Lanet toynaklar! Yine yanlış düğmeye bastım! Kim geliştirdi bu panelleri, rakunlar mı?

UNIVERSAL DESIGN Naşide IŞIK

OVERVIEW Evrensel Tasarım, her koşulda herkes tarafından kullanılabilsin diye sistem tasarımı ile ilgilidir. Multi-Modal (Çoklu) sistemler etkileşimde birden fazla insan giriş kanalını kullanır. Bunlar: Speech(Konuşma), Non-speech Sound(Ses), Touch(Dokunma), Handwriting(El yazısı), Gestures(Jest-mimik). Evrensel Tasarım, farklılıklar için tasarım anlamına gelir. Engelli insanlar(duyusal, fiziksel, bilişsel bozukluk) Farklı yaştaki insanlar Farklı kültür-kökene sahip insanlar Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

TOPICS Universal Design Principles Multi-Modal İnteraction Designing for Diversity Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(1) Evrensel Tasarım, ‘Mümkün olduğunca her durumda, mümkün olduğu kadar insan tarafından kullanılabilen ürün tasarım süreci’ olarak tanımlanmıştır. Peki bu pratikte ne demektir? Herkesin kullanabileceği bir tasarım yapmak mümkün mü? Eğer yaparsak, ne kadar pratik olabilir? Maliyeti engelleyici olmaz mı? Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(2) Herkesin erişebileceği bir tasarım tasarlamayabiliriz, Kullanılan bir ürün sonucunda herkeste aynı deneyimin olduğunu garantileyemeyiz, AMA; Evrensel tasarım amaçları doğrultusunda çalışabilir ve eşdeğer bir deneyim sağlamayı deneyebiliriz. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(3) Farklı kullanıcılara hitap eden tasarımlar: Fiziksel engelliler için kaldırımlar Görme engelliler için platform Sensörlü kapılar Görsel-işitsel asansörler Universal design is primarily about trying to ensure that you do not exclude anyone through the design choices you make but, by giving thought to these issues, you will invariably make your design better for everyone. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(4) North Carolina State University in the USA (1990) Bütün alanları kapsayacak şekilde oluşturulan bu ilkeler, etkileşimli sistem tasarımı için de kullanılabilir. equitable use(Eşit-Adil Kullanım İlkesi), flexibility in use(Kullanımda Esneklik İlkesi), simple and intuitive to use(Basit ve Sezgisel Kullanım), perceptible information(Anlaşılabilir Bilgi İlkesi), tolerance for error(Hata Toleransı), low physical effort(Düşük Fiziksel Çaba), size and space for approach and use(Yaklaşım ve Kullanım için Boyut ve Alan), Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(equitable use) Tasarım, farklı yeteneklerdeki insanlar için kullanışlı ve çekici olmalıdır. Hiçbir kullanıcı göz ardı edilmemeli ve etiketlenmemelidir. Herkes için erişim ya aynı olmalı ya da eşit kullanım desteklenmelidir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(flexibility in use) Tasarım, farklı yetenek ve tercihlere ‘Kullanım yöntem tercihleri içeren, Kullanıcının hızı, hassaslığı ve davranış biçimine uyarlanabilen’ izin vermelidir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(simple and intuitive to use) Tasarım, kullanıcının bilgi, deneyim, dil veya konsantrasyon düzeyi ne olursa olsun basit ve sezgisel kullanım sağlamalıdır. Tasarım, kullanıcının beklentilerini desteklemeli ve farklı dil-okuryazarlık becerilerini karşılamalıdır. Karmaşık olmamalı, teşvik edici olmalı ve dönüt sağlamalıdır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(perceptible information) Tasarım, çevre koşulları veya kullanıcı yeteneklerine bakmaksızın etkili bilgi iletişimi sağlamalıdır. Sunum çeşitliliği önemlidir: Bilgi farklı formlarda (grafik, sözel, metin, dokunma…) sunulmalıdır. Önemli bilgi vurgulanmalıdır. Sunum farklı araç ve tekniklerle desteklenmelidir. differentiated clearly from the content. different sensory abilities. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(tolerance for error) İstenmeyen davranışların veya hataların etkisi en aza indirgenmelidir. Potansiyel tehlike durumları ortadan kaldırılmalı ya da ulaşılması zor olmalıdır. Potansiyel tehlikeler uyarıcılarla koruma altına alınmalıdır. Systems should fail safe from the user’s perspective and users should be supported in tasks that require concentration. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(low physical effort) Sistemler, fiziksel çaba ve yorgunluğu en aza indirgeyerek rahat kullanılacak şekilde tasarlanmalı. Sistem fiziksel tasarımı, kullanıcının işlem sırasında doğal vücut duruşunu korumasına izin vermelidir. Sürekli ve tekrarlanan işlemlerden kaçınılmalıdır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

UNIVERSAL DESIGN PRINCIPLES(size and space for approach and use) Kullanıcının beden ölçüsü, duruşu, hareketliliği ne olursa olsun sisteme erişebilmeli ve kullanabilmedir. Önemli unsurlar oturan veya ayakta duran kullanıcılar için aynı görünürlüğe sahip olmalıdır. Bütün fiziksel bileşenler oturan veya ayakta duran kullanıcılar için kolayca ulaşılabilir olmalıdır. Systems should allow for variation in hand size and provide enough room for assistive devices to be used. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(1) Etkileşimin birden fazla çeşidiyle bilgiye erişim sağlanması, evrensel tasarımın önemli bir ilkesidir. Bu tasarım; çoklu- model etkileşimine dayanır. Beş duyu: Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(2) Çoğu etkileşimli sistemde grafik, yazı, video ve animasyon kullanılır. Bir şeyden başka bir şeye dikkatimizi çeken ipuçları ve işaretler sağlar. Dokunsal geri bildirim formları sunar. Daha az değerde olan, ama günlük hayatımızda bilgi edinmemizi sağlayan formlardır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(3) Çoklu-model etkileşimli sistemler, kullanıcının kendi yeteneklerine en uygun etkileşim yolu ile erişmesine olanak verir. Çoklu model etkileşim reduntant system(Aynı bilginin farklı kanallardan iletilmesi) ile alakalıdır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Ses, kullanışlılık için önemli bir katkı sağlayıcıdır. Ses eklenmesinin, hataları azalttığı yönünde deneysel çalışmalar vardır. Ses ve görüntü içeren sunumlar, evrensel tasarımı göstermektedir. (Görme ve işitme engelli kullanıcılar için…) Kötü aydınlatılmış ve gürültülü ortamlarda bilgiyi erişebilir sağlar. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Kullanabileceğimiz iki tür ses vardır: Speech(Konuşma) Non-speech(Sözsüz) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Speech in the interface Dil, zengin ve karmaşıktır. Çocukken konuşmayı doğal yolla öğreniriz. (Çevremizdekileri dinleyip, onları taklit ederek.) Dilin karmaşık yapısını farkına varmadan konuşmayı öğreniriz. Bu karmaşık yapı, konuşmanın bilgisayar tarafından tanınması ve sentezlenmesini zorlaştırmaktadır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Speech in the interface Structure of speech: Bilgisayar tabanlı tanıma ve konuşmanın oluşumu ile ilgili problemleri çözmek istiyorsak; öncelikle konuşmanın temel yapısını anlamalıyız. Mesela İngilzcede 40 ses(24-16) vardır.- Türkçede 29 ses. Even being able to decompose sentences into their basic parts does not mean that we can then understand them: the syntax (structure) only serves as a standard foundation upon which the semantics (meaning) is based. Speech input does not require the use of a cumbersome keyboard and so in lightweight mobile situations there is a potential role for such systems. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Speech in the interface Speech recognition: Konuşma tanıma sistemleri ile ilgili her ne kadar çok çalışma yapılsa da başarıları tek kullanıcılı sistemler için sınırlı kalmıştır. Dilin karmaşıklığı başarıda bir engeldir, ama pratikte problemler konuşulan kelimelerin otomatik tanınmasıyla ilgilidir.(Arka plandaki gürültü, konuşurken ııı-iii gibi sesler çıkması, herkesin ses tonunun farklı olması gibi…) Konuşma tanıma mevcut kanallara ek veya birincil kanal olarak başka bir iletişim olanağı sağlar. Mesela: Bir fabrikada kullanıcının elleri başka bir işlem yaparken; konuşma ideal bir giriş ortamı sağlayabilir. Görsel, fiziksel ve bilişsel engele sahip bireyler için alternatif bir giriş ünitesi sağlar. Even being able to decompose sentences into their basic parts does not mean that we can then understand them: the syntax (structure) only serves as a standard foundation upon which the semantics (meaning) is based. Speech input does not require the use of a cumbersome keyboard and so in lightweight mobile situations there is a potential role for such systems. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Speech in the interface İlk başarılı konuşma tabanlı sistem sesli daktilo, benzer sesleri bir araya toplayan sinirsel bir şebekeyi kullanır. Fincede konuşma girdisinden yazılan çıktıyı üretmek için tasarlanan bu daktilo, bir özel konuşmacıdan girdileri alır ve sonra çıktıları diğerlerine geneller. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Speech in the interface Speech synthesis: Konuşma tanınmasının tamamlayıcısı konuşma sentezidir. Kullanıcılar için bilgisayarların günlük hayatlarında diğer insanlar gibi konuşarak iletişime geçmesi ilgi çekicidir. Konuşma sentezi yardımcı bir iletişim aracı olabilir.(Görsel ve fiziksel engelli bireyler için.) Sentez işlemi tanıma işleminden daha karmaşıktır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Uninterpreted speech: Önceden kaydedilmiş mesajlar bütünleştirilmek veya görsel bilginin yerini almak için kullanılabilirler. Kayıtların kalitesi düşük olsa bile, doğal insan seslerinden oluşur. Konuşma segmentleri birlikte kullanılarak mesaj oluşturulur. (Havaalanı-demiryolları duyuruları) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Non-speech sound: Avantajları: Daha çabuk özümsenme (Ne söylendiğini anlamak için tamamını dinlemek zorunda değiliz) Herhangi bir dile bağımlı olmama(Başka bir dile çeviri yok.) Dezavantajları: Mesajın açık olmasına karşın, öğrenilmesinin zorunlu olmasıdır. Etkileşimli sistemlerde değişik yollarla kullanılabilirler: Geçici-süreksiz bilgi sağlamak için. Arka plandaki işlemlerin durum bilgisini sağlamak için. Arayüzde görsel bilgiyi desteklemek için. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Sound in the interface) Auditory icons: Arayüzdeki nesnleri ve hareketleri doğal seslerle tanıtmak için kullanır.(Geri dönüşüm kutusunu boşaltmak.) Her işlemin doğal sesi oluşturulamayabilir. (Dosya taşıma) Earcons: Doğal seslere alternatif bir yol yapay-sentetik sesler oluşturmaktır. Olayları ve nesneleri ifade etmek için nota sembolleri kullanırlar. EARCONS FOR BLOOD PRESURE MONITORING Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Touch in the interface) Bilgi gönderme ve alma için kullanılan tek duyudur. Arayüzde dokunmanın kullanımı dokunsal (haptic) etkileşim olarak bilinir. Deri ile algılama (Cutaneous): Dokunarak algılama Kinestetik: Hareket ve pozisyon ile algılama Her iki algı türü de; hem şekil, doku, dayanıklılık, sıcaklık gibi özelliklerin hem de genişlik, yükseklik, pozisyon gibi özelliklerin algılanmasında yardımcıdır.(Nesnelerin karakterleri+aktivitelerin simülasyonları) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Touch in the interface) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Handwriting recognition) Konuşma gibi, el yazısı da iletişimin çok doğal bir formudur. Elle yazılmış girişi yorumlamak, oldukça ilgi çekicidir. El yazısının metinsel ve grafiksel kullanımı vardır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Handwriting recognition) El yazısı tanıma teknolojisi: Sayısallaştırılmış tablet: El yazısını yakalamak için kullanılır. Ekrandaki bilgileri sadeleştirerek elektronik kağıt üretir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Handwriting recognition) Kişilerin el yazıları birbirinden farklıdır, aynı kişinin el yazısı bile bir süre sonunda değişebilir. Metnin içeriğinin belirlenmesine çalışılması ve parçların sayısallaştırarak farklı karakterlere ayrılması işlemleri tanıma problemlerine neden olur. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Gesture recognition) Hareket, bilgisayarı kontrol etmesi, yazıların olmadığı ve diğer duyuların tamamen meşgul olduğu bazı durumlarda faydalı olacaktır. (Ör: işitme kaybı olan.) Kişiye göre değişiklik gösterir.(Kullanıcıya bağlı bir olay) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

MULTI-MODAL INTERACTION(Gesture recognition) Konuşmanın tanınmasıyla birlikte, kullanıcının nerede olduğunu anlamasını ve nasıl hareket etmesi gerektiğini sağlar. (Her bir modelleme birbirini destekler.) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Evrensel tasarım ilkelerine göre tasarım yapılacaksa; insanların, farklı ihtiyaç ve sınırlılıklara sahip olduğunu unutma!! Buradaki çeşitlilikler: Engel Yaş Kültür Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Her ülkede en az %10luk bir kesim bilgisayarla etkileşimini engelleyecek bir engele sahiptir.(Duyusal, fiziksel ve bilişsel engel) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Visual impairment: Görme engeli olan kullanıcılar için; Ses kullanımı(Speech, earcons, auditory icons) Dokunma kullanımı Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Hearing impairment: Görme engelli kullanıcılara göre işitme kaybı olan kullanıcılar daha az sıkıntı yaşar.(Çünkü etkileşimli tasarımlarda görsel kanal daha çok kullanılır.) Çoklu ortam sunumlarında sesin çok kullanılmasına ek olarak metinsel bilgi de kullanılmalıdır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Physical impairment: Kontrol ve hareket noktasında sıkıntı yaşanır.(fare, touchpad kullanımı…) Bu durumda; konuşma giriş ve çıkışı alternatif seçenekken, diğer seçenek ise eyegaze(göz ile kontrol) sistemleridir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Speech impairment: Konuşma ve duyma engeli olan kullanıcılar için, multimedya sistemleri yapay konuşma, metne dayalı iletişim ve konferans sistemi dahil bir çok iletişim aracı sağlar.(Metne dayalı iletişim yavaştır, iletişimde etkisi daha azdır.) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Dyslexia: Metin tabanlı bilgilerin bulunmasında zorluk çekilebilir. Konuşma giriş ve çıkışı, okuma ve yazma gereksinimi azaltılabilir veya hece doğrulama olanakları bu kullanıcılara yardımcı olabilir. Metin tabanlı bilgi grafikle desteklenerek metnin kavranılabilirliği kolaylaştırılmalıdır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for users with disabilities) Autism: Bireyin insanlarla ve çevresiyle olan iletişim ve etkileşim yeteneğini olumsuz etkiler.(Sosyal etkileşim, iletişim, hayal gücü) İletişim ve etkileşim otistik insanlar için en büyük zorluktur. Teknolojinin evrensel tasarımı bu bireylere nasıl yardımcı olur?(İletişim ve Eğitim) Bilgisayar destekli iletişim ve sanal çevreler bu bireylerin çevresindeki kişilerle iletişimini kolaylaştırır. Bilgisayar otistik kişilerin eğitiminde önemli bir etkendir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for different age groups) Sınırlılıklar yaş ile birlikte artış göstermektedir. 65 yaş üstü insanların yarıdan fazlasında çocuklarda sahip olunan sınırlılıklar görülmektedir. Etkileşimli sistemler kullanılırken özel ihtiyaçlar olabilir.(çocuklarda ve yaşlılarda.) Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for different age groups) Older People: Yaşlı kullanıcıların teknolojiye karşı isteksiz olduklarını gösteren herhangi bir delil yoktur. Aksine etkileşimli sistem uygulamalarına istekleri artmaktadır. Yaşlılar, diğer yaş grubu insanlarına göre engelleri olduğu için farklıdır.(Görme, duyma, hareket kaybı.) Mesela: Sosyal etkileşimlerini kolaylaştırma: E-posta ve anlık mesaj Hafıza kayıplarında zihinsel destek: Mobil teknoloji Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for different age groups) Older People: Teknoloji yaşlı insanlara en iyi desteği nasıl sağlar? Tasarımda anahtar konular nelerdir? Tasarım sürecine yaşlı bireyler etkili bir şekilde nasıl dahil edilebilir? gibi soruların önemi gelecekte artacaktır. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for different age groups) Children: Yaşlılar gibi çocukların da teknoloji kullanımındaki ihtiyaçları farklıdır. (3 yaşındaki çocuk ile 12 yaşındaki çocuk.) Yetişkinlerden farklı olarak amaçlara, sevdikleri ve sevmedikleri şeylere sahiptirler. Küçük çocuklar el-göz koordinasyonu gelişmediği için klavye kullanımında sorun yaşayabilirler. Alternatif olarak kalem tabanlı arayüzler kullanılabilir. Klavye-fare = dokunma-el yazısı Deneyimlerini geliştirmek için bilgi metin, grafik ve ses içerecek şekilde sunulabilir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI

DESIGNING FOR DIVERSITY(Designing for cultural differences) Farklı dildeki veri tabanı kaynaklarında araç çubukları, menü maddelerinin hata mesajlarının ve diğer metinlerin yerel dile çevrilmesine yardımcı olur. Semboller farklı kültürlerde farklı anlamlara gelirler. (tik-çarpı işareti) Arayüzde kullanılan renkler(kırmızı,=olumsuz, yeliş=olumlu) evrensel akımı yansıtır. Kırmızı olumsuz anlamda kullanıldığı halde yaşam(Hindistan), mutluluk(Çin) ve krallık(Fransa) anlamlarında da kullanılabilir. Hacettepe Üniversitesi/BÖTE/HCI