TÜRKİYE’NİN YERŞEKİLLERİ

JEOLOJİK ZAMANLARDA TÜRKİYE Bugün Anadolu olarak bilinen yerde TETHYS adı verilen bir jeosenklinal tortul alanı vardı.Jeolojik devirlerde, güneyden Afrika ve Arap levhaları ile kuzeyden Avrasya levhalarının sıkıştırmasıyla,bu tortul alan yükselmiş,kuzey ve güneydeki kıvrımlı dağlar oluşmuştur. III.zaman sonu ve IV.zaman başlarında Anadolu toptan yükselmiş ve Türkiye’nin ortalama yükseltisi artmıştır.

I.ZAMAN(PALEOZOİK) -Karbonifer’de taşkömürü yataklarının oluşumu .(Zonguldak kömür yatakları) - masif kütlelerin oluşumu

masif Paleozoik’te oluşmuş sert kütlelere masif denir. İç Anadolu’da Kırşehir masifi, Marmara bölgesinde Yıldız dağları,Uludağ, Biga, Kapıdağ masifi, Ege bölgesinde Menderes masifi, Doğu Anadolu’da Bitlis masifi Karadeniz bölgesinde Ilgaz, Daday-Devrekani masifi Güneydoğu Anadolu’da Mardin Derik masifi Akdeniz bölgesinde Alanya masifi

II. ZAMAN(MESOZOİK) -Karalarda ve okyanus tabanlarında tortul birikimlerinin olması. Alp-Himalaya kıvrımlarına hazırlık olması

III. ZAMAN(TERSİYER) Türkiye’nin şekillenmesinde etkisi en fazla olan dön emdir. -Alp-Himalaya, Türkiye’de Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağlarının oluşması. -Linyit, petrol, tuz ve bor yataklarının oluşması. - Volkanik dağların oluşması - Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu faylarının oluşması.

IV. ZAMAN(KUATERNER) -İklimlerin değişmesi ve yeryüzünde sıcak-soğuk dönemlerin yaşanması. -Pleistosen’de yeryüzünün buzullarla kaplanması. -Holosen’de ise buzulların erimesi ve bugünkü kıyı çizgisinin oluşması. -Egeid karasının çökmesi ve Ege Denizi’nin oluşması. -İstanbul ve Çanakkale Boğazları’nın oluşması. -Karadeniz’in boğazlarla Akdeniz’e bağlanması. -Günümüz iklim koşullarının oluşması. ANADOLU YARIMADASI’NIN TOPTAN YÜKSELMESİ -Türkiye’de yüksek dağlık alanların buzullarla kaplanması.

TÜRKİYE’DE YERŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ 1.Türkiye’de etkisi en fazla olan iç kuvvet, orojenez (dağ oluşumu),etkisi en az olan iç kuvvet ise volkanizmadır. 2.Türkiye’nin şekillenmesinde etkisi en az olan dış kuvvet buzullar,en fazla olan dış kuvvet ise akarsulardır. 3.Türkiye, dağlık ve engebeli, ortalama yükseltisi fazla olan (1132metre) bir ülkedir. Bu nedenle;

-Gerçek alanı(814. 578km²) ile izdüşüm alan (779 -Gerçek alanı(814.578km²) ile izdüşüm alan (779.452 km²) arasındaki fark fazladır. -Yol yapım maliyetleri yüksektir. -Akarsu vadileri dar ve derindir. -Akarsular ,denge profiline ulaşmamışlardır. -Kısa mesafelerde iklim ve bitki örtüsü değişir. -Aynı anda farklı mevsim koşulları yaşanır. -Akarsular hızlı akışlıdır. -Akarsuların hidroelektrik potansiyeli fazladır. -Bazı bölgelerde tarım alanları az, makine kullanımı zordur.

4.Dağlar genelde doğu-batı yönünde uzanır. Bu nedenle; Kara ve demir yolları genelde doğu-batı yönünde uzanır. Karasal iklimin etki alanı geniştir. 5.Yükseltisi ortalaması batıdan doğuya doğru artar. Türkiye’de batıdan doğuya doğru gidildikçe; -Karlı ve donlu gün sayısı artar. -Sıcaklıklar azalır. -Tarım ürünleri daha geç olgunlaşır. -Kar kalınlığı ve karın yerde kalma süresi artar.

6.Kıyılarında gel-git etkili değildir. Haliçler görülmez. 7.Orta kuşakta bulunduğundan, deniz seviyesinde buzullara ait şekiller görülmez.

8.Akdeniz bölgesinde karstik arazi, İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da volkanik araziler görülür. 9.Alp- Himalaya orojenez kuşağında yer alır. 10.Topraklarının yarıdan fazlası I.derece deprem kuşağındadır. 11. Yakın bir jeolojik zamanda oluşmuş genç arazili bir ülkedir.

Türkiye’nin yakın bir jeolojik zamanda oluştuğunun kanıtları; - Depremlerin sık olması. -Aktif fay kuşaklarının bulunması. -Ortalama yükseltisinin fazla olması. -Akarsuların denge profiline ulaşmamış olması. -Linyit yataklarının geniş alan kaplaması. -Sıcak su kaynakları bakımından zengin olması. -Yüksek düzlüklerin(plato) geniş alan kaplaması.

1.OROJENEZ VE TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU Jeosenklinal denilen yerkabuğunun çukur alanlarında biriken tortul tabakaların , kıtaların sıkıştırması ve levha hareketleri sonucu kıvrılması ya da kırılmasıyla yeryüzünde dağlar oluşur. Türkiye’de dağlar, oluşumuna göre üçe ayrılır.

1. Kıvrılmayla oluşan dağlar

Karadeniz Bölgesi: Batı Karadeniz: Küre,Ilgaz, Köroğlu dağları Orta Karadeniz: Canik Dağları Doğu Karadeniz: Giresun,Rize(Kaçkarlar) Çimen, Mescit, Yalnızçam Allahuekber dağları. Akdeniz Bölgesi: Batı Toroslar: Bey,Davras,Barla,Geyik Sultan, Dedegöl dağları. Orta Toroslar: Bolkar Dağları, Aladağlar, Gidengelmez, Tahtalı, Binboğa Dağları, Amanoslar Güneydoğu Toroslar. Doğu Anadolu Bölgesi:Munzur,Karasu-Aras ,Şerafettin, İhtiyar Şahap dağları, Hakkari dağları.   İç Anadolu Bölgesi: Sündiken,Yıldız, Elma, Sultan Tecer dağları. İç Batı Anadolu: Akdağ, Eğrigöz, Murat,Demirci dağları.

  Resim: Giden gelmez dağları

2.KIRILMAYLA OLUŞAN DAĞLAR: KIRILMA:Levhaların hareketi sonucu yan basınca uğrayan sert tortul tabakalar kırılır ve yeryüzündeki kırıklı dağlar oluşur. Yüksek kısımlara horst,çöken bloklara da graben denir.

Ege Bölgesi’nde; Kaz dağları, Madra dağı, Yunt dağı, Bozdağlar, Aydın dağları, Menteşe dağları kırılmayla oluşmuştur.

İç Anadolu Bölgesi: Karadağ,Karacadağ,Hasan dağı,Melendiz ve Erciyes dağları. Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Karacadağ Doğu Anadolu Bölgesi: Nemrut,Süphan, Tendürek,Ağrı Dağı. Ege Bölgesi: Manisa-Kula volkan konileri.

TÜRKİYE’DE DAĞLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ -Dağlar Alp-Himalaya orojenezinin devamıdır. -Genelde doğu-batı yönünde uzanırlar. -Çoğu IV.zamanda buzullaşmaya uğramıştır. -Sıradağlar doğuya doğru birbirine yaklaşır. -Türkiye’de aktif yanardağ bulunmaz. -Nemrut volkanının kraterinde göl bulunmaktadır. - Dağlar Kuzey ve güneyde denize paralel, batıda dik uzanır.

DAĞLARIN UZANIŞININ ETKİLERİ: Deniz kıyısındaki bir bölgede dağların kıyıya uzanış şekli şunları etkiler. -Kıta sahanlığını, -limanların hinterlandını, -kıyıdaki yağış miktarını, -kıyı ile iç bölgeler arasındaki ulaşımı, -akarsu uzunluklarını, -körfez ve yarımada sayısını, -korunaklı doğal limanların sayısını, -denizel iklimin etki alanını, -kıyı ile iç bölgeler arasındaki tarım ürünlerini, -kıyının gerçek ve kuşuçumu uzaklık farkını, -vadi tiplerini

UYARI: Deprem riski, yer altı kaynakları, dağların yükseltisi, sıcak su kaynakları üzerinde dağların uzanış şekli etkili değildir.

HİNTERLAND (ARD BÖLGE): Kıyı bölgesinin ve limanların iç kesimlerle olan bağlantısına hinterland denir. Dağların denize paralel uzandığı kıyılarda hinterland dar, dik uzandığı kıyılarda geniştir. Türkiye’de hinterlandın en geniş olduğu kıyılar Ege denizi kıyıları iken, en dar olduğu kıyılar Karadeniz ve Akdeniz kıyılarıdır.

KITA SAHANLIĞI( ŞELF ALANI): Jeolojik olarak bir ülkeyi oluşturan kara parçasının deniz altında devam eden kısmına kıta sahanlığı denir. Deniz hukukunda kıta sahanlığı kıyıdan 200 deniz mili açığa kadar olan bölgeyi ifade eder. Dağların denize paralel uzandığı kıyılarda kıta sahanlığı dar, dik uzandığı kıyılarda geniştir. Türkiye’de kıta sahanlığının en geniş olduğu kıyılar Ege denizi kıyılarıdır.

EPİROJENEZ-KARALARIN OLUŞMASI Yerkabuğunun geniş alanlı alçalma, yükselme, çanaklaşma ve kubbeleşme şeklindeki hareketlerine epirojenez denir. Yeryüzünü en uzun zamanda şekillendiren iç kuvvettir. Epirojenik hareketler sonucunda yeni kıta ve okyanuslar oluşur, deniz seviyesi değişir.

İç Anadolu’nun yükselmesi, Ergene havzası ve Çukurova’nın halen alçalması bu hareketlere örnek olarak verilebilir. Türkiye’nin iç bölgelerinde fazla aşınmamış yüksek platoların bulunması, Türkiye’nin yakın bir zamanda epirojenezle yükseldiğinin kanıtıdır.

TÜRKİYE’DE DEPREMLER(SEİZMA) Yerkabuğundaki birikmiş potansiyel enerjinin dalgalar şeklinde yayılarak yeryüzünde titreşimler şeklinde hissedilmesidir. Depremler yeryüzünü en kısa zamanda şekillendiren iç kuvvetlerdir. Depremin etkisi ve hasar derecesi; depremin odak derinliğine, şiddetine, süresine ve ana kayanın ve zeminin yapısına bağlıdır.

1.ÇÖKME(GÖÇME)DEPREMLERİ: Eriyebilen kayaçların bulunduğu karstik arazilerde, mağara ve yer altı boşluklarının tavanlarının çökmesiyle oluşan depremlerdir. Akdeniz bölgesinde görülür. Etki alanları dardır.

.TEKTONİK DEPREMLER: Yerkabuğundaki kırılma, faylanma ve levha hareketleri sonucu oluşan depremlerdir. Etki alanları geniştir. Dünyada ve Türkiye’de en sık görülen deprem türüdür.  

UYARI: Deprem kuşaklarının dağılışı ile sıcak suların, kaplıca ve ılıcaların dağılışı paralellik gösterir.  ÖRNEK: 2011 YGS: I. Anadolu aktif deprem kuşakları üzerinde yer alır. II. Anadolu’da volkanik alanlarla fay hatlarının çakıştığı bölgeler vardır. III. Anadolu’da çok sayıda göl vardır. IV. Anadolu’daki yeryüzü şekilleri çok engebelidir. “Türkiye, sıcak su kaynakları bakımından zengindir.” diyen bir araştırmacı, yukarıdakilerden hangilerine dayanarak bu yargıya ulaşmış olabilir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV

Hazırlayan irfan çal Coğrafya öğretmeni