A.Ü. Ziraat Fakültesi Ölçme Bilgisi Dersi 2012-2013 Bahar Yarıyılı Ders Programı - Yrd. Doç. Dr. H. Eylem POLAT Hafta Konu 1 Ölçme Bilgisi tanım, kapsamı, Jalonlarla işlemler 2 Ölçme Bilgisinde kullanılan birimler ve ölçek 3 Dik inme ve çıkma araçları 4 Alanların ölçülmesi 5 Çizilmiş planlar üzerinde alanların ölçülmesi 6 Küresel yer belirleme sistemi (GPS) 7 Düşey mesafelerin ölçülmesi 8 Nokta nivelmanı 9 Ara sınavı 10 Profil nivelmanı 11 Yüzey nivelmanı 12 Eşyükselti eğrilerinin çizimi 13 Tesviye hesapları 14 Harita bilgisi

ÖLÇME BİLGİSİ KAPSAM ÖLÇME ÇEŞİTLERİ JALONLARLA YAPILAN İŞLEMLER TANIM Yrd. Doç. Dr. H. Eylem POLAT 1.Hafta

Ölçme bilgisi, yeryüzünün küçük veya büyük parçalarının şekil ve büyüklüğünün ölçülmesinden ve elde edilen ölçme sonuçlarının bir ölçekle küçültülüp plan veya harita halinde çizilmesinden bahseden bilim dalıdır. Geodezi olarak da adlandırılmaktadır. Kısaca yeryüzünün biçim ve boyutları gibi özelliklerini tanımlamayı sağlayan verilerin araştırılması ve incelenmesiyle uğraşan bilim dalı olarak da tanımlanabilir. Genel anlamda, yeryüzü üzerindeki şekillerin tayini ve ölçülmesi ile ilgili olarak uygulamalı matematiğin bir dalıdır.

Ayrıca yeryüzü üzerinde yatay mesafelerin, yüksekliklerin, yönlerin, açıların, noktaların, alan ve hacimlerin tayin edilme sanatı olarak da bilinmektedir. Ölçmeler genel olarak arazi sınırlarının tesisi ve tespiti ile mühendislik çalışmalarının uygulanmasında gerekli bilginin temin edilmesi ve ulaştırma, maden, inşaat ve genel kullanma için arazi ve su şekillerinin çıkarılması amaçları ile yapılırlar.

Ölçme bilgisinde yapılan ölçmeler genellikle iki şekilde olabilmektedir. Bunlar; Düzlem ölçme ve Geodezik ölçme’dir. Yeryüzünün küreselliği göz önüne alınmaksızın nispeten küçük arazi parçaları üzerinde yapılan ölçmelere Düzlem Ölçmesi denir. Bu ölçme şeklinde yatay izdüşüm düzlemi kullanılır. Arazi yüzeyi üzerindeki noktalardan yatay izdüşüm düzlemine inilen dikler birbirine paraleldir.

Yeryüzündeki noktaların yatay ve düşey durumlarının saptanması için yapılan ölçmelerde mutlaka bir izdüşüm düzleminin bulunması gerekmektedir. İzdüşüm düzlemi ise karalar altında uzatıldığı varsayılan denizlerin durgun yüzeyleri olarak tanımlanmaktadır. Buna, başlangıç düzlemi, sıfır düzlemi veya kıyas düzlemi denilmektedir. Düzlem ölçmelerinde yatay izdüşüm düzlemi, Geodezik ölçmelerde ise küresel izdüşüm düzlemi kullanılır.

Düzlem Ölçmesi

Geodezik Ölçme

Yerküre tam bir küre olmadığı gibi tam bir elipsoit de değildir. Yeryüzünün küreselliği göz önüne alınarak büyük arazi parçaları üzerinde yapılan ölçmelere Geodezik Ölçme denir. Bu ölçmede yeryüzünün gerçek şekli göz önüne alınır, küreselliği ihmal edilmez. Yerküre tam bir küre olmadığı gibi tam bir elipsoit de değildir. Kutuplardan basık özel bir elipsoit şeklindedir. Bu nedenle Geoit adı verilmiştir.

Geodezik ölçmede küresel izdüşümü düzlemi kullanılır Geodezik ölçmede küresel izdüşümü düzlemi kullanılır. Arazi yüzeyi üzerindeki noktalardan küresel izdüşüm düzlemine inilen dikler birbirine paralel değildir, yerküre merkezinde kesişir. Dünya ve ülke haritalarının çıkarılmasında ve ölçülmesinde kullanılan bir ölçme şeklidir.

Arazi ölçmesi Topoğrafik ölçme Yol ölçmesi Hidrografik ölçme Maden ölçmesi Kadastral ölçme Şehir ölçmesi Fotogrametrik ölçme

Eski veya silinmiş arazi sınırlarının yeniden tesisi, Arazinin parsellere ayrılması, Eski veya silinmiş arazi sınırlarının yeniden tesisi, Alanların hesaplanması, Arazi haritalarının çıkarılması. Yeryüzünün girinti ve çıkıntılarını gösteren haritaların elde edilmesi için gerekli bilgilerin toplanması, Doğal ve suni engellerin bulunduğu yerleri gösteren haritaların elde edilmesi için gerekli bilgilerin toplanması.

Arazi mülkiyet sınırlarının tespiti amacıyla yapılan ölçmedir. Karayolu, demiryolu, kanal veya boru hatlarının proje güzergahı boyunca yeryüzü engellerinin yerlerini tespit etmek, Proje hattını geçirmek; kazı ve dolgu hacmini hesaplamakla ilgili çalışmaları kapsar.

Ulaştırma, su temini veya su altı inşaatı amaçlarıyla su kütlesinin ölçülmesidir. Suyun seviye değişimleri ve akarsu debilerini ölçme işlemlerini kapsar. Maden yataklarının ve yeraltı çalışmalarının yerini tespit edilmesi, Jeolojik formasyonların tayin edilmesi ve taşınacak hacmin hesaplanması.

Şehir sınırları içinde bulunan alanların haritalarının çıkarılması, Yeni sokak ve caddelerin geçirilmesi, Caddelerin inşası, kanalizasyon ve diğer yapıların, binaların yerlerinin tespiti ile ilgili ölçmelerdir. Uçaklardan özel kameralarla çekilen fotoğraflar yardımıyla yeryüzü şekillerini ölçülmesidir. Ulaşılması ve ölçülmesi zor alanlar için kullanılabilir.

ARAZİ ÇALIŞMALARI Ölçmelerde verilerin temini amacıyla arazide yapılan çalışmaların tümüne “arazi çalışması” denir. Arazi çalışmaları; Aletlerin ayarlanması ve bakımı, Yatay, düşey mesafelerin ve açıların ölçülmesi, Arazi kayıt defterine ölçme sonuçların kaydedilmesi konularını içermektedir.

BÜRO ÇALIŞMALARI Hesaplamalar ve Çizimler’dir. Arazide ölçmeler sonucunda elde edilen verilerin değerlendirilmesi ve çizimi çalışmalarına “büro çalışmaları” denir. Büro çalışmaları; Hesaplamalar ve Çizimler’dir.

BASİT ÖLÇME ALETLERİ Bunlar arazide ölçme işlemleri sırasında kullanılan jalonlar, çekül, mimari gönye, prizma, çelik şerit metre gibi aletlerdir. Birbirine çok uzak ya da birbirini görmeyen iki noktanın arasındaki uzaklık ölçüleceği zaman, bu iki noktanın ara noktalarının da bulunması gerekir. Bazen de doğruların uzatılması gerekebilir. Doğruların ara noktasının bulunması ya da uzatılmasına doğrunun araziye aplikasyonu ya da doğrunun çakılması denir.

JALONLARLA YAPILAN İŞLEMLER Üzerinde engel bulunmayan doğrularda; a. Ara noktaların bulunması

Birbirini görebilen ve arkasına geçebilen iki noktası ile verilmiş doğrunun araziye çakılması için gözleyici ve yardımcı olmak üzere iki kişi gereklidir. Gözleyici nişan alarak ve işaret vererek diğer jalonların çakılmasına yardımcı olur. Yardımcı ise elindeki jalonla iki nokta arasında gözleyicinin işaretlerine göre sağa ve sola hareket ederek doğru üzerindeki ara noktaları arazide belirler. Bu uygulama için gözleyici A noktasındaki jalonun birkaç adım gerisinde durur ve A ve B jalonlarını üst üste gelecek şekilde görür. Yardımcı da 1 noktasına doğru gelir, baş ve işaret parmakları arasında tuttuğu jalonu kolunu yan tarafa uzatarak AB doğrusuna yaklaşık olarak dik tutar.

Yardımcının yüzü gözleyiciye dönük ve gövdesi de A, B jalonlarının görünmesine engel olmayacak şekilde olmalıdır. Bu arada sürekli gözleyiciye bakar. Gözleyici sağ ve sol kolu ile yardımcıya işaret vererek sağa ve sol kolu ile yardımcıya işaret vererek sağa sola hareketini sağlar. Gözleyici A, B jalonlarıyla bu jalonu bir hizada görünce vereceği işaretle jalonun çakılmasını bildirir. Yardımcı da bu işaret üzerine, iki parmağı arasından jalonu kaydırarak düşey istikamette yere bırakır, ucunu yere batırır ve düşeyliğini kontrol eder. Aynı şekilde diğer 2 ve 3 jalonları da araziye çakılır.

Birden fazla jalonun çakılması halinde gözleyiciye uzak olan noktadan başlanarak sırasıyla gözleyiciye doğru jalonlar araziye çakılmalıdır. Çakılacak jalonların aralıkları da kullanılacak şerit metrenin uzunluğuna bağlı olarak 30-60 metreyi geçmemelidir.

Üzerinde engel bulunmayan doğrularda; b. doğrunun uzatılması

Bu işlem bir kişi tarafından yapılır Bu işlem bir kişi tarafından yapılır. Elinde tuttuğu jalonu A ve B jalonlarıyla bir doğrultuda görecek şekilde AB doğrusu üzerinde yer alan kişi elindeki önce 1 ve sonra 2 numaralı jalonları sırasıyla yere çakar. Önce A ve B jalonlarını bir doğrultuda görür, sonra elindeki jalonu onlarla aynı doğrultuda olacak şekilde tutar ve parmakları arasından bırakarak yere batırır, düşeyliğini kontrol eder. Yapılacak hatanın minimumda tutulması için önce AB doğrusuna en yakın jalon, sonra sırasıyla daha uzak jalonlar çakılır.

Üzerinde engel bulunmayan doğrularda; c. yanına varılamayan veya arkasına geçilemeyen bir doğrunun ara noktalarının bulunması

İki bina köşesi gibi yanına varılamayan veya arkasına geçilemeyen iki noktası ile verilen doğrunun araziye çakılması için iki kişi gereklidir. İki kişi yüzleri birbirine dönük ve biri diğerinin arakasında kalan A ve B jalonlarını görebilen ve mümkün olduğu kadar AB doğrusunun üzerinde bulunacak şekilde C1 ve D1 gibi iki noktaya ellerindeki jalonları dikerler. Bundan sonra D1 deki kişi kendi jalonunun gerisinden bakarak vereceği işaretle C1 noktasını AD1 doğrusu üzerindeki C2’ye getirir. Bu kez C2 kendi jalonunun gerisinden bakarak D1 jalonunu C2B doğrusu üzerindeki D2’ye getirir.

Bu şekilde jalonların yere çakılmasına C4’ deki B noktasını D4 tarafından örtülmüş olarak ve D4’deki kişide A noktasını C4 tarafından örtülmüş olarak görünceye kadar devam edilir. Çakılan AC4D4 ve C4D4B doğruları C4 ve D4 noktaları müşterek olduğundan AC4D4B jalonları bir doğruyu göstermekte ve dolayısıyla AB doğrusu araziye çakılmış olmaktadır. Bu kez C2 kendi jalonunun gerisinden bakarak D1 jalonunu C2B doğrusu üzerindeki D2’ye getirir. Bu şekilde çakmalara C4’ deki B noktasını D4 tarafından örtülmüş olarak ve D4’deki kişide A noktasını C4 tarafından örtülmüş olarak görünceye kadar devam edilir.

Çakılan AC4D4 ve C4D4B doğruları C4 ve D4 noktaları müşterek olduğundan AC4D4B jalonları da bir doğruyu göstermiş ve dolayısıyla AB doğrusu araziye çakılmış olur.

Bu işlem de bundan önce açıklanan durum gibi uygulanır Bu işlem de bundan önce açıklanan durum gibi uygulanır. Burada önemli olan, dikilen C1 ve D1 jalonlarının A ve B jalonlarını görebilmesidir. Yukarıdaki şekilden de görüldüğü gibi ellerinde C ve D jalonları olan iki kişi tepenin üstüne yakın yerlerde olduğu halde biri diğerinden A ve B jalonlarını görebilecek şekilde yere çakarlar. Aynı işlemi yapmak suretiyle C4 ve D4 noktalarını tespit ederler ve böylece AB doğrusu çakılmış olur.

Üzerinde engel bulunan doğrularda b. A ve B noktaları arasında görüşe engel ve üzerinde yürünemeyen bir yapının bulunması halinde AB doğrusunun çakılması

Arada bir bina gibi engel bulunması halinde o doğrunun çakılması için önce AB doğrusunun dışında ölçmelere uygun ve görüşe engel bulunmayan bir BC doğrusu çakılır. Bundan sonra A noktasından bu BC doğrusuna bir dik inilir A1 noktası bulunur. AB doğrusu üzerindeki E ve F gibi diğer ara noktaların bulunması için geometrideki prensiplerden yararlanılır. Benzer dik üçgenler nedeniyle aşağıdaki ilişki yazılabilir. AA1/A1B = EE1/ E1B = FF1 / F1B = 1/n

Buradan AA1 ve A1B doğruları ölçülerek 1/n değeri elde edilir Buradan AA1 ve A1B doğruları ölçülerek 1/n değeri elde edilir. Buna göre; EE1 = 1/n . E1B olduğundan, BC doğrusu üzerindeki E1 noktasından dik çıkılarak, bu dikme ayağı üzerinde hesaplanan EE1 mesafesi alınarak E noktasının yeri saptanır. Aynı şekilde FF1 = 1/n . F1B olduğundan, BC doğrusu üzerindeki F1 noktasından dik çıkılarak, bu dikme ayağı üzerinde hesaplanan FF1 mesafesi alınarak F noktasının yeri saptanır. Böylece arasında engel bulunan A ve B noktası ile verilen doğru üzerinde E ve F ara noktalarının bulunması suretiyle AB doğrusu araziye çakılmış olur.

Verilen iki doğrunun kesim noktasının bulunması

Bu işlem bir kişi ile yapılır. AB ve CD gibi iki doğru verilmiş olsun Bu işlem bir kişi ile yapılır. AB ve CD gibi iki doğru verilmiş olsun. Önce AB ve CD doğruları sırasıyla B ve D noktalarından itibaren dışarıya doğru uzatılır ve E ve F gibi iki nokta jalonlarla tespit edilir. Bundan sonra elinde jalon olduğu halde ortaya gelerek önce BE jalonlarını ve sonra FD jalonlarını elindeki jalon ile aynı istikamette görünceye kadar sağa sola hareket eder. Elindeki jalonu BE ve DF istikametleri üzerinde gördüğü an yere batırarak tespit eder ki bu saptanan P noktası AB ve CD doğrularının kesim noktasıdır.