Terminologia Doç Dr Selma ALTINDİŞ

Sektörün çalışanının ilk koşulu, sektörel dili konuşabilmek değil midir ?

TÜRKÇE LATİNCE 29 harf 25 littera 8 ünlü 6 ünlü 21 ünsüz 19 ünsüz

TÜRKÇE LATİNCE 29 harf 25 littera 8 ünlü 6 ünlü 21 ünsüz 19 ünsüz   TÜRKÇE LATİNCE A,a A,a (a) a B,b B,b (be) b C,c C,c (se) s/k Ç,ç D,d D,d (de) d E,e E,e (e) e F,f F,f (ef) f G,g G,g (ge) g Ğ,ğ H,h H,h (ha) h I, ı İ,i İ,i (i) i J,j J,j (yot) y K,k K,k (ka) k L,l L.l (el) l M,m M,m (em) m N,n N,n (en) n O,o O,o (o) o Ö,ö P,p P,p (pe) p Q, (ku) k R,r R,r (er) r S,s S,s (es) s/z Ş,ş T,t T,t (te) t/s U,u U,u (u) u/v Ü,ü V,v V,v (ve) v X,x (iks) ks Y,y Y,y (igrek) i=ii Z,z Z,z (zet) z TÜRKÇE LATİNCE 29 harf 25 littera 8 ünlü 6 ünlü 21 ünsüz 19 ünsüz

LİNGUA LATİNA    I. Sesbilimi: Fonetik (Phonetica) 1)Dilbilgisi: Gramer (Grammatica) II. Sözbilimi: Morfolojik (Morphologia) 2)Diller bilimi (Linguistica) III. Sözdizimi: Sentaks (Syntaxis) 3)Edebiyat (Litterae) IV. Köken bilimi: Etimoloji (Etymologia) V. Anlam bilimi: Semantik (Semantica)

 I. FONETİK Dil bilgisinin (gramer, grammatica) seslerle (fonem) ilgili doğru telaffuz ve doğru yazım (imla) kurallarını içerir. Harfleri (littera), heceleri (syllaba) ve vurgu (accentus) konularını kapsar.

Vocales (Ünlü harfler) Türkçe 8 ünlü: a,e o,ö ı,i u,ü Latince (5+1) ünlü: a,e o i,y u Latin alfabesinde, Türkçe’de bulunan “ı”,”ö” ve “ü” ünlüleri yoktur. Özgün 5 ünlü (a,e,o,i,u) yanında, sadece Grekçe kökenli kelimelerde “y (ipsilon) = ii” bulunur.

Diğer ünlülerin söylemi Türkçe gibidir, ancak Latince’de iki, hatta üç ünlü yan yana gelebilir: Area: alan aorta: aort Auris: kulak radius: ışın Tenue: ince embryo: döl

ÖRNEKLER: y (ipsilon): ii Cystis: sistis (kese) coccyx: koksiks (kuyruk) Labyrinthus: labirintus (dolambaç) Pyramis: piramis (piramit) pylorus: pilorus (kapıcı) Tympanum: timpanum (davul) Systole: sistole (kasılma)  

Consonantes (Ünsüz harfler) Türkçe’de olduğu gibi yazılıp okunan ünsüzler: b; d; f; g; h; k; l; m; n; p; r; v; z. Türkçe’de olup Latincede olmayan ünsüzler: “ç”, “ş”, “ğ” Türkçe’den farklı telaffuz edilen ünsüzler: “c”, “j”, “s”, “t”

Latince’deki “c” harfi kalın ünlülerin (a,o,u) ve ünsüzlerin önünde “k” gibi okunur : caput: kaput (baş) collum: kollum (boyun) cutis: kutis (deri) crus: krus (bacak) bucca: bukka (yanak clavicula: klavikula (köprücük kemiği) (anahtar)

Cellula: sellula (hücre) Cilium: silium (kirpik) Cystis: sistis (kese) Latince’deki “c” harfi ince ünlülerin (e,i,y) ve diftongların (ae, oe) önünde “s”(ts) gibi okunur. Cellula: sellula (hücre) Cilium: silium (kirpik) Cystis: sistis (kese) Caecum: sekum (kör bağırsak) Coelom: sölom (gövde boşluğu)

Not: Çağdaş dillerin özelliklerine göre bu telaffuz “s”, “ts” veya “ç” gibi olabilir. (Ünlü Roma’lı hatip “Cicero” nun değişik dillerdeki okunuşu çok farklı olabilmektedir: Sisero, Tsitsero, Çiçero, Kikero). Bazı dilbilimcilere göre klasik Latincede “c” harfi her zaman “k” gibi okunmaktaydı.

maior: major: mayor (daha büyük) “j” harfi klasik Latince’de ünlü yanında bulunan “i” yerine, Grekçe’den adapte edilerek, geç dönemlerde benimsenmiş ve Türkçe’nin “y” ünsüzü gibi okunmuştur. maior: major: mayor (daha büyük) iunctura: junctura: yunktura (bağlantı) ieiunum: jejunum: yeyunum (boş barsak) Ancak Türkçe'mize tıbbi terimler Fransızca yolu ile girdikleri için bu dile özgü “j” gibi söylem yaygınlık kazanmıştır. Türkçede ise “j” harfi yabancı kökenli kelimelerde görülür.

Bunun dışında normal “s” gibidir. “s” harfi Türkçe’deki “s” veya “z” şeklinde okunabilir. İki ünlü arasında veya “n” ile “m” harfleriyle bitişik olduğu zaman “z” gibi okunur. Bunun dışında normal “s” gibidir. İki ünlü arasındaki çift “ss” normal “s” gibi okunur. massa: massa (kütle) bursa: bursa (torba) sinus: sinus (oyuk) basis: bazis (taban) incisura: insizura (çentik) mensa: menza (masa) organismus: organizmus (organizma) scapula: skapula (kürek kemiği)

“t” harfi Türkçe’deki “t” gibi okunur, fakat kendisinden sonra “i” ve başka bir ünlü gelirse “s”(ts) gibi telaffuz edilir. tendo: tendo (kiriş) tunica: tunika (gömlek) intestinum: intestinum (bağırsak) substantia: substansia (madde) rotatio: rotasio (döndürme) tertius: tersius (üçüncü)

Fakat “-tio/tia” birlikteliğinden önce (s,z,x) ünsüzleri gelirse, normal “t” gibi okunur. Combustio: kombustio (yanık) Mixtio: mikstio (karıştırma) “k” harfi sadece Grekçe (veya Arapça) kökenli kelimelerde görülür. Kinesis: hareket Kalium: potasyum Keratinum: boynuzsu madde Skeleton: iskelet

“z” harfi de Grekçe (veya Arapça) kökenli kelimelerde görülür: zona: bölge azygos: eşsiz zygoma: elmacık zincum: çinko

Türkçe’de olmayan, fakat Latince’de olan iki ünsüz “q” ve “x” “q” özgün Latince “k” harfidir. Bu harfi daima “u” takip eder ve kısa “v” gibi okunur: Aqua: akva (su) squama: skvama (pul) Quadratus: kvadratus (kare)

“x” harfi çift ünsüzdür ve “ks” şeklinde okunur “x” harfi çift ünsüzdür ve “ks” şeklinde okunur. Grekçe’deki “ksi” gibidir. Hem Latince hem de Grekçe kökenli kelimelerde kullanılır. axis: aksis (eksen) apex: apeks (tepe) dexter: dekster (sağ) xiphoideus: ksifoideus (hançersi)

Yanlış telaffuz: Latince terimler XIX Yanlış telaffuz: Latince terimler XIX. yüzyılda tıp eğitimimize Fransızca yoluyla girdiği için bazı harflerde orijinal Latince telaffuz yerine Fransızca telaffuz benimsenmiş ve yerleşmiştir. Özellikle “u” ve “o” ünlüleri ile “j” ve “g” ünsüzleri dikkati çekerler. “u” çoğu kez “ü” gibi okunmaktadır. sutura: sütür (dikiş); ureter: üreter (idrar borusu) “j” harfi Fransızca’da ve Türkçe’de olduğu gibi: major, junctura, jejunum

“g” harfi esasen Türkçe’de olduğu gibi daima “g” şeklinde okunması gerekirken, bazen Fransızca alışkanlıkla ince ünlülerin önünde “j” veya İngilizce alışkanlıkla “c” gibi telaffuz edilir. Gingiva: jinjiva, cinciva (dişeti) Gynecologia: jinekoloji (kadın hastalıkları bilimi)

Biz ne yapalım? Nesiller boyu Türk hekimleri bu telaffuzu benimsedikleri ve yazıya da aktardıkları için, Latince’nin gramer kurallarına uygun olmasa da, bu Türkçeleştirilmiş söylemleri kabullenmekten başka seçenek yoktur.

Aegrotus: egrotus (hasta) Haema: hema (kan) Taenia: tenia (şerit) Diphtonges (Çiftsesliler): İki harfle yazılıp, tek bir ses gibi okunurlar. Bunların bir kısmı ünlü, bir kısmı ünsüz harflerden oluşur. ae ağız “a” için açılır, fakat “e” sesi telaffuz edilir. Hem Latince, hem de Grekçe kökenli kelimelerde görülür. En sık çekim eklerinde rastlanır. İnce ünlü yerine geçer, Türkçe’de karşılığı “e” kabul edilir. Caesar: Sezar Aegrotus: egrotus (hasta) Haema: hema (kan) Taenia: tenia (şerit)

oe Ağız “o” için açılır, fakat “e” sesi telaffuz edilir. Genellikle Grekçe kökenli kelimelerde kullanılır. Batı dillerinde karşılığı “e” olmasına rağmen, Türkçe’de “ö” gibi okunur. İnce ünlü sayılır. oesophagus: özofagus (yemek borusu) oedema: ödema (ödem) foetus: fötus (dölüt)

Bazı durumlarda yukarıdaki ünlülerin (ae, oe) diftong değil de ayrı ayrı telaffuz edilmesi gerekir. Bu durumda “e” harfinin üzerine iki nokta (trema; dieresis) konulur. aer: aer (hava) diploe: diploe (arasünger) aloe: aloe (sabur otu)

Au; Bu iki ünlü ayrı ayrı okunabildiği gibi, bazı Grekçe kökenli kelimelerde “av” şeklinde telaffuz edilir. auris: auris (kulak) cauda: kauda (kuyruk) trauma: travma (darp) Augustus: Avgustus (ağustos) Not: Fransızcada “au” birleşimi “o” şeklinde okunduğu için Türkçe’ye de yansımıştır. autopsia: otopsi auscultatio: oskültasyon

Eu; Bu iki ünlü de Grekçe kökenli kelimelerde “ev” şeklinde okunur. Pleura: plevra (akciğer zarı) neuron: nevron (sinir) aponeurosis: aponevrosis (akzar) Not: Fransızca’da “eu” birleşimi “ö” şeklinde okunduğu için Türkçe’ye de yansımıştır. Pleura-plöra, neuron-nöron propaedeutica – propedötik (ön eğitim)

Ünsüz harflerden oluşan çift sesliler (digramma) Grekçe kökenlidirler ve bu dildeki tipik çift seslilerden bazılarının transliterasyonu sayılırlar. th (theta) “t” gibi okunur, fakat daima “th” şeklinde yazılır. thorax: toraks (göğüs) therapia: terapia (tedavi) asthma: astma (astım)

rh (rho) sadece “r” gibi okunur, “rh” yazıldığı gibi, bazen sadece “r” şeklinde de yazılabilir: rhinos: rinos (burun) rhombus: rombus (romb) rhaphe/raphe: rafe (dikiş) ph (fi) doğrudan “f” gibi okunur, fakat “ph” yazılır. pharynx: farinks (yutak) encephalon: ensefalon (tümbeyin) aphtha: afta (aft)

ch (khi) bu çiftsesli “k” ile “h” arasında yer alır ch (khi) bu çiftsesli “k” ile “h” arasında yer alır. Bazı batı dilleri “k” gibi, diğerleri “h” gibi okurlar. Türkçe karşılığı “k” kabul edilir. chole: kole (safra) brachium: brakium (kol) bronchus: bronkus (bronş) Not: Fransızcada “ch” birleşimi bizim “ş” gibi okunduğu için bazı terimlerde bu etki kalıcı olmuştur. bronchus: bronş chirurgia: şirurji mesenchyma: mezenşim

ng Latince kökenli “ng” ünsüzlerinden sonra gelen “u” ünlüsü genellikle “v” şeklinde okunur. Ngu lingua: lingva (dil) sanguis: sangvis (kan) unguis: ungvis (tırnak)