ÖFKE VE KONTROLÜ

ÖFKE NEDİR? Mutluluk,üzüntü,korku,nefret gibi insanda var olan duygulardan biridir. İnsanlar incindiklerinde,hakları ihlal edildiğinde,istekleri,gereksinimleri karşılanmadığında,işleri yolunda gitmediğinde,engellendiklerinde ve korktuklarında öfkelenirler. Öfke duygusunu tam olarak tanımayan birçok insan bu doğal,evrensel ve yararlı duygu ile başa çıkmakta zorluk yaşarlar.

Öfke duygusunu çok yoğun yaşayan ve öfkesini denetimsizce dışa vuran kişiler başlarını derde sokmakta,çevrelerine zarar vermekte,ilişkilerini bozmakta ve bir çok problemle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bunu tersi olarak,öfke duygusunu içine atıp,bastıran kişiler de öncelikle kendisine olmak üzere çevresine zararlar vermektedirler. Öfke de diğer tüm duygular gibi yaşanması normal bir duygu gibi kabul edilip;yapıcı,yerinde,zamanında ve kontrollü bir şekilde ifade edilirse sağlıklı şekilde kullanılır.

Öfke kontrolü becerisi kazanmanın,ruh sağlığı açısından önemli olduğu unutulmamalıdır.

ÖFKE İLE İLGİLİ TANIMLAR İnsanın rahatsız edici bir duruma,bir olaya yada bir kişinin davranışlarına karşı gösterdiği heyecan türünde tepkisidir. Haz dünyasını engelleyecek her durum,olay ve kişi karşısında ortaya çıkan duygudur. Zorluk,huzursuzluk,gerginlik,sinirlilik, gibi kavramların bir karışımıdır. Hakkımız olanın alınmadığında veya önem verilen kişiler beklentilerimiz doğrultusunda davranmadığında yaşanan duygu olarak da tanımlanmaktadır. Averill(1983) ise öfkenin en çok yakın arkadaşlar ve sevilen kişiler arasında meydana gelen bir duygu olduğunu savunmuştur.

Öfke duygusu düşmanlık ve saldırganlık duyguları ile karıştırılmaktadır.Oysa öfke Spielberger’e göre;genellikle düşmanlık ve saldırganlıktan daha basit olarak,yoğunluğu hafif huzursuzluk yada can sıkıntısından,kızgınlık ve şiddete kadar değişen duygulardan oluşan geçici bir durum olarak tanımlanmaktadır.

Öfke duygusunun ortaya çıkmasına neden olan etmenler; ENGELLENME;Öfkeye neden olan etmenlerin başında gelmektedir(Morgan,1988).Engellenme; amaca yönelik faaliyete müdahale edilmesidir.Böylelikle bir gereksinim veya sürmekte olan bir faaliyeti engelleyerek kişilerin sınırlandırılması veya yapmak istemediklerini yapmalarının istenmesi öfkeye neden olabilmektedir. Hayal kırıklıkları. Sosyal hırsların önüne geçilmesi Kişisel kuralların yıkılması. Kişinin özsaygısının,başka insanlar veya kuruluşlar tarafından tehdit altında kalması (İğneleyici sözler,büyüklük taslanması,diğerlerince hor görülmek).

Öfke içeren davranımların cezalandırılması ki bu durumda toplum öfkeyi bastırırken,aslında onu harekete geçirir.Sonuçta kişilere öfkelenmemeyi öğretmekten çok,öfkelerini göstermemeleri öğretilir.Böylece öfke açığa çıkacağı yerde,içten içe yanarak varlığını sürdürür. ÇEŞİTLİ YOLLARLA SAPTANABİLEN BU TÜR ÖFKEYE DÜŞMANLIK DENİR. Öfke ve düşmanlık da koşullanabilir ve genellenebilir.Engelleyici durumlar yeteri sayıda tekrarlanırsa,kişi engele öfke veya düşmanlık içeren bir koşullanmış tepki kazanır.Örneğin; babasına sık sık öfkelenen çocuk kısa zamanda ona karşı genellikle düşmanca olan bir tutum içine girer.Bu kızgınlık zamanla ‘baba figürleri’ ne yani ‘baba’ yı anımsatan tüm erkeklere genellenebilir.

Öfkeyi tek bir etmenle açıklamak doğru değildir Öfkeyi tek bir etmenle açıklamak doğru değildir.Mc Clelland(1995) öfkeye neden olan etmenleri; 1)Çevresel olaylar 2)Bilişsel süreç ve yapılanmalar 3)Fizyolojik uyarılma halini destekleyen faktörler olarak belirlediği bir model sunarak,her üç etmenin karşılıklı etkileşimlerinin öfkenin şiddetini belirlediğini ifade etmiştir. Bu model kişilerin düşüncelerini,duygularını ve davranışlarını değerlendirerek öfkelerine ait çevresel,fizyolojik ve bilişsel belirleyicileri tanımlayabilmelerini amaçlamaktadır.

Öfke,hangi nedenden kaynaklanırsa kaynaklansın üzerinde özenle durulup çözümlenmesi gereken bir duygudur.Öfke duygusunun olumlu yada olumsuz sınıflandırılmasına ilişkin değişik görüşler olmasına rağmen,uzmanlar bazı ortak noktalarda anlaşmaktadırlar; 1)Öfke doğal,normal,insana özgü bir duygudur. 2)Öfke bir duygudur,davranış tarzı değildir. 3)Kronik öfke,sağlık için tehlikeli olabilir. 4)Öfke,çoğunlukla ortaya çıkmadan tehlikesiz hale getirilebilir ve getirilmelidir. 5)Öfkenin ifade edilmesi gerektiği zaman,ifade şekli,intikama yönelik olmamalı,çözüme yönelik ve etkin bir şekilde olmalıdır (Alberti&Emmons,1998).

Öfke duygusunun bireyi etkileyen olumlu yanları da vardır Öfke duygusunun bireyi etkileyen olumlu yanları da vardır.Novaco(1975) öfkenin işlevlerini 6 maddede özetlemiştir; 1)Öfke enerjiyi arttırır. 2)Öfke bir işarettir. 3)Başkalarına karşı olumsuz duyguların ifadesini kolaylaştırır. 4)Dışsal çatışma sonunda ortaya çıkan anksiyeteyi değiştirerek benliği incinebilirliğe karşı savunur. 5)Süre gelen davranışı ortadan kaldırır veya engeller. 6)Öfke bir haklılık algısıdır.

ÖFKE DUYGUSU BİR BUZDAĞINA BENZER! Buz dağının suyun üstünde kalan kısmı öfkedir.Öfkenin ortaya çıkmasına neden olan pek çok duygu suyun altında gizlidir.Bunlar bizlerin temel duygularıdır aynı zamanda;Kıskançlık,üzüntü,merak,yalnızlık,itilmişlik,kaygı,hayal kırıklıkları,haksızlık,anlaşılmamak ve sıkıntı gibi… İnsanların çoğu,öfkeyi buzdağının tepesinde yaşamakta ve çözümlenmemiş bu duygulara tutunmaktadır.Öfkenin kaynaklarını ortadan kaldırmayı başarmak için temel duyguların anlaşılması gerekmektedir.

Yoğun olarak yaşanmasına karşın ifade edilmeyen öfke hem bireyin enerjisini tüketir hem de davranışlarını kontrol etmesini güçleştirir.Yaşanan öfke sonucu oluşan gücenme duyguları iletişimi olumsuz yönde etkileyerek,kişiler arası ilişkilerde bozulmaya,etkin olmayan sorun çözümüne ve sosyal geri çekilmeye neden olur.Bastırılarak içe alınan öfke psikosomatik(psikolojik kökenli bedensel rahatsızlıklar) hastalıklara,depresyona neden olurken,yaşanılan yoğun öfke duygusu uygun olmayan pasif-saldırgan davranışlar ve bireyin kendisine veya çevresine yönelik saldırgan davranışları ile ifade edilmektedir.Sonuçta; evde eşe ve çocuğa,dışarıda arkadaşlara,akrabalara uygulanan şiddet,saldırgan davranışlar ve kırıcı tavırlar sıklıkla karşılaşılan durumlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Öfkenin ifade ediliş şekli ve kontrolü kültürel özelliklere ve beklentilere,öğrenilmiş davranışlara,ailenin davranış şekillerine,eğitim durumuna,yaşa ve cinsiyete göre değişmektedir. Türk toplumunun geleneksel özelliklerini taşıyan ailelerde,bireylerin davranışlarını daha çok toplumun beklentileri ve belirlediği davranış kalıpları yönlendirmektedir.Bu nedenle toplumda çocukların bağımsız olma,düşüncelerini ortaya koyma ve girişimcilik eğilimleri engellenmekte ve saldırgan eğilimlerini baskı altında tutmaları için zorlamalar yapılmaktadır.Öfkenin sözel olarak ifade edilmesi engellenirken uysallık,boyun eğme,konuşmama,bastırma gibi davranışlar ise onaylanmaktadır.

Hemen her toplumda,çocuklar kavga ettiklerinde ve öfkelendiklerinde,ebeveynleri veya öğretmenleri tarafından çeşitli şekillerde cezalandırılır.Tüm bu beklentiler ve davranışlar nedeniyle birçok insan öfkeden korkarak büyür ve onu anormal,istenmedik bir duygu olarak algılar. Oysa,engellenme sonucunda sürekli bastırılan öfke,saldırgan davranışların birikmesine ve şiddetlenmesine neden olmaktadır. Stuart &Sundeen (1987) insanlar öfkelerini uygun anlatma yolunu bulduklarında daha sonraki yaşantılarında daha düşük düzeylerde saldırganlık göstereceklerini savunmaktadır.

ÖFKE KONTROLÜ Öfke duygusunu tanımalıyız. Öfkelenmenin normal bir durum olduğunu anlayabilmeliyiz. Öfke duygusunun nedenlerini araştırmalıyız. Öfke duygusunun ne kötü ne iyi olduğunu kavrayabilmeliyiz. İçinde bulunulan mevcut durumdaki bilişsel ve fiziksel ipuçlarını ve oluşacak tepkileri tahmin edebilmeliyiz. Öfkelendiğimizde gösterdiğimiz tipik tepki kalıplarını belirlemeliyiz.

Öfke tepkilerinden uygun ve uygun olmayanları ayırt edebilmeliyiz. Uygun öfke tepkilerini kavrayabilmeliyiz. Bizi rahatsız edecek durumlarda verilebilecek kabul edilebilir tepkileri kavrayabilmeliyiz. Olumsuz davranışları kontrol edebilmenin önemini kavrayabilmeliyiz. Öfke durumlarında uygun çözüm cümleleri oluşturabilmeliyiz. Durum hakkındaki düşünceleri değiştirmenin,duyguları nasıl değiştirdiğini kavrayabilmeliyiz. Öfke yaratan durumlara karşı nasıl daha ılımlı düşünceler geliştirebileceğimizi öğrenmeliyiz.

Alternatif düşünce geliştirmeyi alışkanlık haline getirebilmeliyiz. Kendi duygu,düşünce ve davranışlarımızdan sorumlu olduğumuzu kavrayabilmeliyiz. Kendi öfkemizden de kendimizin sorumlu olduğunu kabul edip bunu ifade edebilmeliyiz.

Daha ayrıntılı bilgi için üniversitemizin psikolojik danışma ve rehberlik birimine rahatlıkla başvurabilirsiniz.

Yalnızca anlamak veya iç görü geliştirmek değişim sağlamayabilir. Değişmek,uğraşı gerektirir. Yalnızca anlamak veya iç görü geliştirmek değişim sağlamayabilir. Bu açıdan,sizlere sunmaya çalıştığımız bu bilgileri hem okuyup hem de uygulama için kendinize fırsatlar yaratmanızın faydalı olacağını düşünüyoruz.

YÜKSEK TEKNOLOJİ ENSTİTÜSÜ İZMİR YÜKSEK TEKNOLOJİ ENSTİTÜSÜ PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK BİRİMİ

KAYNAKLAR Erkan S.,Kaya A.,Grupla Psikolojik Danışma Rehberlik Programları.Pegem Yayıncılık.2005. Morgan C.T.,Psikolojiye Giriş.1981. Özer A.K.,Duygusal Gerilimle Baş edebilme.Varlık Yayınları.1990.