilir mücadele programları hazırlanmıştır. Bu programlar teknik talimatlar halinde üreticilerin emrine sunulmuştur. Trakya Bölgesi ve Tekirdağ İli’nde bu mücadele uygulamalar en ileri düzeylerde gerçekleştirilmektedir. Üretimin her döneminde pestisit uygulamak amacıyla izli ekim yöntemi takip edilmektedir. Birim alandan elde edilen verim Türkiye ortalamasının iki katına çıkarılmış bulunmaktadır.

1. BUĞDAYDA VERİMİ VE KALİTEYİ DÜŞÜREN HASTALIKLAR Türkiye’de ve Trakya Bölgesi ile Tekirdağ İli’nde buğday da verimi ve kaliteyi düşüren hastalıklardan en önemlilerinin bulunuşu, belirtileri, patojeni, hastalık seyri ve mücadelesi sırasına göre açıklamak yerinde olacaktır.

Çizelge 1. Tekirdağ’da Buğdayda Önemli Hastalıklar ve Etmenleri Hastalık Adı Etmen Patojen Grubu Kahverengi pas Puccinia recondita tritici Fungus Rastık Hastalığı Ustalago nuda var.tritici Sürme Hastalığı Tillelia foetida, T. caries Kök ve Kök boğazı çürüklüğü Fusariun culmorum Bipolaris Culmorum Rhizoctonia cerealis Preudocercosporella herpotrichoides Buğday başak yanıklığı Fusarium culmorum Embriyo kararması Fusarium graminearum Septoria yaprak lekesi Septoria tritici Külleme Erysiphe graminus Sarı cücelik Barley yellow dwarf PAV (BYDV-PAV) Cereal yellow dwarf RPV( CYDV-RPV) Virüs Buğday cücelik hastalığı Whear dwarf virüs (WDV) Çizgi mozayik Whear streak mosaic virus (WSMV)

1.1. Buğdayda Pas Hastalıkları: Buğdayda pas Dünya’nın her tarafında görülür. Türkiye’de ve Trakya’da da buğdayın önemli bir hastalığıdır. Buğdayın sap ve yapraklarında oluşturduğu püstüller ile fotosentez alanını daraltarak verimi ve kaliteyi düşürmektedir. Pas hastalığına yakalanan tarlada dane dolmaz, nişasta ve gluten oluşmadığı için ekmeklik kalitesi yok olur. Ürün yemlik değerinde işlem görür.  Tekirdağ’da en çok Puccinia recondita tritici’nin neden olduğu kahverengi pas görülür. bazen sarı pas enfeksiyonlarına da rastlanmaktadır. Anıza ekim yapıldığı, münavebe uygulanmadığı her zaman pas ile karşılaşılır. Mücadelesinde dayanıklı çeşit kullanımı teknik talimatla belirtilen ve fungisitler önerilir.

1.2. Buğdayda Sürme ve Rastık Hastalıkları: Buğdayın üretildiği her yerde bu hastalıklara rastlanır. Tekirdağ başta olmak üzere Trakya’daki her tarlada karşılaşılabilinir. Sürme neden olduğu çim enfeksiyonu ile daneleri, rastık neden olduğu çiçek enfeksiyonu ile başağın tamamını imha eder. Sürmenin üç tür patojeni vardır. Bunlardan Tekirdağ’da Tilletia foetida ve Tilletia caries’in neden olduğu adi sürme görülebilir. Ustilago nuda var tritici’nin neden olduğu açık rastık ise iki yıllık bir hastalık seyri izler. Modern tohum ilaçları ile her iki hastalıkla etkili bir şekilde mücadele edildiği için üreticilerin, tüccar ve sanayicilerin dikkatini bile çekmemektedir.

1.2. Buğdayda Sürme ve Rastık Hastalıkları:

1.2. Buğdayda Sürme ve Rastık Hastalıkları:

1.2. Buğdayda Sürme ve Rastık Hastalıkları:

1.3. Buğdayda Kök ve Kök Boğazı Çürüklüğü Hastalığı: Toprak kökenli bu hastalıklara Dünya’nın her yerinde rastlanır. Son yıllarda Tekirdağ’da daha çok karşılaşılmaya başlamıştır. Buğdayın kök ve kök boğazı çürüğünde fide ölümleri görülür. Sapa kalktıktan sonra yatma görülür. fotosentez olmaz, dane dolmaz, bin dane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı düşer. Ürün kalitesi düştüğü gibi önemli verim kaybı % 50’ye kadar çıkar. Patojenler; Fusarium culmorum Bipolaris serokiniana Rhizoctonia cerealis Pseudocercosporella herpotrichoides türleri

1.3. Buğdayda Kök ve Kök Boğazı Çürüklüğü Hastalığı:

1.3. Buğdayda Kök ve Kök Boğazı Çürüklüğü Hastalığı:

1.3. Buğdayda Kök ve Kök Boğazı Çürüklüğü Hastalığı: Tekirdağ buğday tarlalarında Fusarium culmorum, dominant patojen olarak kök ve kök boğazı çürüklerine neden olmaktadır. Patojenler toprakta ölü organik maddeler üzerinde 3 yıla kadar varlığını sürdürebildiği için mücadele için ekim nöbeti uygulamalı, Sık ekimden kaçınılmalı, tarlada drenajı düzenlemek ve gerekirse sistemik ve koruyucu fungisitler uygulamak gerekir.

1.4. Buğdayda Yaprak ve Başak Hastalıkları Buğdayda külleme, başak yanıklığı ve septorya yaprak lekesi hastalıkları bu başlık altında değerlendirilmiştir. Dünya’nın her tarafında olduğu gibi Tekirdağ’da da görülen bu buğday hastalıkları buğdayın Fotosentez alanını daraltmaktadır. Erken enfeksiyonda fide ölümleri, geç dönemde başak yanıklığı ve danede embriyo kararmasına neden olurlar. Patojenler; Erysiple graminis: Buğday küllemesi Septoria tritici: Septorya yaprak lekesi Fusarium culmonum: Başak yanıklığı, embriyo kararması Fusarium graminearum: Başak yanıklığı, embriyo kararması

1.4. Buğdayda Yaprak ve Başak Hastalıkları Bazen bu hastalıkların tamamını bir arada görmek olasıdır. Özellikle yağışlı geçen yıllarda ve anıza sık ekilmiş buğday tarlalarında görülür. Verimi ve kaliteyi önemli ölçüde düşürür. Mücadelesinde izli ekim yöntemi tercih edilmelidir. Üç yıllık ekim nöbeti uygulaması sık ekimden kaçınma yanında T.K.B. Koruma Kontrol Genel Müdürlüğünce 2008 yılında yayınlanmış Zirai Mücadele Teknik Talimatları ve Ruhsatlı ilaçlardan preparatların uygulanması yerinde olacaktır.

1.4. Buğdayda Yaprak ve Başak Hastalıkları

1.4. Buğdayda Yaprak ve Başak Hastalıkları

1.4. Buğdayda Yaprak ve Başak Hastalıkları

1.5. Buğdayda Virüs Hastalıkları Trakya’da ve Tekirdağ’da buğday da virüs hastalıklarının varlığı 1999 yılına kadar pek bilinmezdi. Ancak 2000 yılından itibaren buğdayın fide döneminde sarılık ve cücelik, sapa kalkmış olanlarda ise bayrak yaprağına kadar uçlardan yaprak kınına doğru kuruma ve kenarlardan orta damara doğru sararma görülür. Fotosentez azalır, daneler dolmaz ve ürün kalitesi düşer. Kuraklık zararı gibi değerlendirilen bu hastalıklar patojenik virüs hastalıklarıdır. Tekirdağ ile birlikte 18 ilde saptanan buğday sarı cücelik hastalığı, Arpa sarı cücelik virüsü; Barley yellow dwarf virus (BYDV) ve Tahıl sarı cücelik virüsü: Cereal yellow dwarf virus (CYDV) türlerince oluşturulur. Her ne kadar Buğdayda cücelik virüsü: Wheat dwarf virus (WDV) da rastlanmışsa da asıl patojenler BYDV-PAV ile CYDV-RPV türleridir. Rhopalosiphum padi başta olmak üzere yaprak bitleri ile etkin bir şekilde taşınan bu virüsler küresel ısınmanın bir sonucudur.

1.5. Buğdayda Virüs Hastalıkları

1.5. Buğdayda Virüs Hastalıkları

1.5. Buğdayda Virüs Hastalıkları

1.5. Buğdayda Virüs Hastalıkları Virüsü taşıyan vektörlerin kışın ergin olarak hayatta kalmaları ve her iki virüsü buğday tarlalarına etkin bir şekilde taşımaları nedeniyle her iki virüsten kaynaklanan sarı cücelik hastalığı her mevsim görülür hale gelmiştir. Bu virüslerin hastalık oranı tarlada %17 geçtiği zaman buğdayın dane verimi, bin dane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı düşmektedir. Ayrıca ürün kalitesi de çarpık ve buruşuk dane oluşumu nedeniyle önemli ölçüde azalmakta ve ekmeklik yerine yemlik kalite de bir ürün ortaya çıkmaktadır. Mücadele için üç yıllık ekim nöbeti, vektöre karşı insektisit uygulaması yanında ekim tarihinin geciktirilmesi önerilir.

2. BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR Buğdayda verimi ve kaliteyi düşüren zararlılardan bazılarının Türkiye’de ve Tekirdağ İli’nde bulunduğu da saptanmıştır. Bunlardan Buğday gal nematodu Anguina tritici dışında buğdayda kırmızı bacaklı hububat akarı Penthaleus major ve tarla fareleri (Microtus spp.) türlerini ön plana çıkmaktadır. Tekirdağ İli’nde saptanmış olan buğdayın böcek zararlıları da Çizelge 2’de listelenmiştir.

Çizelge 2.Tekirdağ İli’nde Buğdayda Bazı Önemli Böcek Zararlıları Zararlının Türkçe Adı Zararlının Bilimsel Adı Buğday Karasineği Phorbia securis ( Diptera: Anthomyiidae) Buğday Kesiksineği Mayetiola destuctor ( Diptera: Cecidomyiidae) Ekin Kambur Böceği Zabrus spp. 7 tür( Coleoptera: Carabidae) Ekin Yaprak Biti Rhopalosiphum padi ( Homoptera: Aphidoidea) Yulaf Yaprak Biti Sitobion avenae (Homoptera:Aphidoidea) Tahıl Yaprak Biti Schizaphis graminum (Homoptera: Aphidoidea) Süne Eurygaster integriceps ( Hemiptera: Scutelleridae) Eurygaster maura (Hemiptera: Scutelleridae) Eurygaster austriaca ( Hemiptera: Scutelleridae) Buğday Ambar Zararlıları 14 böcek + 1 Akar türü

2. BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR Bu böcek zararlıları içerisinde ürün verimi ve kalitesini en önemli düşüren zararlı süne olup E. integriceps başta olmak üzere sünenin üç türüne de Tekirdağ’da rastlanmaktadır. Erginler genç bitkilerde kurtboğazı ve akbaşak zararlarına neden olurken asıl zararı nimf dönemi gençleri ve yeni nesil erginler oluştururlar. Nimfler ve yeni nesil erginler buğdayın süt ve sarı olum dönemlerinde daneleri emerek emgi zararı yaparken ürünü %100 varan oranda zararlandırılır. Sünenin sertleşmekte olan buğday danelerine salgıladığı Proteaz enzimi daneleri yumuşatıp gluteni parçalarken buğdayın teknolojik özelliklerinin yitirilmesine neden olurlar. Üründe saptanan % 2’lik emgi oranı dahi buğdayın ekmeklik ve makarnalık kalitesini ortadan kaldırır.

2.BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR

2. BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR Kışı kışlaklarda ergin olarak geçiren süne buğdayın kardeşlenme ve sapa kalkma dönemlerinde tarlalara inerek genç bitki ölümlerine, sapa kalkmış buğdayda akbaşak zararı oluşturur. Yumurtalarını paketler halinde bırakarak nimflerin ve yeni nesil erginlerini oluşturması birbirini izler emgi zararı da artar. Hasattan sonra kışlaklara çekilen erginler ertesi yıl tekrar ortaya çıkarlar. Süne mücadelesinde, 1987 den 2000 yılına kadar uçakla Devlet mücadelesi yapılmış olup binlerce ton insektisit kullanılmıştır.

2.BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR 2000 yılından itibaren kimyasal mücadele de uçak kullanımı yasaklanmış olup yerine biyolojik mücadele ön plana çıkmıştır. Üç yıllık ekim nöbeti yanında m2 de nimf sayısına göre kimyasal mücadele yine de önerilebilmektedir. Türkiye’de buğdayda süne ile biyolojik mücadele için 16 tür Trisolcus, 4 tür Telenomus ve 2 tür de Ooencyttus olmak üzere toplam 22 yumurta parazitoid türü saptanmıştır.

2.BUĞDAY VERİM VE KALİTESİNİ DÜŞÜREN ZARARLILAR Balaustium miniatum Herm (Acarina) adlı bir Akar türü yumurta predatörü yanında 2 sinek, 2 hemipter bir örümcek saptanmıştır. Ayrıca sığırcık, keklik, turaç ve bıldırcının ergin ve nimf predatörü oldukları da belirlenmiştir. 5 ayrı diptera türü ergin parazitoidi ve bir acarina türü ergin ektoparaziti olarak saptanmıştır. Kışlıklarda Entomopatojen türler olarak Beauveria bassiana, Aspergillus candidus ve Bacterius eurygateris belirlenmiştir.

3. BUĞDAY DA VERİM VE KALİTEYİ DÜŞÜREN YABANCI OTLAR Buğdayda su, bitki besin elementleri ışık ve mekan için rekabete giren yabancı otların ürününün verimini ve kalitesini de önemli ölçüde düşürdükleri saptanmıştır. Yabancı otların; faydalı olanları bulunduğu gibi zararlı olan türleri de bulunmaktadır. Buğday açısından bakıldığında çok sayıda yabancı ot türünün buğday ile rekabete girdiği görülür.

3. BUĞDAY DA VERİM VE KALİTEYİ DÜŞÜREN YABANCI OTLAR Türkiye’de yapılan araştırmalar da; 23 adet tek yıllık dar yapraklı yabancı ot türü 3 adet çok yıllık dar yapraklı yabancı ot türü 12 adet tek yıllık geniş yapraklı yabancı ot türü 2 adet iki yıllık geniş yapraklı yabancı ot türü 11 adet çok yıllık geniş yapraklı yabancı ot türü olmak üzere toplam 111 yabancı ot türünün bulunduğu saptanmış. Bunlardan bazılarının tohumlarının içerdikleri alkoloidler ile unun aromasını bozar, tohumluk değerini yok eder, renk tat ve kokuları ve zehirli kimyasal içerikleri ile de kaliteyi ortadan kaldırmaktadırlar. Yabancı otlarla mücadelede dar ve geniş yapraklılar olsun üç yıllık ekim nöbeti yanında ruhsatlı herbisit uygulamaları standart hale getirilmiştir.

3. BUĞDAY DA VERİM VE KALİTEYİ DÜŞÜREN YABANCI OTLAR