ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI BÖLÜMÜ GÜNEY-BATI OĞUZ GRUBU TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI

2016 TÜRKMEN TÜRKÇESİ IV Dersin amacı, Türkmen Türkçesinde tasarlama kiplerini; fiilimsileri ve fiillerin görünüş kategorisini öğrenmek. Doç. Dr. Berdi Sarıyev Doç. Dr. Berdi SARIYEV

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Üýtgediji goşulmalar bilen üýtgemeýän, özbaşdak zaman aňlatmaýan, işliklere baglanyp, olardan aňladylýan gymyldynyň hal-ýagdaýyny görkezýän işliklere hal işlikler ddiýilýär. Meselem: okap, gelip, oturyp, görüp, işleý-işleý, dura

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Häzirki zaman türkmen dilinde hal işlikler ýörite şekil ýasaýjy goşulmalaryň kömegi bilen emele gelip, sözlemiň işlikden bolan belli bir agzasyna baglanyp ulanylmak bilen, ahwalat hyzmatyny ýerine ýetirýärler ýa-da eýerjeň sözlemiň habary bolýarlar. Ahwalat bolup gelmek bilen hal işlikler sintaktik taýdan hallar söz toparyna golaýlaşýar. Şonuň üçin olara hal işlikler diýilýär.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -yban/-ibän/-uban/-übän/ -ban/-bän/-pan/-pän hal işlik şekilleri. Bu goşulma XVIII-XIX asyrlar türkmen klassyky edebiýatynda ulanylýar. Meselem: Ýüregim möwç urup doluban daşdym.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -agada, -ägäde, -agadan, -ägeden. Häzirki zaman edebi we gepleşik dilinde köp ulanylýar. Bu şekil çylşyrymly goşulma hasaplanýar. Meselem: Geläge-de gazet okamaga başlady. Çykaraga-da görkezdim. Ýazuw ýadygärliklerinde we ýazuw dilinde gabat gelmeýär. Diňe položitel aspektde ulanylýar.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Hal işlikleriň birnäçe şekili hallara degişli bolan dereje ýasaýjy goşulmalardan käbirini kabul edip bilýärler. Meselem: Sen şu ojagyň başynda oturdajyk göçür-de alaý- diýdi. Baragadajyk işläber. Alagadajyk gel. Ylgabrak gitdi.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Gurluşyna, ulanyş aýratynlygyna we manysyna garap, türkmen dilindäki hal işlik şekillerini iki topara bölmek bolar. 1. Hal işligiň asyl şekilleri 2. Hal işligiň ýasama şekilleri

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Ýasama şekilleriň düzüminiň haýsy goşulmadan ybaratdygy, köplenç görnüp duran bolsa ýa-da düzümini anyklamak ýeňil bolsa asyl şekilleriň gurluşyny ýüze çykarmak ýörite lingiwistik derňew geçirmezden mümkin däl.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Hal işliginiň barlygy «-aly/-eli» şekili. ýoklugy «-maly/ -meli» goşulmasy bilen aňladylýar:

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Mysallar: Sen gideliň telim ýyldyr öteni, Kaýda mekan tutduň, gardaş Abdylla? Tanalym bäri olara gözüm gidýärdi. Atasy dünýäden öteli bäri. Meniň gatnap ýörelim bärem on ýyl bolupdyr.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -ynça/-inçe şekili. Gelip kowynça, gözden ýitinçä, görinçäm, gelinçäň. Manysy: şu şekilde gelen işligiň aňladýan gymyldy-hereketi, prosesi baglanýan sözüniň aňladýan gymyldysy ýüze çykýança dowam edýär.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -ynça/-inçe şekili. Wagt bilen bagly çäk bildirýär. Meselem: Obadan çykýança bile gitdi. Kyrk ýyl maýa gezinçäň, bütin bir ýyl ner gezgin. Tä men gelinçäm. Mal galynça, zürýat galsyn. Betlagam äre barynçaň, dul oturgyn ölinçaň.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -dykça/-dikçe şekili: Mysallar: Dünýäden doýdukça, nebsiň has artar. Boldukça, bolsun diýr sen. Golaýlaşdykça, ýüregi gysdy.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -mazdan/-mezden şekili. Munuň inkärlik manysy bar. Ýatmazdan öň, ugramazyndan öňinçä, başlamazymyzdan öňürti. Boldy kül bu ystyhan, jismim ki köýmesden owal... Oýlanmazdan çözüp bolmaz. Seret, gara sözleri şu goşulmany kabul edip, seretmezden, garamazdan görnüşinde kömekçi söz hyzmatyny ýerine ýetirýärler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. -mazdan/-mezden şekili. Munuň inkärlik manysy bar. «seret», «gara» sözleri şu goşulmany kabul edip, «seretmezden», «garamazdan» görnüşinde kömekçi söz hyzmatyny ýerine ýetirýärler.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV Türkmen Türkçesinde zarf fiiller Hal işliginiň ýasama şekilleri. Gönükme: Işlik şekilleriniň ähli goşulmalary bilen üýtgetmeli. Oýanmak, duýmak, iberilmek, anyklamak, düzetmek.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV MORFOLOGİK DERŇEW Atajan Tagan «Keseki» roman Akmaral aýdylany düşündirende, gelen aýallaryň biri: – Eliňden-diliňden gelýän ýagşylyk bilen Taňry bendelerine kömek etmegiň sogap bolýandygyny, ony gaýgyrmagyň günä bolýandygyny sen oňa aýt, keýik – diýip, edil Akmaraldanam öýkeli ýaly, ýüzüni kesä sowup gepledi.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV MORFOLOGİK DERŇEW Atajan Tagan «Keseki» roman Blokwil myhmanlarynyň öz göwünleriniň isleýän jogabyny almasalar, ýan bermejekdiklerine göz ýetirensoň, esli oýlandy. Ol musulman dogamanlarynyň, mollalarynyň özlerine düýrmegi bilen ynanýan adamlara edip bilýän täsiri barada köp zat eşidipdi. Üstesine-de, Parižden Gündogara gadam basmak bilen şol dogamanlaryň özlerinem görüpdi, adamlaryň olara köre-körlük bilen ynanyşlaryna-da şaýat bolupdy.

TÜRKMEN TÜRKÇESİ-IV MORFOLOGİK DERŇEW Atajan Tagan «Keseki» roman Tersokan derisine girmeli eden Blokwil, ozaldanam şeýtmäge endik edip giden ýaly, düwünçegi tolgunman açdy.Onuň içinde her biri edil towuk ýumurtgasy ýaly guradylan peýwendi erik bar ekeni. Pereňli erikden penjesini dolduryp aldy-da, ysgap gördi, soňam olary bir bölek ak kagyzyň üstünde goýup, siňe seredip oturdy. Pereňli molla diýilýän «tersokanyň» edýän hereketleriniň birini hem sypdyrman synlap oturan iki aýal dört sany medet dileýän bakyşly göze öwrüldi.

TEMEL KAYNAKLAR Azimov, P. (1969). Türkmen diliniň meseleleri. Aşgabat. Azimov, P.; Hıdırov, M. N., Sopıyev, G. (1960). Häzirki zaman türkmen dili. Aşgabat. Azimov, P.; Sopıyev, G. Çöňňäyev, Y. M. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı. Azimov, Pıgam, (1992), Türkmen Dili, Aşgabat. Esenmedowa, A.(2010) Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiýa). Aşgabat Clark, Larry, (1998), Turkmen Reference Grammar. Çarıyarov, B., (1978), Türkmen Diliniň Orfoepik Sözlüği, Aşgabat. Hamzayev, M., (1962), Türkmen Diliniň Sözlüği, Aşgabat. Türkmen Diliniň Grammatikası, Aşgabat 2000. Tekin Talat ve başk., (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara. Veyisov B., Babayeva G. (2010) Türkmen dili (praktikum). Yokarı Okuv Mekdepleri Üçin Okuv Kitabı. Aşgabat. Söyegov Muratgeldi, Arnazarov Seyintanazr (2017) Örnekli Türkmence Gramer, Ankara.